Þjóðviljinn - 24.12.1961, Qupperneq 21

k J
vísindun.um-: hefur ekki enn lekizt að
greina, geturðu-; ekki heldur greint í:
draumi,'1 sagði Stréets læknir. „Þýzkur
lífefnafræðingur, sem héitir Hans
Fischer, hefur fundið samsetningu
hematínsrhclikúls, en samsetning eggja-
hvítumólikúlsins; sem því er áfast, er
ennþá ein af hjnum óráðnu gátum líf-
fræðinnar. Ég.mundi ekki telja eftir
mér að grannskoða þetta, ef nokkur
von væri um áö stækkunarglerið mitt
gæti sýnt mér nokkuð sem ekki er
þegar kunnugt af vísindum.“
Svó niðursokknir voru þeir í þessar
samræður. að- þeir tóku ekki eftir þvi
að þessi mikia elfur, sem þeir bárust
með, hafði' farið minnkandi og var
orðin -að mjcrri sprænu, og að bátur-
inn þeirra, rauða blóðkornið, héit sig
óftast utan í hinum hála, hálfgagnsæja
æðavegg.
■ „Líttu nú á!“ sagði læknirinn og
horfði í aliar áttir, „við erum komn-
ir út í eina af þeim háræðum, sem
flytja þumalfmgrinum á þer blóð og
næringu. Þessir hnoðrar sem raöast
utanað æðinni sem við erum staddir í,
éru lifandi frumur i holdi þínu.“
: „Nei, sko,“ sagði Tompkins, sem
einhverntíma hafði séð smásjármyndir
a'f líkamsfrumum, „ég þekki þær aftur.
Ætli þessi dökk.i dépill nálægt miðju
sé ekki frumukjarninn.“
„Stendur heima,“ sagði Tæknirinn.
„Og með tilliti til krabbameins skal ég
íullvi-ssa þig um það, að i þessum
írumum er ekkert sem bendir til þess
áð þú sért með krabbamein. Krabba-
meinsfrumúr eru öðruvísi samsettar,
stu.ndum er frumukjarninn ceðlilega
stér, og það er.eneinn vandi að þekkja
þær frá hei’brigðum frumum í smá-
sjá. En galduri.nn er sá, að til þess
að vera viss um að krabbamém sé
ekki farið oð búa um sie, þyrfti að
rannsaka m.ibiónir af frumum. En ég
vona að hn*öum finnist handhæg og.
kóstnáðarl.ítil aðferð til að finna
krabbamein á byriunarstigi."
„Rétt er nú bað.“ sagði Tompkins.
sem farið var að óhægiast um andar-
drátt. „Það vildi és að sú aðferð fynd-
ist fliótt. En mér er farið að finnast
æði loftlítið hérna.“
„Satt segir* þú,“ sagði læknirinn.
„Blóðstraumúrinn, sem við berumst
með, hefur miðlað frumunum. sem það
íiitti á leið sinni af súrefnisforðanum,
og tekið við kolsýru í staðinn til þess .
að flytj.a burt úr líkamanum (með önd-
uninni). Siáðu hvernig súrefnismólikúl- .
in losa sig, og syífa burt frá rauða
blóðkcrninu sem við sitium á, og leita
' út að háræðaveggnum. Síðan fara þau í
gegnum hann og út í sogæðavökvann--
og þaðan inn í frumurnar. Jafnframt
þes-su leitar kolsýran, sem safnazt hef-
ur saman í frumunum, út í æðarnar,
og gengur að nokkru leyti. í samband
við bTóðvökvann, en afgangurinn í sam-
bánd við móljkúi blcð.rauðans. Ferðin
til lunsnanna getur varla orðið nein
skemmtiferð.“
„Ekki þætti mér það ólíklegt," muldr-
aði Tömpkins, því honum fannst hann
ætla að kafna. ,.Er það ekki einkenni-
legt að mér skuli verða að halda við
köínun til þess að frumurnar í líkama
mínum geti náð áð anda?“
Með hverju andartaki varð honum
óhægra, .og svartar flyksur dönsuðu
íyrir augum hans.
„Þetta blýtur að vera írumukjarni,"
hugsaði Tompkins. „Nei, það er annars
miklu líkara niannshöfði með sjóliða-
hpfu. Er ég' 'kominn í sjóherinn, eða
T)vað?“
„TvöÉ hundnjð faðmarj' heyrðist sagt
rpéð.'hásri hödduáejiihvérsstaðar að. „og
enn þá' förúm við niðuravið. Æ, þess'- '
ar ólukkans lokur!“
:„Ég 'vona þeir 'viti um þetla á að- >
al&töðvunúrri/* ságði 'önnur'' rödd. „Ég
er viss um að þeir koma þessú í lag.“
„Æ, drottinn minn,“ heyrðist hrópað í.
angist. „Nei, lagsmaður, gggnum þetta
kemst enginn maður lifandi!"
Allt í einu fór báturinn að snarsnú-
ast af mestu ákefð, eins og hann væri
kominn inn í röst. Báðir mennirnir
og öll rannsóknartæki þeirra þyrluðust
á þessum litla fleti, og þegar Tompkins
kom til sjálfs sín effir öngvitið, sem
hann fé!l í, fann hann að hann hélt
sér dauðahaldi í hringsjána. Jafnframt
varð honum litið framan í lækninn og
hann sá að hann var náfölur.
„Slepptu ekki,“ hvíslaði læknirinn,
„við erum að fara gegnum hægra aft—
urhólf og síðan þeytumst við inn í
lungnaslagæð. Bráðum fer að verða
gott að anda!“ Þegar Tompkins komst.
til meðvitundar aftur, var loftið, éða
réttara sagt -blóðvckvinn, aftur órðinn
tær. Hann lá enn á hinu sadiá blóð-
korni og hélt sér dauðahaldi i íót lækn-
isins. Báturinn var nú 'aflur kominn
Adrenalínmólikúl eða „hræðsluhor-
mónið“.
inn í tiltölulega þrönga æð. en nú v^r
engar frumur að sjá gegnum gagnsæja
veggina. Fyrir utan virti-st allt vera
autt og tómt, nema hvað örlitlar í'lyks-
ur eða flugur voru þarna á sveimi,
oft márgar í hóp og stefndu hóparnir
í allar áttir.
„Lífsloft." sagði læknirinn og benti
með löngutöng.
„Erum við þá komnir út úr mér
sjálfum?‘é spurði Tompkins.
„Fjarri því,“ svaraði læknirinn, „við
erúm ennþá í æðum þínum, og nú
erum við að fara gegnum háræðarnar
í öðru lunganu í þér til þess að blóð-
ið geti losnað við kolsýruna og náð
sér í nýjan forða af súrefni. Lofthólf-
ið bak við æðavegginn heitir Tungna-
blaðra, og er eitt af þessum lofthylkj-
um, sem fullt er af á innra borði
lúngnanna. í hvert skipti sem þú dreg-
ur andann, fyllast þessar blöðrur af
fersku lofti handa blóðinu sem hefur
farið ígegnum háræðar og bláæðar
og orðið er nærri súrefnislaust.“
„Áttu við það að þessar örsmáu
flugur, sem þjóta fi’am og aftur, séu í
rauninni mólikúl úr lofti?“ sagði
Tompkins.
„Þær eru það. En gættu ,þess að við
erum aðeins milljónasti hluti af því
sem við eigum að okkur að vera, og
þessi einföldu súrefnis- og köfnunar-
efnismólikúl sýnast vei’a h.u.b. tíundi
hluti úr millímetra að þvermáli. Það
er þvíengin furða þó að þér sýnist
þetta vera flugur, ekki sízt með tilliti
til þess hvernig þær hreyfast. Sjáðu
hvernig þau smjúga gegnum æðavegg-
ina til þess að komast að í'auðu blóð-
kornunum og sameinást þeim. Þegar
blóðið hefur farið gegnum lungun
og er komið inn í stóru slagæðina, er
það tilbúið ,að fara aði’a hringferð um
æðarnar í.likama þínum “
'„Ég held níig lángi ekki til að fara
aðra ferð“, sagði Tompkins, -sem ekki
var búinn að jafna sig eftir þetta voða-
léga ferðalag.
'„Þú kemst nú samt ehki hjá því!“ -
sagði læknirinn. „Þú hefur fæst séð af
því sem vert er að sjá, og raunar lástu
í óviti mestalla leiðina frá þumalfipgid .
til hjartans. Auk þess hefur mér ékkí
enn gefizt tækifæri til að gæta áð--því
sem þú komst til að foryitnast um,
hvort nokkur hætta væiú 4-því að þú
værir að veikjast af kr&bameini.“
„Það verður þá að haíá það,“ svaraði
Tompkins mæðulega, „en heldurðu ekki
að það væri e@hver vegur að ná í
súrefnisgeymi handa okkur?“
„Ég hef ’miklu betra ráð,“ svaraði
!æknirihh, "„óðar en þér fer að líða
illa, sjtuium við fara úr h'kama þínum.
ÉrL, laktu nú á öllu, sem þú hefur til,
jþvf nú förum við gegnum vinstra hjart-
að í þér.“
„Hvað áttu við með orðinu „vinstra
hjarta“,“ sagði Tomþkins, „ég hélt að
hjartað væri alltaf vinstra megin?“
„Satt er það,“ svai-aði læknirinn,
„það hefði verið réttara að tala um
vinstri hjartahelming. Veiztu ekki að
hjartað í þér er tvöföld dæla? Hægri
helmingur þess dælir bióðinu til lungn-
anna, en vinstri helmingurinn dælir því
svo aftur frá lungunum út um líkam-
ann, Þessar tvær dælur, með lokum og
öðru tiiheyrendi, eru alveg óháðar
hvor annarri að öðru leyti, en því, að
sömu vöðvarnir stjórna báðum. Svona
nú, varaðu þig!“
Blóðkornið fór nú allt í einu að
hreyfast á svipaðan hátt og eintrján-
ingur sem berst niður um flúðir.
Tompkins átti fullt í fangi með að
varast það að fleygjast útbyrðis og
lenda í blóðvökvanum. Síðan geystust
þeir inn um þröngt op inn í vinstra
forhólf og síðan gegnum opnar loku-
dyr inn í vinstra aftui’hólf. í næstu
andrá dróst hjartað saman og bátur-
inn barst út um opnar dyr á loku út
úr hjartanu.
„Sko,“ sagði læknirinn og hagræddi
sér .á ílauelsmjúhu scttinu, „nú gefst
okkur tóm til að ræða marga hluti. Er
þá nokkuð sérstakt sem þig langar til
að fá vhtneskju um?“
„Fyrst það,“ svaraði Tompkins,
„hvort báturinn ckkar er lifandi."
„Því er vandi að svara,“ sagði lækn-
irinn, „en lííklega verður samt að
svara því játandi, en þó með nokkr-
um fyrirvara. Rauðu blóðkcrnin mynd-
ast í sífellu — eiga sér æviskeið og
deyja síðan — og lifa að meðaltali í
þrjá til fjcra mánuði. Þau myndast í
mergnum i beinunum, þannig, að frum-
ur sem kallast blóðrauðablöðrur, taka
að skiptast og breytast í rauð blóðkorn.
En óðar en þau eru komin inn í blóð-
rásina, fer kjarninn að eyðast, og
fruma sem engan kjarna hefur. getur
varla kallazt lifandi fruma. Eítir það
er þeim algerlega varnað þess að geta
skipzt, enda gefur það að skilja, fyrst
frumuskiptingu er eingöngu stjói’nað
af kjarnanum. Úr því geta þær ekkert
annað en borið bagga sína af súrefni
frá lungunum út um líkamann, svo
hver einstök fruma fái forða sinn, og
borið burtu kolsvruna. Ef þær brygð-
ust þessu hlutverki, mundi líkaminn
fyrirfarast.“
„Þá mega þau kallast áburðarhestar
hans.“ \
„Þetta er nokkuð góð samliking. Ó-
missandi áburðarhestar."
„Er það til þess að æxlunarhvötin
trufli þau ekki i starfi þeirra, að þau
ei’u svipt hæfiléikanum til.að eexlast?"
„Hver veit?“ svaraði læknirinn í-
hugandi. „Samt eru þess mörg dæmi, að
i’auðu blóðkörnin haldi kjarnanum eft-
ir að þau eru byrjuð að gegna hlut-
verki sínp, t.d. hjá froshimi. Hafi mað-
ur hinsyegáL -íhisgt. in.ikið blóð, er ó-
þrpskuðHm rauðum blóðkornum eða
bloðrum veitt inn i blóðrásina til að
annast störfin. Svo það sýnist sem
einu gildi-hvox-t er, Þegar rauðu blóð-
,kornin ■ deyj.a, leysaát. þau upp.í .lifr-
1'
- ihni. eða miltinu, og úrgangurinn af
þessu hverfur burt með þvaginu."
„En nú langar mig til að heyra
sagt frá hvítu blóðkornunum. Ekki.
eru þau höfð til áburðar?“
„Víst ekki,“ svaraði Streets læknir.
..Hvítu blóðkornin hafa allt annað
hlutverk. Þau eru hjónal.ð og þeirra
hlutverk er að verja líkamann fyrir
utanaðkomandi árásum. Eins og allir
góðir herflokkar hafa bau einvalalið.
Við köllum þau líka phagocyta eða
frumuætur, bví bau ráðast á hvaða
óboðinn gest sem er, og éta hann.
Líttu í kringum big og reyndu að sjá
hvað þessir thtölulega fáu landvarn-
arliðar eru að hafast að. Hvar senr
þeir verða varir við bakteríu, ráðast
þeir að henni os vefia fryminu utan
um hana og eru búnir að drepa hana
og éta áður en hálftími er liðinn. Sé
árásarseggurinn ekki í blóðinu, heldur
scgæðavökvanum. sem umlýkur hverja
frumu, lyppast hvítu blóðkornin gegn-
um æðaveggina út í sogæðavökvann
og elta ókindina þar uppi. En svo.
þau geti náð taki á bakteríu, verða
þau að króa hana af upp við eitt-
hvað, sem er nógu þétt í sér, svo sem
t.d. háræðaveggur er, annars þarf
mörg blóðkorn til að ráða niðurlögum
einnar bakteríu. Þá verða þau að ráð-
ast að henn; frá ýmsum hliðum. Líttu
í þessa átt og sjáðu hvernig þau
fara að því.“
' Tompkins leit bangað sem læknirinn
benti og sá hvar nokkur hvít blóð-
korn höfðu króað inni hóp af bakt-
eríum og ætluðu að fara að éta þær.
,,Ef baktería flýtur í blóðvökva,“
sagði læknirinn, „þá veitist einu hvítu
blóðkorni örðugt að ná á henni föstu
tangarhaldi. Það er hér um bil jafn
vonlaust verk og að ætla sér að bíta
í epli. sem flýtur i skál með vatni.
og þetta stafar af því að utan um
flestar bakter’ur er hjúpur, sem ger-
ir bær álíka hálar og vott epli. En
hvítu blöðkorn'n eiga sér biturt vopn.
þar sem eru efnasambönd þau sem
' C-vítamín scm t. d. er í spínati.
kallast mótefni. og koma fram í blóð-
inu i hvert skipti sem það verður fyr-
ir innrás af bakteríum og leysa sund-
ur hjúpinn, en gera jafnframt óvirk
þau eiturefni, sem bakteríurnar gefa
frá sér líkamanum til tjóris.“
„Mér skilst,“ sagði Tompkins, „að
þessi mótefnj séu ekki lifandi verur,
heldur efnasambönd?“
„Það er rétt“, svaraði læknirinn, “
„þetta eru efnasambönd, en raunar ,
skrambi mikið samsett. Hið furðu-
legasta við þau er það. að uppruna-,,,
lega „gijÉ Þau ekki til |í líkamanum. j
heldjj|jppma þau þá fyrst fram er
bakteríurnar ráðast á hann. Þegar slík
ái’ás hefst, hefst líkaminn þpgar handa
•■■ . ■-’
að framleiða mótefni, og það af þeirri :
sérstöku gerð, sem ein kernur að gágni
móti þeim sérstaka vágestj sem kom-
inn er. Engin tvö eru eins gerð, held-
ur líkjast þau lyklum, sem hvér fyrir
JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS
(21