Dagblaðið Vísir - DV - 14.03.1992, Blaðsíða 14

14
LAUGARDAGUR 14. MARS 1992.
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFANSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11, 105 RVlK, SlMI (91)63 27 00
SlMBRÉF: Auglýsingar: (91 )63 27 27 - aðrar deildir: (91)63 29 99
GRÆN NÚMER: Auglýsingar: 99-6272 Áskrift: 99-6270
AKUREYRI: STRANDGÖTU 25. SlMI: (96)25013. Blaðamaður: (96)26613.
SlMBRÉF: (96)11605
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1200 kr.
Verð í lausasölu virka daga 115 kr. - Helgarblað 150 kr.
Viðskiptahættir einokunar
Skýrt hefur veriö frá dæmi, sem styður fullyrðingu
Baulu um, að Mjólkursamsalan bjóði kaupmönnum af-
slátt, ef þeir hætti að selja vörur frá Baulu. Þetta dæmi
er í stíl miður skemmtilegra viðskiptahátta, sem hafa
einkennt þetta einokunarfyrirtæki áratugum saman.
Mjólkursamsalan hefur notað einokunaraðstöðu sína
til að halda niðri keppinautum og til að ryðjast inn á
nýja markaði. Þannig breyttist ís úr dýrri vöru í ódýra,
þegar Kjörís fór að keppa við Mjólkursamsöluna. Þann-
ig setti hún upp eina stærstu brauðgerð landsins.
Rekstur Mjólkursamsölunnar er víðtækur og reikn-
ingar hennar á þann veg, að erfitt er að meta, hvaða
kostnaður fylgir hvaða vörutegund. Auðvelt er fyrir
hana að meta tiltölulega hátt þann kostnað, sem fylgir
vörum, sem eru niðurgreiddar af skattgreiðendum.
Þetta þýðir, að auðvelt er að meta tiltölulega lágt
þann kostnað, er fylgir vörum, sem eru í samkeppni við
vörur annarra. Þetta gildir um ýmsan vélakost, svo sem
átöppunarvélar, sem notaðar eru fyrir mjólk og safa.
Þetta gildir um flutninga vörunnar til smásala.
Ef Mj ólkursamsalan metur tiltölulega hátt kostnað
sinn við niðurgreiðslu- og einokunarvörur á borð við
mjólk, hefur það áhrif til hækkunar á útreikningum
kerfisins á því, hversu dýr mjólk skuli vera. Mjólkur-
samsalan fær þennan meinta kostnað greiddan að fullu.
Gróðann af þessu getur Mjólkursamsalan svo flutt til
og notað til að greiða niður þær vörur sínar, sem eru í
samkeppni við aðra, svo sem brauð, ávaxtasafa, ís og
jógúrt. Þannig getur hún með tilfærslum náð óeðlilegri
samkeppnisaðstöðu og bolað öðrum út af markaði.
Á sínum tíma kom greinilega í ljós, að fæðing Kjör-
íss leiddi skyndilega til þess, að ís Mjólkursamsölunnar
hætti að hækka í takt við aðrar vörur hennar og er nú
orðinn að tiltölulega ódýrri vöru. Jafnframt hefur hún
reynt að bola Kjörís burt með að kaupa upp ísbúðir.
Á fleiri sviðum hefur komið í ljós, að Mjólkursamsal-
an hundsar hagsmuni neytenda. Með myndatöku tókst
á sínum tíma að sanna, að hún dagstimplaði mjólk átta
daga fram í tímann, þótt aðeins þrír dagar væru leyfileg-
ir og alls fjórir með undanþágu heilbrigðisyfirvalda.
Einokunaraðstöðu sína hefur Mjólkursamsalan með-
al annars notað til að reisa sér mikið musteri á Bitru-
hálsi. Sú höll er reist á kostnað mjólkurneytenda sam-
kvæmt áðurnefndu útreikningskerfi, sem færir Mjólk-
ursamsölunni gríðarlegt mjólkurverð á silfurdiski.
í hölhnni eru brugguð ráð, sem sífellt leiða til kvart-
ana um óeðlilega viðskiptahætti af hálfu Mjólkursam-
sölunnar. Kaupmenn hafa kvartað um, að hún hóti lé-
legri og seinni afgreiðslu á mjólkurvörum, ef þeir hossi
ekki brauðum hennar á kostnað brauða frá bökurum.
Mesta furða er, að Kjörís skuli árum saman hafa lifað
af óframkvæmanlega samkeppni við Mjólkursamsöl-
una. Og engin furða er, þótt Baula sé að kikna undan
samkeppninni. Ef þessi tvö fyrirtæki hverfa, getur
Mjólkursamsalan að nýju hækkað verð á ís og jógúrt.
Á tímum markaðsbúskapar er Mjólkursamsalan al-
ger tímaskekkja í atvinnulífmu. Markaðshyggjumenn
ættu að beina kröftum sínum að afnárni hennar í stað
þess að sóa þeim í tilraunir til að búa til einkaeinokun
úr ríkiseinokun í stíl Bifreiðaskoðunar íslands.
Ef vinnsla, dreifing og sala á mjólkurvörum verður
frjáls, mun verð þeirra lækka, því að þá þurfa neytend-
ur ekki að greiða stríðskostnað Mjólkursamsölunnar.
Jónas Kristjánsson
Spáð hvað við
taki eftir
kalda stríðið
„Kalda stríðinu er lokið og Japan
vann,“ segja gárungamir víða um
lönd. Þróunaráætlun Sameinuðu
þjóðanna gaf í síðustu viku út flmm
binda verk til að leitast við að finna
nákvæmara og blæbrigðaríkara
svar við hverja möguleika og hver
fótakefli helst er unnt að eygja í
leiðinni frá heimi, þar sem ríkti
tvískipting milli tveggja valda-
blakka í kapphlaupi um gereyðing-
armátt, til margskipts heims þar
sem grundvallarágreiningurinn er
um starfsreglur samfellds mark-
aðskerfis.
Á níunda tug fræðimanna og
stjómmálamanna rita bindin fimm
sem bera heitið „Umskipti: Ógnun
eða tækifæri?" Við kynningu rits-
ins í aðalstöðvum SÞ lagði einn
höfunda, prófessor Lawrence R.
Klein frá Pennsylvaníuháskóla og
nóbelsverðlaunamaður fyrir hag-
fræði, megináherslu á síðari kost-
inn í bókartitlinum. Hann kvað nú
standa yfir umskipti sem ef rétt er
á haldið eigi að geta orðið undan-
fari uppgangsskeiös sem jafnvel
taki fram sjötta og sjöunda tug ald-
arinnar, mesta hagvaxtartímabili
sem þekkist.
En prófessor Klein benti jafn-
framt á að vaxandi hagvexti hlytu
að fylgja vaxandi hagsveiflur.
„Heimshagkerfið verður að líkind-
um næmara fyrir hagsveiflubreyt-
ingum eftir því sem markaðskerfið
breiðist út,“ sagði hann.
Fréttnæmast frá bókarkynning-
unni í aðalstöðvum SÞ þótti þó það
sem Shafiqul Islam, einn stjórn-
enda Utanríkismálaráðsins í New
York, hafði að segja. Hann varaði
við því að á 21. öldinni gæti hæg-
lega komið til „kalds stríðs milli
kapítalista".
Nú blasir við að hans dómi það
ögrandi verkefni að finna nýja
meginstefnu, ekki til að halda
kommúnismanum í skefjum held-
ur til aö koma böndum á kapítal-
ismann. Þetta þýðir „að hafa stjóm
á hruni tvípóla skipunar eftir-
stríðstímans og koma í veg fyrir
aö banvænt úrfelli frá viðureignum
kapítalista verði til að setja af spor-
inu umskipti til nýs, margpóla
heims". Sér í lagi hefur Shafiqul
Islam áhyggjur af vaxandi ýfingum
milli Bandaríkjanna, Japans og
Evrópubandalagsins.
Það land með kapítaliskt hag-
kerfi, sem mestu hefur að tapa við
umskigtin, er að hans sögn Banda-
ríkin. Úrræöi Bandaríkjanna til að
ráöa fram úr vandkvæðum sínum
heima fyrir á yfirstandandi áratug
eiga eftir að ráða úrshtum, ekki
aðeins um stöðu Bandaríkjanna í
heiminum á næstu öld heldur, og
það er úrshtaatriði, um það hver
kostnaður og óstöðugleiki reynist
fylgja kalda stríðinu milli kapítal-
ista.
Eins og til að sanna mál Shafiq-
uls Islam skaut í síðustu viku upp
úr leyndarhirslum Pentagons,
landvamarráöuneytis Bandaríkj-
anna, lokauppkasti að yfirlýsingu
um stöðu og hlutverk Bandaríkj-
anna í heiminum aö gamla kalda
stríöinu loknu. Embættismaður
kom plagginu á framfæri við New
York Times af því hann taldi óeðh-
legt að um svo afdrifarík mál væri
fiallað og þeim ráðið til lykta á
laun, án þess aö opinber umræða
ætti sér stað.
Plaggið er unnið að undirlagi
Dicks Cheney landvamaráðherra
og á að verða enn einn Leiðarvísir
landvamaáætlana en þeir eru að
jafnaði endurnýjaðir á tveggja ára
fresti.
Kjarni þessa nýja plaggs er að um
fyrirsjáanlega framtíð eigi það að
vera meginviðfangsefni Banda-
ríkjastjómar á heimsvettvangi,
pólitískt og hernaöarlegt, að halda
stöðu Bandaríkjanna sem risaveld-
is sem gnæfi yfir öU önnur. Nánar
tiltekið á að koma þessu fil leiðar
með því að sjá svo um að ekkert
annað risaveldi, sem keppt geti viö
Bandaríkin, rísi í Austur-Asíu,
Erlendtíðindi
MagnúsTorfi Ólafsson
Evrópu eða í löndum fyrrnrn Sovét-
ríkja.
Lögð er á þaö áhersla að Banda-
ríkjasfióm þurfi aö vera reiðubúin
til að beita hervaldi til að afstýra
útbreiðslu kjarnavopna og annarra
múgdrápsvopna, hvort heldur er í
Austur-Ásíu, löndunum fyrir botni
Miðjarðarhafs, Evrópu eða lýð-
veldum fyrrum Sovétríkja. Út-
breiðsla kjamavopna til miðlungs-
ríkja í Austur-Asíu eða landa við
Miöjarðarhaf gæti freistað Japans,
Þýskalands eða annarra iðn-
væddra ríkja til að kjamavopnast
til að fæla aöra frá svæðisbundnum
árásum. SUkt gæti orðiö upphafið
að keppni á hnattmælikvarða við
Bandaríkin af hálfu þessara ríkja,
valdið árekstrum vegna þjóðar-
hagsmuna og hemaðarmetingi.
Þetta uppkast að stefnumörkun
Bandaríkjasfiórnar að kalda stríð-
inu loknu segir skilið viö þá yfir-
lýstu stefnu í lok heimsstyijaldar-
innar síðari að koma á alþjóðlegu
öryggiskerfi með tilstilU Samein-
uðu þjóðanna. Á alþjóðasamtökin
er ekki minnst. Þvert á móti er það
talið þýðingarmest „að hverju leyti
heimsskipanin hvfiir, þegar aUt
kemur til alls, á Bandaríkjunum"
og „Bandaríkin ættu að vera í stakk
búin tfi að hefiast handa á eigin
spýtur" sé ekki kostur fiölþjóðaað-
gerða eða komi upp ástand sem
talið sé krefiast tafarlausra við-
bragða.
Þetta stefnuplagg er undirbúið í
Pentagon samtímis því að fram fer
í Bandaríkjunum barátta um fram-
boð til forsetakosninga þar sem al-
þjóðamál ber vart á góma og keppi-
nautur Bush forseta, Pat Buchan-
an, heldur fram gamaldags ein-
angrunarstefnu frá umheiminum
með töluverðum árangri.
Hér kemur að þvi sem Shafiqul
Islam sagði á fréttamannafundi í
aðalstöðvum SÞ um heimasprottin
vandkvæði Bandaríkjanna og áhrif
þeirra á risaveldisstöðuna. Sam-
keppnisráðið í Washington, hálfop-
inber stofnun, var aö senda frá sér
skýrslu þar sem bent er á að fiár-
festingarstuðullinn í bandarískum
þjóðarbúskap er helmingi lægri en
i Japan og lægri en í nokkru sam-
keppnislandi. Ástæðan er fyrst og
fremst að sparnaður hjá Banda-
ríkjamönnum er minni en hjá
nokkurri annarri iðnvæddri þjóð.
Þar að auki gleypir halhnn á ríkis-
sjóði, sem talið er að nálgist 400
mfiljarða doUara á yfirstandandi
fiárhagsári, obbann af sparnaðin-
um og mikið aðkeypt fiármagn að
auki, aðaUega frá Japan.
Samkeppnisráðið bendir á annaö
meginatriði þverrandi samkeppn-
isstöðu Bandaríkjanna þar sem er
ófremdarástand í fræðslumálum.
Almenna skólakerfið er í niður-
níðslu, einkum í stórborgunum, og
starfsþjálfun af skornum skammti
og oft léleg þar sem hana er að fá,
miðað við samkeppnislöndin.
Staða Bandaríkjanna í heimi
framtíðarinnar veltur á því hvem-
ig næstu forsetar taka á þessum
ílókna vanda, ekki hvort þeir skrifa
upp á heimsveldisdraum úr Penta-
gon. Magnús Torfi Ólafsson.
Dick Cheney, landvarnaráðherra Bandaríkjanna, lætur nú útbúa stefnu-
plagg um úrslitayfirráð Bandarikjanna i heiminum. Hér sést hann við
hlið fyrrum starfsbróður sins í fyrrum Sovétrikjunum, Dmitris Jasof, við
gröf óþekkta hermannsins undir múrum Kremlar. Símamynd Reuter