Dagblaðið Vísir - DV - 29.06.1991, Blaðsíða 14

14
LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 1991.
Otgáfufélag: FRJALS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÚLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PALL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK, SlMI (91 >27022 - FAX: (91)27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÓLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1100 kr.
Verð I lausasölu virka daga 105 kr. - Helgarblað 130 kr.
Réttur til sjálfstæðis
Barizt er í Júgóslavíu um rétt þjóða til sjálfstæðis.
Slóvenía og Króatía lýstu yfir því á þriðjudaginn, að þær
væru sjálfstæð ríki og mundu yfirgefa júgóslavneska
ríkjasambandið, sem nú reynir að brjóta lýðveldin á bak
aftur með hervaldi. Risaveldin, Bandaríkin og Sovétrík-
in, óttast sundrungu Júgóslavíu. Bandaríkjastjórn segist
telja, að Júgóslavía eigi að vera áfram eitt ríki. Stjórnin
segist þó hafa samúð með málstað Slóvena og Króata,
en leggur áherzlu á, að unnið skuli að málum á friðsam-
legan hátt. Þessi afstaða Bandaríkjastjórnar er ekki rök-
rétt, þar sem það er sambandsríkið, sem fer með her á
hendur lýðveldanna nýju.
Risaveldin sjá sér því hag í að ganga gegn breytingum
af þessum toga. Það passar ekki fyrir Bush Bandaríkja-
forseta eða Gorbatsjov Sovétleiðtoga, að breytingar
verði á ríkjaskipun á Balkanskaga. Ríki heims hafa til-
hneigingu til að fylgja fordæmi risaveldanna. Slóvenía
og Króatía standa því einar: Þær fá ekki viðurkenningu
ríkja heims og þær verða að þola hernaðarlegan yfir-
gang.
Júgóslavía var stofnuð upp úr fyrri heimsstyrjöld-
inni. Bandalagið hefur hangið saman undir skamm-
vinnu fjölflokkakerfi í fyrstu og síðan einræði konungs
og einræði kommúnistans Títós. Eftir fráfall Títós hefur
ríkið stöðugt verið að gliðna sundur. Bæði Slóvenía og
Króatía hafa afnumið skipulag kommúnismans í þjóðar-
atkvæðagreiðslu og eru í þann veginn að taka upp mark-
aðsbúskap. Á meðan heldur fjölmennasta ríki Júgóslav-
íu, Serbía, fast við kommúnisma. Serbar eru um 36 af
hundraði íbúa í Júgóslavíu, Króatar um 20 af hundraði
og Slóvenar um 8 af hundraði. Það er í krafti þessara
hlutfalla, sem sambandsríkið reynir að láta herinn und-
iroka sjálfstæðishreyfingarnar.
Vissulega er hörmulega komið, að komið hefur til
blóðugra bardaga í þessu sambandsríki, sem er mörgum
íslenzkum ferðamanninum að svo góðu kunnugt. Utan-
aðkomandi ríki hafa ríka tilhneigingu til að fylgja sam-
bandsstjórninni í Belgrad að málum. Þannig munu þær
harma átökin, en yfirleitt hvorki hreyfa legg né lið til
hjálpar fólkinu, sem berst fyrir sjálfstæði sínu.
En hvaða afstöðu eigum við íslendingar þá að hafa í
þessu viðkvæma máli?
Ekki verður stætt á þögninni. í raun eigum við alls
ekki að láta Bandaríkjastjórn marka okkur stefnuna í
þessu efni. íslendingar vilja viðurkenna sjálfstæði
Eystrasaltsríkja undan stjórninni í Moskvu. Þetta er að
vísu ekki alveg sambærilegt. Segja má, að ríki Júgóslav-
íu hafi á sínum tíma samþykkt að ganga í ríkjabanda-
lag, en Eystrasaltsríkin voru kúguð. En engu að síður
eru aðstæður svipaðar að því leyti, að bæði Eystrasalts-
ríkin og Slóvenía og Króatía vilja vera sjálfstæð ríki og
losna úr viðjum ríkjabandalags. Það leiðir því af hinni
skeleggu afstöðu íslendinga til dæmis í málefnum Lithá-
en, að íslendingar eiga að búa sig undir að viðurkenna
sjálfstæði Slóveníu og Króatíu, þótt sú afstaða kunni
að kosta okkur eitthvað.
Við getum víða í samskiptum þjóða látið í okkur heyra
á næstunni til þess að mótmæla hernaðarofbeldinu í
Júgóslavíu. Bandaríkjastjórn þarfnast góðra ráða, og
hún ætti að geta haft nægileg áhrif á Júgóslavíustjórn,
til þess að ofríkinu linni. Niðurstaðan getur auðvitað
ekki orðið önnur en sú, að sjálfstæði Slóveníu og Króa-
tíu verði viðurkennt.
Haukur Helgason
Fólk ber myndir af föllnum ættingjum við minningarathöfn i kirkjugarði í rússnesku borginni Jaroslavl 22.
júní þegar hálf öld var frá innrásinni. Simamynd Reuter
Sigurinn yannst
þrátt fyrir Stalín
í dögun 22. júní 1941 réöst þriggja
milljóna manna her Hitlers-Þýska-
lands og bandamanna þess inn í
Sovétríkin á 1600 kílómetra víglínu
frá Eystrasalti til Svartahafs. Viö
þaö hófst hildarleikur sem stóö tæp
fjögur ár og skiidi eftir í valnum
aö minnsta kosti 40 milljónir
manna, þar af 27 milljónir í Sovét-
ríkjunum.
Hálfri öld eftir innrásina, fyrir
réttri viku, var fórnarlamba heims-
styrjaldarinnar síðari á austurvíg-
stöðvunum í Evrópu minnst í Sov-
étríkjunum og Þýskalandi. Gorb-
atsjov Sovétforseti og Kohl Þýska-
landskanslari ávörpuðu þjóöir sín-
ar. Þýski sendiherrann var við-
staddur þegar Gorbatsjov lagöi
blómsveig aö minnismerki óþekkta
hermannsins við Kremlarmúra.
Richard von Weizsácker, forseti
Þýskalands, sem sjálfur tók þátt í
innrásinni, lagöi sveiga aö minnis-
merkjum í grafreitum sovéskra og
þýskra hermanna í gömlu, prúss-
nesku konungsborginni Potsdam. í
fylgdarliöi hans voru sovéski
sendiherrann í Bonn og æðstu
menn sovéska herliðsins sem enn
dvelur í austurhéruðum Þýska-
lands.
í báðum löndum hafa tímamótin
orðiö tilefni til aö setja fram á opin-
berum vettvangi þá vitneskju sem
nú liggur fyrir um meginatriði í
aödraganda mannskæöasta stríðs
sem yfir Evrópu hefur gengið,
framvindu þess og úrslit. í því sem
hér fer á eftir verður einkum stuðst
við það sem um þessi efni birtist í
Siiddeutsche Zeitung, einu vandað-
asta blaði Þýskalands, fyrir og um
síðustu helgi.
Sérstaklega er athyglisvert það
sem fulltrúi sovéskra sagnfræð-
inga hefur að segja, eftir að þeir
hafa fengið með glasnost stórauk-
inn aðgang að skjalasöfnum og
frjálsar hendur til að skýra frá eins
og þeir vita sannast og réttast,
óbundnir af ílokkslínu eöa ritskoð-
un. Hann er Dmitri Volkogonof og
stjórnar Stofnun hemaöarsögu í
Moskvu.
í aðdraganda stríðsins gerði Stal-
ín, sem orðinn var einvaldur í Sov-
étríkjunum, hverja höfuðskyssuna
af annarri, segir dr. Volkogonof.
Hann gerði griðasáttmálann við
Hitler í ágúst 1939 í þeirri fullvissu
að Þýskaland gæti með engu móti
gengið aftur í sömu gildru og í
heimsstyrjöldinni fyrri, að heyja
stríö á tvennum vígstöðvum, í
vestri og austri, í senn.
Síöan geröi Stalín sér ekki grein
fyrir því að þessi höfuðforsenda
hans fyrir að Sovétríkin væm
óhult féll úr sögunni um leið og
Frakkland gafst upp vorið 1940.
Eftir það vom ekki lengur neinar
vesturvígstöðvar. Enda var það
undir lok júh 1940, að Hitler skip-
aði forustu þýska hersins að hefja
undirbúning að herferð til að leggja
Rússaveldi að velli. „Markmiö:
Gereyöing lífsmáttar,“ ritaði Franz
Halder herráðsforseti í dagbók
sína.
Eftir þetta tóku sovésku her-
stjórninni og leyniþjónustunni að
berast sífellt skýrari vísbendingar
Erlendtíðindi
Magnús Torfi Ólafsson
um það sem í vændum var. Fund-
ist hafa skrásettar 84 vísbendingar
úr ýmsum áttum, en Stalín neitaði
að ljá þeim eyra að gagni, hvað þá
heldur taka á þeim mark. Hann sat
svo fastur í meinloku sinni að hann
afgreiddi allt sem veitti vitneskju
um raunverulegar fyrirætlanir
Hitlers á þá leið að þar væru á ferð-
inni gildrur, einkum frá bresku
leyniþjónustunni, til að spilla sam-
búð Sovétríkjanna og Þýskalands
og egna þau hvort gegn ööru.
Þegar meistaranjósnarinn Ric-
hard Sorge sendi frá Tokyo ná-
kvæma vitneskju um innrásarund-
irbúninginn og tilgreindi meira að
segja stundina sem valin haföi ver-
ið vildi Stahn ekkert mark á taka.
Sömu afgreiðslu fékk aðvörun sem
þýski sendiherrann í Moskvu, von
der Schulenburg, setti sig í lífs-
háska til aö koma á framfæri við
Dekanosof, sovéska starfsbróður
sinn í Berhn.
Sovésku hershöfðingjarnir voru
ekki eins bhndir og Stalín, en hann
fyrirbauð þeim að hafast neitt að
til aö bregöast við innrásarhætt-
unni. Viku fyrir innrásina kröföust
Sjúkof, Tímósjenko og Pavlof, yfir-
foringi vesturherstjórnarsvæðis-
ins, að herjunum við landamærin
yrði skipað að búast til bardaga á
hverri stundu og taka sér fyrirfram
undirbúnar varnarstöðvar. Stahn
skellti við skollaeyrum. Þessi
skyssa hans var sú ahra dýrkeypt-
asta fyrir Sovétþjóðirnar, segir
Volkogonof. Hefði verið hlustað á
herforingjana eru allar líkur á aö
þýsku sóknina hefði mátt stöðva í
landamærahéruðunum, og leiöa
má rök að því að stríðinu hefði lok-
ið á tveim árum í stað fjögurra.
Ljóst er að Stalín vissi upp á sig
skömmina því hann lokaði sig inni
í Kunsevo, sveitasetri sínu, frá 28.
júní og 1. júlí og neitaði aö hitta
nokkurn mann. Þegar svo stjórn-
málanefndarmenn komu óboönir
til Kunsevo til að tilnefna hann
formann nýstofnaðrar Landvarna-
nefndar spratt hann upp af legu-
bekknum og hörfaði um leið og
gestimir komu yfir þröskuldinn,
hélt bersýnilega að þeir væru
komnir til að handtaka sig.
En jarðharðan hvarf hann aftur
til fyrri hátta, að skella á aðra
skuldinni af því sem hann hafði
sjálfur iha gert. Hann lét handtaka
Pavlof, hershöfðingjann sem var-
aði hann eindregnast við aðgerða-
leysinu gagnvart aösteðjandi
hættu, ásamt nánustu aðstoðarfor-
ingjum hans, og skjóta alla eftir
sýndarréttarhöld.
„Á því leikur enginn vafi,“ segir
dr. Volkogonof, „að Stalín ber meg-
inábyrgðina á því að komið var að
okkur óviðbúnum, að við biðum
hvern ósigurinn öðrum herfilegri í
upphafi striðsins og urðum fyrir
eins gífurlegu manntjóni og raun
ber vitni.“ Þegar frúmgögn um það
sem gerðist sumarið 1941 og reynd-
ar stríðið út í gegn eru athuguð
kemur sem sé í ljós að það var ekki
vegna Stalíns heldur þrátt fyrir
hann sem Sovétmenn unnu aö lok-
um sigur.
Veruleikinn reynist hafa verið
þveröfugur við þá mynd sem reynt
var með opinberum áróðri að draga
upp á líðandi stund. Þar gegnir
sama máh um herstjórnina eftir að
út í stríð var komið og vanrækslu
á að búast við því sem yflr vofði
meðan enn var tími til stefnu.
Dr. Volkonogof tekur sérstaklega
til dæmis um óheillavænleg af-
skipti Stahns af herstjórninni það
sem gerðist sumarið 1942.
Um leiö og tókst aö hrinda sókn
Þjóðverja til Moskvu veturinn áður
krafðist hann allsherjarsóknar
næsta vor til að hrekja innrásar-
herinn úr landi. Shkt var auðvitað
óðs manns æði, eftir það sem á
undan var gengiö. En Stalín hlust-
aði ekki á að meiri tíma þyrfti til
að æfa nýju herina og koma her-
gagnaframleiðslu á skrið í fluttum
verksmiðjum.
Árangurinn varð eftir þessu. Sov-
étherinn missti 240.000 hermenn
fangna í orrustunni um Kharkof
einni saman. Þýski herinn var um
haustið kominn til Stalíngrad og
suður í Kákasus. Þaö var ekki fyrr
en eftir orrustuna um Stahngrad,
aö Stahn hafði vit á að láta herfor-
ustunni eftir að taka herstjómará-
kvarðanir. Þá snerist líka stríðs-
gæfan við.