Þjóðviljinn - 11.04.1981, Blaðsíða 18

18 SIÐA — ÞJÓÐV.ILJINN Helginr 11. og 12. aprll:1981-
Komums t í kallfæri
Mig langar að vikja að fáeinum
atriðum i framhaldi af viðræðum
okkar Arna Bergmann hér i blað-
inu.
Ég ætla ekki að ámálga neitt,
við virðumst sammála um að
vaxtarbroddur bókmennta komi
fram i framúrstefnu, að öðrum
bókmenntum ólöstuöum. Einnig
að þessi framúrstefna eigi oftast
mjög ógreiðan aðgang að al-
menningi framanaf, og aö fyrst
viö ætlumst til þess af listamönn-
um að þeir skapi okkur nýjar
myndir af tilverunni, þá getum
viö ekki gert neinar frekari kröf-
ur til þeirra. Auðvitað ætlum við
okkur svo fullt málfrelsi um þessi
sköpunarverk einsog önnur fyrir-
bæri mannlifsins, annars gætum
viö ekki tileinkað okkur þau.
1 leiðinni verð ég að nefna, að
mér finnst úti hött að hafa miklar
áhyggjur af lágmenningu. En frá
þvi ég man eftir mér hafa reyf-
arar átt að eyðileggja málfar
æskunnar, hugmyndaheim og
bókmenntasmekk. Þessi skoðun
sýnir heldur reyfarakenndar
hugmyndir um mótandi áhrif
bókmennta. Var ekki aöalkostur
Islendinga i 5-600 ár lágmenning?
Rimur eru i heild svipaðar bók-
menntir og sjoppulitteratúr.
Reyfarakenndur söguþráður,
tilviljunarflækjur, flatar persón-
ur, geigandi málfar, ambögur, og
allt gersamlega staðlað og
ófrumlegt i fimm aldir. Stendur
þjóðin þó upprétt enn, stórum
menntaðri en þá.
Viðtökuskilyrði innan-
iands og utan.
Eftir standa áhyggjurnar af þvi
hve miklu tómlæti nýstárleg verk
eiga oft að mæta hjá þorra les-
enda. Um það langar mig að
ræöa.
Ég er kannski ekki eins
áhyggjufullur og Arni. Hann segir
útfrá Bretlandi (Þjv. 21-2/2):
„Veggur hinnar menningarlegu
stéttaskiptingar er þá svo hár, að
fáir munu yfir komast...! örsmáu
þjóðfélagi er upphleðsla sliks
veggjar að þvi leyti miklu háska-
samlegri en með stærri þjóðum,
aö hæð hans ræður miklu um það,
hvaö yfirleitt getur þrifist i smá-
rikinu af hverskyns menningar-
viðleitni og hvað er dauðadæmt.”
En ef við litum á þetta frá ann-
arri hlið, má þá ekki segja að
islensk skáld eigi miklu greiðari
aögang aö lesendum sinum en
nýstárleg skáld stórþjóða? Litum
á Frakka til samanburðar.
Um daginn komst ég á um-
ræðufund meö fáeinum ljóðskáld-
um i Lyon, sem gefa út timarit i
likingu við Listræningjann. Slik
timarit eru nokkuð mörg i Frakk-
landi (20-30?), en þetta þykir
óvenju stöndugt, þvi út hefur
komið 21 tölublað.
Flest slik ljóðatimarit
deyja nálægt 5. tölublaði. Þetta er
i mesta lagi 30 bls. i A 5 broti, 5
tbl. árlega, fjölritað af skáldun-
um sjálfum á venjulegan blek-
fjölritara, einsog tiðkast i islensk-
um skólum. Engum kapitalista
dettur I hug að styrkja svona
fyrirtæki með auglýsingum. Upp-
lagið er 350 eintök, áskrifendur
115 og allir ljóöskáld. Lausasalan
er svo litil (2—5 eintök hverju
sinni) að bókabúðir neita að taka
timaritiö til sölu. Og þetta er
helsta bókmenntatimaritið i
tveggja millj manna borg — með
tifaldan ibúafjölda tslands. t
samanburði við þetta er Listræn-
inginn stórveldi. Og þaraðauki
eru á tslandi Svart á hvitu og
timarit Máls og menningar. Hafi
tslendingur á annað borð áhuga á
nýsköpun á bókmenntum, kemst
hann varla hjá þvi að lesa þessi
timarit. Sifellt sér hann og heyrir
vitnað i þau, fyrr eöa siðar finnst
honum hann utanveltu án þeirra.
Hvað Frakkland \arðar er þess
að gæta, að rniðstöö menningar-
lifs þar er ekki þessi borg sem ég
var að tala um, heldur Paris. Og
þar eru gefin út um 30 gróin bók-
menntatimarit sem ég þekki ekki.
Að sögn er hvert þeirra vettvang-
ur eins skáldahóps eða kliku, og
mjög erfitt fyrir utanaökomandi
að fá þar birt efni. Enn erfiðara
er fyrir óþekkt skáld að koma út
ljóðabók i Frakklandi. Algengt
mun aö það gangi þannig fyrir
sig: Höfundurinn sendir vélrit sitt
til eins af þeim fáu útgefendum
sem hafa sérhæft sig i ljóðaút-
gáfu. Ef- mjög frægt ljóðskáld eða
gagnrýnandi mælir eindregiö
með honum, fær hann venjulegan
útgáfusamning. Það er mjög
sjaldgæft. Reglan er sú að skáldið
fái svarbréf frá útgáfunni, þar
sem segir að þetta séu raunar
mjög góð ljóö og ekkert vildi for-
lagið frekar en gefa þau út. En
þvi miður sé ljóöamarkaðurinn
ákaflega erfiður. Til sé bó lausn á
þessum vanda: Forlagið gefi út
bókina i segjum 500 eintökum
(fyrir 53 milljón manna þjóð!),
skáldiö kaupi sjálft 300 eintök, og
fái 15% af öllu saman. Hið
óþekkta skáld reynir nú að snara
út 14 þúsund nýkr. tilað verða
gefinn út af þekktu ljóðfirma og
fá auglýsingar þess og dreifingu.
Oft fær það hinsvegar hvorugt,
þvi nú fleygir forlagið sinum 200
eintök'um og hugsar ekkert meira
um höfundinn. Það er nefnilega
búið að græða eins mikið á
óþekktu ljóðskáldi og hægt er, án
verulegs tilkostnaðar og óvissu.
Eftir situr skáldræfillinn með
skuldir og bókabúnka, sem hann
hefði getað fjölritað sjálfur fyrir
1—2000 nýkrónur. Auðvitað fjöl-
rita mörg skáld sjálf, en hvernig
á aö dreifa bókunum? Hvar verða
þær kynntar?
Augljóst er að óþekkt skáld is-
lensk eiga miklu betri möguleika
á að ná til lesenda. Einmitt vegna
fámennis ættu islenskir lesendur
að eiga mun betri tækifæri á aö
kynnast amk. þ.vi sem i boði er,
þótt það taki svo alltaf nokkurn
tima fyrir miklar nýjungar að
verða fjöldaeign. Og þaö er aldrei
að vita hvernig gengur i hvert
skipti, fámennið á tslandi gæti
boðið uppá merkilega tilrauna-
starfsemi.
En til að merkilegar bók-
menntanýjungar nái sem skjótast
til almennings á tslandi þarf mik-
ið og markvisst starf, þar sem
notaöir yrðu allir tiltækir mögu-
leikar tilað kynna þær vel. A þetta
sýnist mér mikið vanta, islenskri
alþýðumenningu til tjons.
Fjölmiðlar.
Eitthvað þarf aðgera tilað bæta
sambandið. En hvað má helst
veröa aö gagni? Blaðamanninum
verður þá helst hugsað til kenn-
ara, en bókmenntakennaranum
finnst hann ná til sárafárra, fyrir
utan fyrrnefnd listatimarit væntir
hann helst einhvers af fjölmiðla-
mönnum. Enda gera þeir margt
vel. Sjónvarp og útvarp hafa
þætti um bókmenntir i jólaflóð-
inu, og i útvarpinu er mikið umað
skáld lesi uppúr verkum sinum.
Það er þakkarvert; en fer það
ekki eingöngu eftir ágengni
skálda, hver komast aö? Ef svo
er, er þá svo lágkúrulegt stefnu-
leysi boðlegt i jafnáhrifamiklum
fjöimiðli? Ber ekki útvarpinu að
taka frumkvæði, að leita uppi for-
vitnilegt efni? Einstakir þættir
hafa gert það, en þá orðið
skammlifir, minnir mig.
Dagblöðin sinna nýútkomnum
bókmenntum mikið, birta kafla
úr nýútkomnum bókum einsog út-
varpiö og leggja mikiö rúm undir
ritdóma.
En þvi miður — þessir ritdómar
eru oftast ákaflega ófullkomnir.
Reglan er sú að þeir eru mjög
huglægir, segja fátt um skáldsög-
ur annað en söguþráð, hvar sagan
gerist, hvenær og i hvernig sam-
félagshóp, siðan er sagt frá þvi
hvernig hún orkaði á ritdómar-
ann. t ritdómum um ljóðabækur
er bara þetta siðasttalda auk
sýnishorna ljóða.
Nú er það allsekki vegna hæfi-
leikaleysis ritdómara, að afurðir
þeirra eru svona ófullkomnar. Ég
þekki marga þeirra persónulega,-
og fullyrði að þeir séu sk'.rp-
skyggnari en algengt er og
óvenjuvel að sér um bókmenntir.
Skýringinn er einfaldlega sú, að
þetta fólk starfar viö óþolandi að-
stæður. Það ritdæmir 1—4 bækur
á viku — ofaná venjulegt annriki
islendinga á húsabyggingar- og
barneignaaldri. Það sér hver
maður aö við svona aðstæður er
ekki hægt að gera betur.
Þar við bætist að þessi
bókmenntakynning fjölmiðla hef-
ur veriö umborin gagnrýnislitiö.
En i rauninni er mjög afdrifarikt,
hversu ófullkomin hún er. Og þá
komum viö aftur aö sambands-
leysi framúrstefnuskálda viö
fjöldann.
Slys.
Nú verður að rifja upp sögu
sem ég vék að hér i blaöinu fyrir
tveimur árum.
Ungt skáid, óþekkt meö öllu,
gaf út fyrstu skáldsögu sina 1977.
Þetta vakti athygli, samtiðarsaga
úr lifi Reykjavikurungmenna.
Ekki man ég glöggt hvernig
gagnrýnin var, svona beggja
blands, sagði kostog löst, held ég.
Sagan seldist vel, yfir 4000 eintök,
og næsta ár kom skáldið með nýja
bók, mun betri aö minu viti, og
var nú auðvitað stórum þekktari.
Þessi skáldsaga Hafliða Vil-
helmssonar snerist m.a. um
örðugleikana á að skrifa skáld-
sögu (algengt efni i erlendum
bókmenntum, en litt þekkt á ts-
landi). Og fyrst sagan fjallaði um
misheppnaöa skáldsögu, þá var
hún sjálf misheppnuö skáldsaga,
sýndist mér einn gagnrýnandinn
álykta. Annar taldi bókina boða
þá karlrembufordóma sem leiða
aðalpersónu hennar i fullkomið
gjaldþrot! Allir voru gagnrýn-
endur sammála umaö bókin væri
gerómöguleg. Ég skýri það með
þvi að hún leynir á sér, þarf ihygli
við og yfirlegu, sem gefst einfald-
lega ekki kostur á við fyrrgreint
vinnuálag gagnrýnenda. Hvað
um þaö, þessi bók, Helgalok,
seldist miklu verr en hin fyrri,
Leið 12; i rúmlega 1200 eintökum,
og hefur siðan ekki farið sögum af
skáldi þessu. Þarna sjá menn hvi-
lik áhrif ritdómar hafa.
Ég er ekki I aðstöðu tilað kanna
hve oft þvilik slys hafa orðið. Þó
verð ég að segja, að mér þykir ó-
eðlilega hljótt hafa verið um
þann miklanýjungamannEinar
Guðmundsson (höfund Lablöðu
hérgulu, Flóttans til lifsins, Án
titils, m.a.). Er ekki skýringin sú,
að hann er of nýstárlegur tilað
nokkurt forlag þori að gefa hann
út, og að ritdómar séu einkum
skrifaðir um þær bækur sem for-
lögin keppast við að auglýsa?
Lesendur ætlast helst til sllkra
ritdóma. önnur skýring gæti ver-
ið að einnig ritdómarar séu sein-
teknir fyrir nýjungum. Og til þess
dregur þá sterklega núverandi
vinnuálag. Enn kemur til hið út-
breidda borgaralega viðhorf að
lita á bókmenntir(og aðrar listir)
sem stjörnuiþróttir, það er bara
rúm fyrir eina stjörnu á toppinum
i hverri sérgrein. 1 rauninni er
þessu þveröfugt farið, hver lista-
maður getur eflst af afrekum
annarra og af skilningi lesenda á
verkum hans.
Það eru sterk öfl sem draga að
meðalmennskunni. Og hér sé ég
aðalhættuna á menningarflat-
neskju. Fjölmiðlar hafa svo mikil
áhrif á bókamarkaðinn, að ekki
hverjum ekki meira en svosem
tvær bækur i öllu jólaflóðinu. En
þá fengjum við lika greiningu á
þessum bókum.
Greining skáldsögu fæli m.a. i
sér úttekt á persónusköpun, stað-
arlýsingum, málfari, timarás og
byggingu verksins, viðhorfum
sem i þvi birtast, og hvernig allt
þetta tengist saman. Siðan má
ritdómari gjarnan segja frá þvi
hvernig verkið orkaði á hann, ef
hann vill, það álit yrði þá loksins
rökstutt. Ritdómarinn þarf að
hafa kafað djúpt i verkið tilað rit-
dómurinn verði lýsing á þvi', en
ekki honum. Þarsem greininginn
yrði rannsókn á verkinu, ætti að
stórminnka hættan á að mönnum
sjáist yfir eitthvað verulega
markvert. Slik umfjöllun um inn-
viði verksins getur verið stórlega
menntandi og ætti að auðvelda
lesendum aö nálgast „érfiö” verk
(sjá nánar um aðferðina t.d. bæk-
ur Njarðar P. Njarðvik: Saga,
leikrit, ljóð og Eðlisþættir skáld-
sögunnar). Það er t.d. menntandi
fyrir okkur aö fá úttekt á þeim
viðhorfum sem birtast i skáld-
sögu, ekki bara viðhorfum ein-
stakra sögupersóna, heldur um-
fram allt þeim sem bókin byggist
á. Ekki tilað forðast bókina.
Kommúnistar geta lesið sögur
fasista ss. Hamsun og Céline sér
til gagns og gamans, hvað þá
ihaldsmenn hinar róttæku sögur
Halldórs Laxness.
Tilað svona greiningar fari ekki
yfir mörk þess sem fólk almennt
nennir að lesa i dagblaði (1-1 1/2
bls?), má takmarka ritdóminn
við greiningu merkustu atriða
hverju sinni — og samtengingu
þeirra.
Sjá menn betri leið tilaö greiöa
fólki aðgang að nýstárlegum bók-
menntum? Haldiði ekki, svo ég
nefni nú bara tvö ólik dæmi, að is-
lenskur almenningur hefði auðg-
ast betur af verkum Thors Vil-
hjálmssonar og Steinars Sigur-
jónssonar, ef hann hefði fengiö
svona greiningar á verkum
þeirra i dagblöðunum?
Tæknilegir örðugleikar á slik-
um ritdómum eru engir. Það er
allt krökkt af fólki sem hefur hlot-
ið menntun i þvilikum bók-
menntagreiningum (enda hefur
stundum örlað á þessu i ritdóm-
um). Nú er timi til kominn að
nota þessa menntun til almenn-
ingsheilia. Auðvitað yrðu grein-
ingarnar misjafnar, margar
vondar tilað byrja með. En jafn-
vel þær yrðu framför frá nú-.
verandi fyrirkomulagi, viö getum
lært af þeim, þvi þær gæfu þó allt-
af tilefni til bókmenntaumræöna.
Málið er einfaldlega það, að nú-
Staldraðu við!
Þessa g/æsi/egu stereosamstæðu frá

geturðu veitt þér, þvi verðið er einstakt
4.198,-
Úrvals
fermingargjöf
) 1
« > r

333333
Vegna hagstaeðra samninga við Toshiba, Japan og engra milllliða, getum við
boðið þetta afbragðs sett á verði, sem vekurathygli.
, Fyrir aðeins kr. 4.19«.- færðu þetta allt:
• llwllw útgangskraftur • Ffnstilling á hrafta plötuspilarans
• 3 bylgjur. Y M-stereo • Keimdrifinn diskur
Möguleikar á tónblöndun (Mic Mixing) • Slekkur á sór sjálfur
Skemmtilegt fryrir þá sem æfa söng • Sér tónslillir fyrir bassa og hátóna
Kassettan sett 1 taekift aft framan • 2 stórir hátalarar
• Vökvadempaft kassettulok • l.jós f skala
• Sjálfvirk upptaka • Fallegur litur á læki og hátölurum.
• Geymsla fyrir kassettur
Þetta er glæsilegt tæki á einstöku veröi.
Láttu ekki Toshiba SM 2750 samstæðuna renna þér úr greipum.
Líttu viðog viðsýnum þér úrval stereosamstæöa á veröi viöallra hæfi
Nær lOgeröir og ein þeirra hentar þér örugglega.
EINAR FARESTVEIT &, CO. HF.
BERCSTAOASTR/fTI 10 A
Sini 16995.
Greiðsluskilmálar
Ábyrg þjónusta
verður unað við þeirra yfirborös-
legu afgreiöslu.
Úrbætur.
Mér viðist býsna auðvelt að
bæta úr þessu hneykslisástandi.
Einfaldlega meðþviað fá miklu
fleira fólk til ritdóma og ætla
verandi bókmenntaumf jöllun
fjölmiöla er stórhættuleg og gjör-
samlega úrelt, eftir þær miklu
framfarir sem orðið hafa i bók-
menntakennslu á tslandi.
Lyon 9. mars 1981
Örn Ólafsson