Þjóðviljinn - 11.04.1981, Blaðsíða 15

Helgin 11. og 12. aprll 1981 ÞJÓÐVILJINN — SÍÓA 15
14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 11. og 12. aprll 1981
Tómt mál að rökræða við svarthöfðana

— Jæja, þú spyrð
almæltra frétta úr sveit
minni, Nesjahreppi í
Austur-Skaftafellssýslu.
Ég vil gjarna verða við
þeirri ósk, eftir því sem í
mínu valdi stendur. Og er
það ekki alíslenskur siður
að hefja mál sitt með
spjalli um blessað veðrið?
Þannig fórust Torfa
Þorsteinssyni, bónda í
Haga í Nesjum austur orð,
i upphafi spjalls okkar á
dögunum.
Sumarid kom
með sumri
— Veöurfar var með afbrigð-
um gott og milt sl. ár og mis-
munurinn svo mikill milli ára að
likast var þvi sem mannfólkið hér
hefði flutt búferlum til suðlægari
landa. En sumariö 1979 fór hér
framhjá garöi og hér heföi orðið
algjör fellir á bústofni bænda og
þá lika einhver á mannfólki ef við
hefðum veriö horfin aftur I tim-
ann um 100 ár, eða til ársins 1881.
Sumar kom hér meö sumri vorið
1980 og samhliöa þvi gróður.
Nokkurt vorhret gerði um hvita-
sunnuhelgi, en tjón af þvi varð
ekki teljandi, nema hvað gróöur
stóð eitthvað i stað um tima.
Hey voru hér hvarvetna næg og
ær báru hér ýmist i húsum eða úti
á túnum og var gefiö hey og
fóðurbætir fram i fullsprottinn
sauðgróður. Allmikið af ám var
hér tvilembt og lambahöld með
betra móti. En undanfarin ár
hefur borið hér nokkuð á ung-
lambasjúkdómum, sem vafalaust
eiga rætur að rekja til smitunar i
húsum eða stium i nágrenni húsa.
Héraðsdýralæknir situr á Höfn og
miðlar lyfjum og hjálp i við-
lögum, sem oftþarf eftir að leita,
einkum um sauðburðinn. En lyf
og læknishjálp eru dýr og kosta
bændur mikil útgjöld, sem gott er
að komast hjá meö fyrirbyggj-
andi aðgerðum.
Úr því nær 30
niður í 6
— Hvernig er búskaparháttum
variö hjá ykkur i Nesjunum?
— Mjólkurkúm er nú hvarvetna
beitt á ræktað land og fóðurbætis-
gjöf með beit mun nú vera mjög
takmörkuö eftir tilkomu kjarn-
fóðurskatts. Kúabúum hefur farið
hér ört fækkandi siðustu ár.
Þegar mjólkursamlagið kom hér
og mjólkurvinnsla hófst um 1956,
voru komin nokkur kúabú i
Nesjahreppi og fór ört fjölgandi
næstu árin. Þegar Mjólkursam-
lagið tók tii starfa var skoraö á
bændur Nesjahrepps að leggja
fram krafta sina til þess að sam-
lagiö gæti fengið nægiiegt, dag-
legt innlegg, sem var að lámarki
400 ltr. Þessu lágmarki fullnægðu
Nesjabændur strax fyrsta daginn,
sem samlagið var hér starfandi,
og mjólkurframleiðslan óx hér
með ári hverju, svo að mjólkur-
innleggjendur munu hafa nálgast
30 I nokkur ár.
Nesjahreppur er frá náttúr-
unnar hendi mjög vel fallinn til
nautgriparæktar og skipuleg
félagsræktun hófst hér strax með
tilkomu stórvirkra vinnuvéla svo
sem skurðgröfu og jarðýtna.
Aftur á móti eru afréttarlönd hér
fremur litil og gæöasnauö og
bjóöa þvi ekki upp á mikia sauð-
fjárrækt. Menn þóttust þvi sjá
hylla hér undir mikla nautgripa-
rækt og mjólkurframleiöslu, svo
aö sauðfé var hér talið óarðbært,
vegna landþrengsla. Þróun þess-
ara mála hefur þó oröið allt önnur
en manni bjó I grun i fyrstu. Og nú
er svo komið, að i Nesjahreppi
eru nú um siðustu áramót aöeins
6 mjólkurinnleggjendur i stað
nærri 30, sem hér voru fyrir
nokkrum árum. Sauöfé heldur
aftur á móti nokkurnveginn sin-
um hlut. En mjólkurmagn, tala
sauðf jár og fallþungi dilka er ekki
aðgreint nákvæmlega á minni
— Ljósm..- HeimirÞór.
Naumast svaraverður
— Hvernig brugðust bændur
þarna viö ráöstöfunum þeim, sem
geröar voru til þess að draga úr
framleiðslu á búvörum?
— Þeim ráðstöfunum er tekið
meö fullum skilningi af bændum
og þess vænst, aö þær trufli ekki
búvöruframleiösluna meir en
oröið er, þvi óneitanlega hefur
hér orðið alvarleg truflun á
byggðaþróun i hreppsfélaginu,
sem bert má vera af þvi, sem hér
hefur verið drepið á. Aróðurinn
gegn bændastéttinni er naumast
svaraveröur. Og vist tómt mál að
rökræða við svarthöfða siðdegis-
blaðanna.
„Og vorið kom
f maí... ”
— Eigum við svo kannski að
vikja eitthvað að þjóðmálunum?
— Um þjóömálin og framvindu
þeirra vil ég fátt eitt segja að
þessu sinni. Við gætum kannski
rætt þau seinna. Ég hlusta þó
ávallt með athygli á allar frá-
sagnir útvarps og sjónvarps af
þjóömálum. Þó eru þessir fjöl-
miðlar oft á tiðum drepleiðinlegir
og gera naumast I blóðið sitt mið-
að við tiikostnað. Mér þætti vel
fara á þvi að lengja sumarfri
Sjónvarpsins um a.m.k. einn
mánuð, og stytta dagskrá kvölds-
ins eitthvað.
Leikarastétt þjóðarinnar er
allrar virðingar verö en jafnast
þó engan veginn á viö þá gaman-
leikara, sem nú eiga sæti á hinu
háa Alþingi. Hver man t.d. öku-
ferö þeirra Kjartans og Geirs til
Bessastaöa á sjálft gamlárskvöld
á fund Vigdisar forseta, er þeir
voru að gera hosur sinar grænar
framan i þjóöina? Slik frétt bætti
sannarlega upp hið ómerkilega
áramótaskaup sjónvarpsins. —
Eða þáttur Gröndals, þegar hann
birtist i gervi spákvenna og spáir
hér stjórnarbyltingu nótt eina i
mai. Og hugsar liklega: „Og vor-
ið kom i mai eins og vorin komu
forðum”.
Og ekki megum við gleyma Vil-;
mundi, þeim snjalla fjölbragöa-
leikara. Ævinlega þegar ég sé
ásjónu hans á skjánum kemur
mér i hug ein af limrum Þorsteins
skálds Valdimarssonar, og nefn-
ist Kratar. En hún er á þessa leið:
Gamla Vilmundar vitið/vist er nú
orðiö slitiöi/A stöku stað/svo
menn stiga vist ekki i það/Nema.
á stundum eins og þið vitiö.
Mánagarðsh verfið
— ÞU talaöir um að fólki hefði
fækkað á bændabýlunum. Ber að
skilja það svo, að Ibúum hrepps-
ins ferifækkandi eöa hefur býlum
kannski fjöldað?
— Já, mig langar til að hafa
ofurlitinn formála fyrir svarinu
við þessari spurningu þinni. Ég
þarf vist ekki að spyrja þig hvort
þú hafir komiö til Hornafjarðar
og svipast hér um, eða kynnt þér
sögu byggðarinnar. Ég ætla að
gera ráð fyrir aö svo sé, á öld bila
og flugsamgangna. Ég ætla þó að
upplýsa þig um þaö, aö sveitirnar
umhverfis fjörðinn heita I dag-
legu tali Hornafjörður. Aöur fyrr
var þetta eitt hreppsfélag og hét
Bjarnaneshreppur og þingstaður-
inn var Bjarnanes. Siðar var
þessu svæði skipt i tvo hreppa,
sem nefndust Mýrahreppur og
Nesjahreppur. Arið 1897 fluttist
verslunin frá Papósi til Hafnar i
Nesjahreppi og þar hófst byggð,
sem i fyrstu var mjög fámenn, en
óx þó hægum skrefum i vlsi að
þorpi.
Arið 1946 fóru svo fram skipti á
milli ibúa Nesjahrepps og búenda
á Höfn, sem var gerð aö sérstöku
hreppsfélagi, sem nefndist Hafn-
arhreppur, og hreppamörkin
ákveðin þau, aö jörðin Hafnarnes
skyldi tilheyra Hafnarhreppi og
hreppamörk vera landamörk á
milli Hafnarness og Dilksness,
sem nú er ysti bær i Nesjahreppi.
Stuttu áður en hreppsskiptin fóru
fram var mannfjöldi i Nesja-
hreppi 467 ibúar. En eftir hreppa-
skiptin var ibúatalan 211. Nú við
siðustu áramót voru íbúar i
Nesjahreppi 288, og hefur þvi
fjölgað.
En sjáðu nú til. Meö tilkomu
stórvirkra vinnuvéla við að
þurrka og rækta land, varð hér
nokkur bújarðafjölgun meö skipt-
ingu nokkurra jarða I nýbýli. Nú
fyrir nokkrum árum var efnt til
þéttbýliskjarna I námunda við
heimavist barna- og unglinga-
skólans á Sunnuhvoli og félags-
heimilið i Mánagaröi, og nefnist
þaö Mánagarðshverfi. Þar eru nú
risin af grunni 15 ibúðarhús, sem
flutt hefur verið i. Þrjú hús eru
sveit hjá Kaupfélagi Austur-
Skaftfellinga, svo út I það verður
ekki farið.
Mjólk og kjöt
En árið 1980 var innvegin mjólk
hjá Mjólkursamlaginu 1.1618 ltr.,
sem er 186 þús. ltr. minna magn
er áriö áður. Og ef áfram heldur
þeirri þróun, sem hér hefur oröið i
þessum efnum sl. ár, förum við
brátt að nálgast óskadraum
siðdegisblaðanna i Reykjavik, að
hér veröi mjólkurskortur, svo aö
mjólk og mjólkurvörur veröi að
flytja hér inn frá öörum lands-
hlutum og e.t.v. svo siðar frá
löndum Efnahagsbandalagsins.
Vafalaust getum við þannig kom-
ist að góðum og hagstæðum
kjarasamningum einkum ef við
lánuðum þeim ofurlitla smugu
Sm yrlabjarga foss . Smyrla-
bjargaá var virkjuð fyrir all-
mörgum árum og hefur þjónaö
Austur-Skaftafellingum eftir
getu. En þar hefur litiö vatn verið
að hafa I frostunum i vetur.
inn á fiskimiðin okkar umhverfis
landið.
Hjá Kf. Austur-Skaftf. var i
sláturhúsum þess I Höfn og á
Fagurhólsmýri sl. haust slátrað
28.297 dilkum og 3.467 kindum
fullorönum, sem er nokkru færra
fé en haustiö 1979. En þaö haust
var slátraö hér óveniu mörgu fé
vegna veðurfars og litillar gras-
sprettu það ár. Hinsvegar mun
hafa verið sett hér á með fleira
móti af liflömbum i haust. Meðal-
vigt dilka var 14,7 kg. sem er
nokkru hærra en haustið áður og
kjötmagn mun hafa oröið svipað
eða þó öllu meira nú en þá, þrátt
fyrir færra sláturfé.
Gras og kartöflur
— Hvaö um uppskeruna, hey-
skapinn og kartöflurnar?
— Grasspretta var hér með af-
brigðum góð sl. sumar. Hey-
skapur mun hér almennt hafa
byrjað um miðjan júli. Nýting
heyja var góð og hirtust þau þvi
nær eftir hendinni. Allt þurrhey
hér er sólþurrkaðúti og vélbundið
i bagga, sem siðan eru fluttir á
vögnum eöa vörubilum aö
hlööum, þar sem baggarnir eru
siöan þurrkaðir betur og hita
blásið úr þeim með köldum undir-
blæstri. Votheysverkun er hér
ekki almenn en fylgir eitthvaö I
kjölfar mjólkurframleiðslu. Mjög
viöa munu þó vera hér til vot-
heysgeymslur, með viðeigandi
tækni til nýtingar. En tækni til að
losa vothey og flytja það með
auðveldu móti inn I gripahúsin er
óviða til.
Lengi vel var hér stunduð mikil
og almenn garörækt. Kartöflur
frá Hornafiröi voru viðurkenndar
fyrir hreysti og bragðgæöi um
gjörvallt land og gulrófur voru
framleiddar hér i stórum stil,
áður en kálmaðkurinn nam hér
land. Oll þessi mikla framleiösla
garðávaxta var hér án tilkomu
nokkurrar verulegrar tækni, en
fjölmennar fjölskyldur unnu að
sáningu og uppskerustörfum, og
höfðu oft iangan, strangan en
hamingjurikan vinnudag.
Ég var t.d. einn meðal þessara
garöyrkjubænda og haustið 1953
nam uppskera kartaflna og gul-
rófna um 250 tunnum eða 2 1/2
tonni, sem allt var tekið upp meö
handafli og hestum, sem beitt
var fyrir upptökuvél af Herkúles-
gerö. Þessi uppskera komst öll i
hús fyrir atbeina fjölskyldu
minnar og var sumt af vinnulýðn-
um, sem ég hafði á að skipa, við
hjónin og börn okkar, sem voru
þá 5 synir, sá elsti á fermingar-
árinu og sá yngsti 9 ára. I þetta
sinn varð hér alvarleg sölutregöa
af völdum offramleiðslu.
Næsta vor keypti ég dráttarvél
Ferguson. Ég réð mig þá i vinnu
hjá Kf. Austur-Skaftf. viö að
koma skemmdum garöávöxtum
úr geymslum sem þar hafði dag-
aö uppi og ekki selst, en geymsl-
urnar varð aö rýma og þrifa til
fyrir aðra starfsemi. Ég fékk
þarna atvinnu fyrir mig og
dráttarvélina mina og vann
þarna fyrir dágott kaup. Það var
eini nettóhagnaðurinn af erfiði
fjölskyldu minnar við framleiðslu
garðávaxta þaö ár. Nú er gaman
fyrir mig og fjölskylduna að orna
sér við yl slikra endurminninga,
sem við njótum nú I rikum mæli.
En vikjum aftur að þróun garð-
ræktar I Hornafirði. Garðrækt er
hér ekki lengur almenn atvinnu-
grein og kálmaðkurinn hefur að
mestu útrýmt gulrófnarækt hér.
Kartöflur eru hér framleiddar til
sölu af 6—8 heimilum og unnið aö
sáningu og uppskerustörfum i
félagsvinnu með stórvirkum
vélum, sem eru sameign fram-
leiösluaðila. Arið 1978 varð hér al-
varleg sölutregða á kartöflum og
eitthvað af uppskerunni seldist
ekki. Ariö 1979 fór sumarið fram-
hjá garðyrkjubændum i Horna-
firöi og uppskera garðávaxta
varð svo bágborin, að allt útsæði
varð aö kaupa inn i héraðiö vorið
1980.
Sumarið 1980 varð mjög
hagstætt fyrir kartöflurækt hér og
uppskera kartaflna mikil. En
sölutregða er nú mikil og mun
valda framleiðendum einhverju
tjóni.
A ukabúgreinar
óverulegar
— Hvernig er viðhorf ykkar
Nesjamanna til þeirra aukabú-
greina sem nú eru mjög á dag-
skrá?
— Aukabúgreinar eru hér ekki
þess og ennþá eru hér i fullu gildi
orð Látra-Bjargar:
Hornafjörður hefur þann pris,
helst yfir sveitir allar,
að mörgum er þar matbjörgvis
þá miðjum vetri hallar.
Arið 1946 var Höfn I Hornafirði gerð að sérstöku hreppsfélagi en tilheyrði áður Nesjahreppi.
Torfi Þorsteinsson: Margt af fólki
þessa hreppsfélags á svefn- og
hvildarheimiii I sveitinni, sækir
atvinnu að heiman að morgni dag
hvern en leitar heim aftur að
kvöldi.
teljandi. Silungur, sandkoli og
rauöspretta veiddist hér mikið
fyrr meir, en silungur gengur nú
litiö til hrygningar i ár, vegna
minnkandi vatnsmagns Horna-
fjarðarfljóta og einnig vegna
þess, að þorpsbúar á Höfn hindra
göngu silungs upp I ár og læki,
sem áöur voru veiðisælar. Og
fyrirdráttarnet til kolaveiða i
Hornafirði eru ekki lengur bleytt i
sjó.
Æðarvarp varhér mikið i eyjum
og hólmum I firðinum og átti
landnámsjörðin Horn þar mestu
varplöndin. Þegar þorpið tók að
byggjast fækkaði fugli brátt i
varplöndum þeirra eyja, sem
lágu næst þorpinu. Þetta geröist
einnig i eyjum, sem lágu fjær um-
ferö þorpsbúa. Kemur þar vafa-
laust margt til og þar á meðal
það, að litil alúö hefur verið lögð
við þaö að hæna fuglinn að varp-
löndunum og hlúa aö varpinu.
Eldri tilraunir hér sanna, að slikt
má gera meö góöum árangri. En
tómlæti hefur náö tökum hér á
slikri starfsemi, og fólki hefur
fækkaö svo á bændabýlunum, aö
slikt heyrir aöeins fortið til. Vafa-
laust má endurvekja þessar bú-
greinar með einhverjum árangri.
En um þaö munu sannast orð
Einars skálds Benediktssonar, að
„hér er einstoð að stafkarlsins
auö, nei, stórfé. Hér dugar ei
minna”.
Þrátt fyrir þá hnignun, sem hér
hefur veriö drepið á, er fólkiö
ánægt með lifið og lystisemdir
an tima. Nú er veriö að leggja há-
spennulinu suöur um Skriðdal,
Breiðdal, Alftafjörö, Lón og Nes
og verið að reisa stauralinu frá
Höfn i átt til Nesjahrepps.
Vegir verða að teljast hér all-
sæmilegir. Búiö er að leggja
oliumöl á þorpsveginn frá Höfn
allt aö landi Hafnarness og nú er
búið að undirbyggja veginn þaðan
allt að Mánagaröshverfi og
næstum austur að Almanna-
skaröi. Fyrirhugaö mun vera að
leggja oliumöl á þennan vegar-
kafla e.t.v. nú á þessu ári, eða
þegar fjármagn leyfir slikan
munað. Er þvi óneitanlega fagn-
að af fólki þessa hreppsfélags,
sem margt á svefns- og hvíldar-
heimili i sveitinni, en sækir at-
vinnu að heiman aö morgni dag
hvern, en leitar heim aftur að
kvöldi.
Þegar Hornafjarðar
máninn varð fullur
— Jæja, Torfi, kannski við vikj-
um aöeins að félagslifinu þarna
hjá ykkur i Nesjunum. Hvernig er
ástatt með það þessa dagana?
— Fátt mun best um flest, varð-
andi félagslif I sveitinni. Hér var
stofnað fyrsta ungmennafélagið i
Austur-Skaftafellssýslu, um 1907.
Stofnandi þess og fyrsti formaður
og aflgjafi var hinn mæti félags-
málafrömuður, Bjarni Guð-
mundsson, siöar kaupfélagsstjóri
og fristundamálari. Hann var þá
aö koma heim frá Gagnfræða-
skóla Akureyrar, fullur félagsleg-
um eldmóöi. Félagið var nefnt
Ungmennafélagið Máni, og var
það tengt sögunni um Horna-
fjarðarmánann, sem var nálægt
fyllingu, þegar Arni bóndi á
Sævarhólum kom til Djúpavogs i
skammdeginu, en hafði aðeins
veriö örlitill baugur, þegar karl
fór að heiman frá sér. Þetta ung-
mennafélag mun enn tóra, en llfs-
hræringar þess eru óverulegar.
Hér mun vera starfandi Lions-
klúbbur, kvenfélag, kirkjukór og
þorrablót eru hér einnig iökuð. En
félagslif allt hefur leitað sér við-
ari vettvangs. Þannig er starf-
andi karlakór, leikfélag og ein-
hver fleiri félög, sem spanna nú
nærri yfir allt héraðið. Og fólk er
búið aö fá meltingartruflun i sál-
ina af þrálátum skemmtunum.
Heilsugæslustöð er risin á Höfn
og þar er einnig rekið elli- og
hjúkrunarheimili.
— mhg spjallar við Torfa bónda Þorsteinsson
í Haga í Nesjum um hvaðeina,
sem snertir mannlífið þar í sveitinni
þar i byggingu og búið að úthluta
þar 8 lóöum til viðbótar undir
ibúöarhús. Þá hefur einnig orðið
sú þróun i hreppnum, að 12 Ibúö-
arhús hafa verið reist á ýmsum
bújörðum hreppsins af búlausum
fjölskyldum, sem stunda atvinnu
I ýmsum atvinnugreinum, eink-
um í fiskvinnslu og iðnaði, utan
hreppsins, en eiga heimili og
dvalarstaö á fæðingar- og upp-
eldisstöðvum sinum. Þetta er
heillavænleg þróun.
Höfnin lenti
í Nesjunum
Þegar hafnarframkvæmdir
hófust á Höfn i Hornafiröi meö ört
vaxandi flota fiski- og flutninga-
skipa, kom i ljós, að nokkur mis-
tök höfðu átt sér stað við hreppa-
skiptin, þvi að allt hafnarsvæðið
var tilheyrandi hinum forna
Nesjahreppi, með athafnasvæðiö
i eyjum Hornafjaröar, rétt við
bæjardyr þorpsins. Varð út af
þessu nokkur ágreiningur á milli
hreppanna, sem leystist með lög-
um frá hinu háa Alþingi, um eign-
arnámsheimild Hafnarhrepps á
eignarnámsheimild. Þróun
byggðar i Nesjahreppi hefur þó
orðiö sú, að Hafnarhreppur seilist
æ meir til landvinninga i Nesja-
hreppi. Kemur þetta m.a. fram i
fjölgun ibúöarhúsa i Nesjahreppi,
þar sem ungt fólk, sem flutt var
til Hafnarhrepps og búiö að reisa
þar visleg heimili og vegleg ibúð-
arhús, flytur sig nú aftur heim I
Nesjahrepp og reisir sér þar ibúö-
arhús á fornum leikvangi sinum,
en stundar áfram atvinnu i ööru
hreppsfélagi.
Sitt af hverju tagi
— Hvað er aö frétta af skóla-
málum, simaþjónustu og sam-
göngum?
— Heimavistarskóli er á Sunnu-
hvoli fyrir börn úr Nesjahreppi,
en yngstu börnunum er ekið á
milli. Þar er einnig framhalds-
deild fyrir unglinga annarra
hreppa sýslunnar. Skólastjóri er
Rafn Eiriksson.
Sjálfvirkur sími er kominn á
alla bæi I sveitinni nema Horn,
sem hefur simasamband i gegn-
um landsimastöðina á Höfn, en
hún er opin allan sólarhringinn.
eyjunni Óslandi, sem var eign
Horns i Nesjahreppi.
Þegar mál þetta var á umræðu-
stigi var þeirri hugmynd varpaö
fram, að auðveldast væri að leysa
ágreininginn með þvi aö sameina
hreppana aftur. Sú hugmynd fékk
ekki hljómgrunn hjá sérhyggju-
mönnum. En málið leystist með
Rafmagn er á öllum bæjum i
hreppnum, frá rikisrafveitu. Ork-
an er fengin frá Smyrlabjarga-
árvirkjun i Suðursveit. En
disilrafstöö er á Hornafiröi, til
öryggis. Kemur slikt sér óneitan-
lega vel I slikum frostavetri sem
þessum þvi aö Smyrlabjargaár-
virkjun hefur vantaö vatn i lang-
Bjarnaneshreppur hinn forni náði yfir svæði, sem nú er skipt I þrjú
sveitafélög: Mýrahrepp, Nesjahrepp og siðast Hafnarhrepp. Hér
sjáum viðnýbyggingarþar.Mynd: Heimir Þór.