Þjóðviljinn - 24.10.1981, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 24—25. október 1981
bókmenntir
Aö vera annaö en maöur vill
Guðmundur Danlelsson:
Bdkin uni Daníel.
Setberg 1981.
Guðmundur Danielsson heldur
áfram að skrifa heimildaskáld-
sögur sem hann nefnir svo um
forfeður sina. Nú er komið aö afa
hans, Daniel Þorsteinssyni, sem
aö visu lendir ekki I þeim tísköp-
um að vera dæmdur til dauöa eins
og langafinn sem síðast var sagt
frá, en er engu að slður fróðlegur
maður og dágott söguefni.
Daniel er svo lýst að hann er
stærri I sniðum en aðrir menn,
listfengur, kvensamur nokkuð og
einn af þeim mönnum, sem sjálf-
sagt hafa verið margir, sem getur
ekki, þótt ekki væri nema fyrir
stórra skapsmuna sakir, sætt sig
við hlutskipti kotungsins. Um
þetta segir svo á einum stað:
,,Fáir menn I bændastétt vtíru
verr fallnir en Daníel tö aö lifa
við kotungskjör. Til þess að þola
slikt verða menn að sættast við
smæð slna og volæði, lúffa fyrir
guði, lita á vesaldtíminn sem him-
neska ráðstöfun og helst ekki
vænta neins bata fyrr en á himn-
um”. (bls. 71-72)
Þaö bregöur að sönnu fyrir
einskonar forlagatrú i því sem
Daniel er latinn segja um sjálfan
sig: ,,Aðrir eru þar sem þeir
verða aö vera, og eru þaö sem
þeir vilja ekki vera. Sona er til-
veran og hefur alltaf veriö sona”.
(bls 53). Oftar er þó Daníel í eins-
konar upjreisn, vanmáttugri aö
visu og kannski grátbroslegri, en
uppreisn þó. Það er kannski ekki
nema von, að hún sé vanmáttug,
þvl við ramman reip er aö draga:
fátækt, sem er rækilega ofin
saman viö landsins tíbliðu náttúr-
ur, sem ræna menn lifsbjörg i
fullkomnu siöleysi vitanlega,
ganga helst af þeim dauðum. Viö-
brögð hins sérlundaöa manns,
Daniels Þorsteinssonar, eru
nokkuð eftir þvl: stundum hverf-
ur hann á brott frá öllu saman,
flýr ,,fullur viðbjóðs á sjálfum
sér, hlutskipti sinu og gervallri
tilverunni” (bls. 140). Eða þá
hann hamast gegn lagaboðum og
yfirvöldum af undarlegri þrjósku,
sem höfundur viðurkennir að
stappar geðbilun nærri.
Af þessu verður nú giska fróð-
leg saga. Hinir sterkari þættir
hennar eru tengdir harðfengi
Daniels i ýmsum mannraunum,
„stráksskap” hans I erjum viö
yfirvöld. Kannski er Daniel ekki
þaö efni i uppreisnarmann sem
afkomandi hans, höfundurinn vill
vera láta. Hann lætur Daniel
halda nokkrar tölur sem eiga aö
staðfesta uppreisnarhugann, en
ekki er það allt sannfærandi. Aft-
ur á móti er það undarlega mál,
sem Daniel flækist út I í seinni
hluta sögunnar, langt þras út af
nokkrum smjörpundum og
lambsræfli, einmitt sú tegund af
stormi i vatnsglasi sem varpar
ljósi á aldarfar og persónu. SU
saga er kannski óþarflega fyrir-
feröarmikil, en leynir á sér engu
aö síður.
Ýmsir lausir endar eru samt á
sögunni. 1 sambandi viö þau
málaferli sem hrekja Daniel
karlinn I tugthús eftir söguleg
slagsmál við yfirvaldið kemur
fram drjúgur illvilji i garö hans
hjá grönnum ýmsum, sem kemur
nokkuð á óvart. Höfundur reynir
aö Utskýra fjandskap þennan i
ipphafi sextánda kapitula, en þaö
er eitthvað ósagt i þessum efn-
um: efniviður sögunnar visar
okkur miklu heldur á þaö, að þtítt
Daniel Þorsteinsson hafi veriö
maður erfiður I nábýli, hafi hann
verið verstur sér og sinum. Annað
er óþægilegt: Daníel Þorstdns-
son er sögu verður, ekki að efast
um það. En höfundurhefur sterka
tilhneigingu til að færa hann upp i
harmsögulegar stæröir, gott ef
ekki tengja hann við goðmögn
þjtíðsögunnar og hrikaleik
forneskjunnar. Af þessu verður
ööru hvoru hvimleið þemba i
Guðmundur Danlelsson
stilnum, yfirlýsingar svo hátið-
legar að sker i eyrun. Þessi vansi
er mest áberandi þegar vikið er að
kvennamálum Danlels — þá get-
ur það komiö fyrir aö stillinn
verði svo fattur að við sjálft ligg-
ur að hann skelli aftur á bak og
krem ji undir sér persónur og höf-
und. ab
Af lífdrykk
kynslóðanna
Jón Þóröarson frá
Borgarholti:
Arfleifö kynslóöanna.
Nokkrir þættir íslenskrar
bokmenntasögu
fram til 1750
Útg. höfundur.
í formála þessa rits segir höf-
undur á þá leið, að ef hann hefði
tekið þann kost aö fjalla fyrst og
fremst um þau verk „sem hafa
viðurkennt bókmenntagildi” þá
yröi bókin nær öll um fornöldina.
Þá einstefnu forðast hann: hann
segir ekki aðeins i almennu yfir-
liti og svo i þáttum um einstök
verk og menn frá gullaldartima,
heldur gefur sómasamlegt rúm
bæði Siömiðöldum og Lærdóms-
öld og endar á Leirulækjar-Fúsa,
Guðmundi Bergþórssyni og Vlda-
Hnum tveim. Og þar með fylgir,
aö höfundur lætur ágæti
íslendingasagna ekki veröa til
þess að hann vanmeti marg-
skömmuö seinni tima fyrirbæri
eins og rlmur: hann semur all-
langan kafla um hlutverk og gildi
rimna og vill ekki leyfa lesendum
að gleyma þvl, aö þær hafi verið
fátækri þjóð og einangraðri
„mesti og besti gleöigjafinn, afl-
vaki i erfiöri lifsbaráttu og sterk-
asta liftaug islenskrar tungu”.
Þessi hlutföll eru skynsamleg i
bók sem ætlað er „öllum sem
ánægju hafa af fornum fræðum,
en þó sérstaklega ungu ftílki, sem
vill kynnast ævintýralöndum fs-
lenskra ljóða og sagna”. Þó eru
ekki öll „hlutföll” i bókinni þess-
leg að lesandinn sættisig við þau.
Hér er átt við visst misræmi á
milli einstakra kafla og þátta
bókarinnar. Það kemurfram iþvi
til að mynda, aðstundum eru tor-
skildar visur útskýrðar en stund-
um alls ekki, stundum er mikiö
lagt upp Ur Itarlegri endursögn á
verki, eöa jafnvel heiltkvæöi (at-
hugasemdalitiö) boriö fram sem
dæmi um vissa bókmenntategund
— en i öðrum stað er áhersla lögð
á almenna útleggingu og umfjöll-
un. Höfundur viðurkennir I for-
mála aö einn höfuövandinn við
samsetningu slikrar btíkar sé að
velja og hafna, og þaö er ekki
nema rétt. En ekkimun hann þar
fyrir sleppa við gagnrýni fyrir
misræmi af þessu tagi. Dæmi
mætti taka af köflum um Jón
Indiafara og Jón Vi'dalin: hinn
fyrri kaflinn fer með snubbóttum
hætti inn I kynjasögu af Indía-
fara en hinn slðari geymir m.a.
ágætlega valin dæmi sem leiöa
lesandann inn i hugblæ hinnar
rétttrúuöu mælsku Vidalins.
Sjtínarmið kennarans eru ber-
sýnilega ofarlega 1 huga höfundi
og nytsemd bókarinnar mun mest
veröa sem handbók, viðbótar-
lesning uppvaxandi ftílki i skól-
um. Og I henni lifir mjög að-
laöandi ást á btíkum, á „andleg-
um lffdrykki kynslóðanna” — og
mun ekki af veita að halda fram
sllkum viðhorfum á myndbanda-
öld. —AB
Ölafur Jónsson birti
fyrir skemmstu grein í
Dagblaðinu um „alþýðlega
sagnagerð og borgaralega
bókmenningu". Þar f jallar
hann um þá þróun, að upp
hefur komið stéttaskipting
í bókmenntum: annars-
vegar eru hinar „viður-
kenndu bókmenntir" og
höfundar þeirra, hinsveg-
ar „alþýðlegar skemmti-
bókmenntir" sem hann
kallar svo, innlendar
skáldsögur og þýddar, sem
einatt ganga undir niðr-
andi nöfnum eins og „eld-
húsreyfarar" eða eitthvað
í þeim dúr.
Ólafur minir á það, sem menn
ættu aö vita flestir, að hinn stóri
flokkur skemmtisagna — sem
sumar eru kenndar við ástir,
aðrar viö hrikaleg ævintýri — eru
glfurlega stór hluti bókafram-
leiðslunnar. Menn vita líka, að
þær eiga ótrúlega stóran hluta I
útlánum bókasafna. I fram-
haldi af þessu mælir hann með
þvl, aö menn láti af fordómum I
garð þessara tegunda bóka, reyni
aö skoða betur hvað þar er á ferð
og þá einkum hverjar þarfir
lesenda þær koma til móts við. Til
aö menn skilji betur gildi þeirra
fyrir lesendur og bókmenntir I
víðustu merkingu.
77/ hvers
rannsóknir?
Nú er það reyndar svo, aö bæði
hér og annarsstaðar hafa menn i
vaxandi mæli kannað „reyfar-
ann”, tengsli hans við bók-
menntahefðina, þær formúlur
sem hann byggir á, hlutverk hans
til upplyftingar i veruleika sem
lesendum finnst of snauöur að
tildragelsum. Það er aö vlsu
margt óunniö aö þvl er varðar
innlendar skemmtisögur, þó er
eitthvað byrjað að setja saman
um þróun þeirra frá þjóölegri
sveitasögu til alþjóölegrar ástar-
söguformúlu. Þessari iöju má
vitaskuld halda áfram, ekkert að
þvi. En spurningin er þá þessi:
jafnvel þótt viö skiljum betur
reyfara og stöðu þeirra, og
skemmtisagna. I umræðunni á
bókaviku, þar sem hann bar fram
efni greinar sinnar, vék hann aö
þvi, að oft væri talað um ýmsar
tegundir skemmtisagna sem
„mannskemmandi”. Hann taldi
það óþarfa fordæmingu og hefur
mikið til slns máls. Ég held menn
þurfi að minnsta kosti ekki aö
hafa áhyggjur af þvi til dæmis aö
lesendur villist mjög á heimi bók-
anna og eigin veruleika með þeim
hætti að þeir blði tjón á sálartetr-
inu
Innilokun
En hitt hefur svo orðið um-
hugsunarefni ýmsum þeim, sem
t.a.m. vinna viö almenningsbóka-
söfn, hve rækilega mjög margt
fólk lokast inni I heimi skemmti-
sagnanna, formúlubókanna og
sýnist ekki komast þaðan með
nokkru móti. Sú spurning vaknar,
hvort sú hasarfengna einföldun
veruleikans sem byrjar I barna-
og unglingareyfurum og heldur
siöan áfram I „fulloröins bókum”
geti orðið það áhrifarik, að stór
hópur lesenda komist aldrei út
fyrir hana. Anetjist hinu fyrir-
hafnarlitla lífi reyfarans meö
þeim hætti, að það er vonlaust
verk aö freista þeirra með „öðru-
vísi” bókum — jafnvel þótt þær
séu fullar meö spennu, stórfeng-
legra atburða og annað þess-
háttar (Leiöinlegur má skáld-
sagnahöfundur aldrei vera, sagöi
Dostoéfskí — og kom morði fyrir i
hverri sögu sinni).
Mig grunar reyndar, að ef
menn vilja ráöast I meiriháttar
verkefni I félagsfræði bók-
menntaneyslunnar, þá sé það
einna brýnast að kanna, af hverju
alliðnir lesendur skemmtibóka
ýta frá sér „viðurkenndum” bók-
menntum, hvers eölis þær
hindranir eru sem standa i vegi
fyrir þvi, að þeir nálgist eitthvaö
skárra? (Og sem fyrr segir
— þaö er alls ekki verið að tala
um erfiöa framúrstefnu eöa eitt-
hvaö þessháttar). Og þar meö
athuga möguleika á að ryöja
þeim hindrunum úr vegi. Af
þeirri gömlu og góöu ástæðu, að
jafn litið málsamfélag og hiö
islenska þarf á hverjum liös-
manni aö halda til að hægt sé að
gefa út þær „viðurkenndu” bók-
menntir, sem nú er oröiö nokkur
siður aö tala um með svipuöum
hryssingi og reyfarann áður. Á.B.
stillum okkur um að úthúöa þeim
og fyrirllta lesendur þeirra —
hverju erum við nær? Ætla menn
aðeins að kortleggja veruleikann
i nafni „hreinnar” fræöimennsku,
eöa ætla þeir að nota könnun slna
til einhvers?
Þar með er svo komiö að þvi
sem ólafur kallar fordóma I garð
Árni
Bergma
skrifar
Eru REYFARAR
, ,mannskemmandi?”