Þjóðviljinn - 24.10.1981, Blaðsíða 12

12 SÍ»A — ÞJÓÐVILJINN Helgin 24—25. október 1981
Thor Vilhjálmsson skrifar
Frá útför Lambrakis
UNDIR ETNU
i
í formála staö
Á skelfilegum árum Yezhov-
shina var ég I sautján mánuöi i
biörööunum viö fangelsin i Len-
ingrad. Einn daginn bar einhver
kennsl á mig. Þá var þaö aö
kona sem stóö fyrir aftan mig
meö bláar varir af kulda og
haföi vitanlega aldrei heyrt
nafn mitt lifnaöi af doöanum
sem batt okkur öll og hvislaöi i
eyra mér — (öll töluöum viö i
hvislingum þarna):
„Getur þú lýst þessu?”
Ég sagöi: „Þaö get ég.”
Þá flaut eitthvaö sem liktist
brosi yfir þaö sem haföi veriö
andlit hennar.
l.april 1957
Leningrad.
ENN
Þessu fylgir sú skýring á orö-
inu Yezhovshina aö Yezhov
nefndist yfirmaöur leynilög-
regiu Stalins á seinni hluta
fjóröa áratugarins, og var sjálf-
ur drepinn i hreinsununum.
Þannig hefst ljóöaflokkur
önnu Akhmatovu: Requiem
1935-1940.
Nú var þessi gamla göfuga
kona komin til Sikileyjar eftir
raunir langrar ævi. Eiginmaö-
ur hennar skotinn skömmu eftir
byltingu, skáldið Gúmilév. Son-
ur hennar fangelsaður, fyrst
1934, en sleppt brátt, öðru sinni
tekinn 1937 og látinn laus á
striösárunum svo hann gæti
barizt fyrir land sitt. Arið 1947
var hann á ný handtekinn, og
ekki frjáls fyrr en 1956 þegar
glæpaverkin sem kennd voru
Staiin höföu verið afhjúpuö á 20.
flokksþinginu, og viröist ekki
hafa orðið ljóst hvaö honum
væri gefiö að sök. Sjálf var Akh-
matova bannsungin af listböðli
Stalins, hinum einsýna kúski sós
ialrelismans Zdanoff. Og mátti
um hriö ekki birta neinn skáld-
skap á prenti, og haföi þá ofan
af fyrir sér með þýöingum.
Taormina-Etna verölaunin
skiptu nokkuö sköpum fyrir
hana, vegur hennar óx mjög ut-
an Sovétrikjanna meö þvi, og
þarmeð efldist staöa hennar
heima. Ariö eftir þessi verölaun
hlaut hún svo heiðursdoktorstit-
il frá Oxford. Og var kjörin for-
seti Rithöfundasambands Sov-
étrlkjanna, naut þess óvænta
gengis skamma stund, þvi hún
lézt áriö 1966.
1 bréfi til Vigorelli lýsti Akh-
matova gleði sinni aö koma til
Italiu aö taka viö verölaunun-
um, lands sem hún haföi elskaö
alla ævi, siöan hún kom þangaö
áriö eftir árið i Paris. 1912.
Sfðasta dag skáldaþingsins
voru Taormina-Etnu verölaunin
afhent meö viðhöfn i Catania
sem mátti vænta. Gestunum var
safnaö I sal þar sem athöfnin
skyldi fara fram. Þarna sátu
þeir i rööum, frægir höfundar og
skáldmæringar I ljóma sins
ágætis. En skyndilegar var allt
baöaö i ofbirtu nýrra herra, og
lék þar hár hiti viö himinioft
þessa salar, og spillti mjög allri
viðhöfn. Það var sjónvarpiö
sem tók öll völd og sagöi sér-
hverjum hvernig sitja skyldi
eða standa. Og Alexei Surkov
skáldafjandi Sovéts ruddist
fram til aö óska Akhmatovu til
hamingju meö verölaunin sem
honum tókst ekki aö foröa hún
fengi, sá hinn sami sem varö illa
ræmdur um öll lönd fyrir bar-
áttu sina gegn Pasternak á sín-
um tíma. En Akhmatova leit i
aðra átt þegar hann tók I hönd-
ina á henni, virti hann ekki viö-
lits, einsog væri drottningin af
Saba viö lestarstjórann úr
Trans-SIberiulestinni, yfir haf-
djúp sögunnar og um svimvidd-
ir.
Sá hinn sami Surkov stóö hjá
mér I anddyri Hotel Plaza i Róm
ööru sinni og sagöi mér fyrst aö
kvöldiö áöur heföi hann drukkið
heila flösku af vodka, og væri þó
ekkert miöur sin i dag. Og svo
fylgdu fyllirisþjóörembuskrýtl-
ur úr sjálfsalafyndnidálkum
dagblaöa: um drykkinn sem var
svo sterkur að Frakkinn drakk
einn sopa og lognaöist út af,
Englendingurinn drakk þrjá
sopa og fór eins, Gavrili Gavri-
lovitsj drakk fimm sopa og
sagöi: Jæja strákar, ætli viö
verðum ekki aö fara á’öa. Og sá
sem þýddi af rússnesku á
frönsku af kostgæfni svo aö ég
mætti fullnjóta þessa andrikis
var pólskur forustumaöur rit-
höfunda og fyrrum sendiherra
þeirra i Paris; og grunar mig
hann sé sá sem Nóbelsskáldið
Miloscz kallar Gamma, einn
fjögurra rithöfunda sem hann
tekur i skuldaskilakveri sinu
Hugur I fjötrum, The Captive
Mind (i enskri þýöingu) til
dæmis um skáld sem uröu kerf-
inu aö bráö i Póllandi þegar átti
aö framkvæma sósialisma. Sá
sem geröi sig glaöan viö vest-
ræna sendimenn aö sögn
Miloscz, og þóttist tala hispurs-
laust og gagnrýna mistökin; en
var reyndar sá sem var kvadd-
ur til aö veifa svipunni yfir
starfsbræörum sinum og knýja
þá til aö þjóna kerfinu undan-
bragöalaust I anda Zdanovs
þegar sósialrealismanum var
hörkulega komiö á I Póllandi, og
undanbrögö ekki lengur þoluö,
kringum 1950. Hinsvegar grun-
ar mig að Alpha i sömu bók sé
Jaroslav Ivaskiewics, höfundur
sögunnar sem Vajda byggöi á
kvikmynd sina Stúlkurnar frá
Wilko sem var sýnd á annarri
kvikmyndahátiöinni I Reykja-
vik. Og byggöi þaö hugboð á
nokkrum kynnum af honum á
fundum i Comes og viöar, þess-
um roskna langhöföa, háum og
grönnum; myndarlegum manni
meö hátt enni og langa höku,
sem hélt viröulegu bragöi i
þjónustu viö kerfiö, sem sýgur
þó merginn, hægan.
II
Nokkru síöar. Á sama staö:
HótelSan Domenico, Taormina.
Hvaö ár? Sá, sem myndi þaö.
Ari síöar, kannski tveim. Þaö
var eftir aö hyski Mansons
nokkurs myrti Sharon Tate i
húsi Polanski I Hollywood.
Nú var komiö aö franska
skáldinu André Frenaud aö fá
Taormina-Etna verölaunin.
Og eitt heitt kvöld, viö sátum
þrir saman og ræddum um við-
bjóö fasismans. Hinir tveir
bjuggu undir ógn hans. Annar
Spánverji, Hinn griskur. Báöir
voru þeir kunnir bókmennta-
menn I sinum löndum, og nutu
þess hvor meö sinum hætti aö
rithöfundasambandiö evrópska
Comes gat útvegaö þeim at-
hygli erlendis meö þvi aö beina
aö þeim sviðsljósi innan sinna
vébanda, og meö ýmsum þrýst-
ingi bak viö tjöldin, og verndað
þá aö marki fyrir fasistafólsku.
Þess vegna var José Marfa
Castelet vært heima hjá sér i
Barcelona, meðan hann beitti
sér ekki of opinskátt i andófi
sinu. Reyndar naut hann þess
líka aö aldrei haföi tekizt aö
kúga Katalóniumenn fremur en
Baskana til fulls.
Katalóniumenn áttu sér gróna
menningarhefö, bókmenntaarf
sem var byggöur á sérstakri
tungu þeirra. Katalónskan er
náskyld próvensölskunni, þvi
glæsta ljóömáli miöalda sem
tengdi saman böndin við Miö-
jaröarhaf frá dögum trúbador-
anna fram aö Dante, og olli þvi
aö meginskáld eins og Daniel
Arnautt varö ekki haminn innan
landamæra meö skáldskap sinn.
En þaö skáld kallar Dante il
miglior fabbro, hagasta smiö-
inn? þeir sem þekkja T.S. Eliot
og Ezra Pound vita flestir aö
þessi orö haföi sá fyrri um þann
siðari.
Þótt fasistar reyndu aö banna
katalónskuna og kyrkja menn-
inguna tókst þaö aldrei, og gekk
alltaf sizt aö sveigja þarlenda til
auösveipni. Sjálfur kynntist ég i
Barcelona leynistarfsemi á þvi
sviöi er ég dvaldi þar um sinn
um 1950. Staöur var dulbúinn
sem djass- og dansklúbbur und-
ir nafninu el Hot. Þar riktu
Louis Armstrong og Ella Fitz-
gerald I reykjarkófi og áfengum
lyktum eins og væri til aö und-
urbúa völvu véfréttarinnar til
aö visa veginn: Lady be good to
me. Þar tíökaöist aö svala
þorsta sinum I drykk sem hét
því meinlausa nafni mix-i-
mix, það er katalónska og þýðir
hedmingur af hvoru, gin og ver-
móö. En ofar hinum höfgu
djasstöfrum og dansgiaumi el
Hot þar sem hiö friþenkjandi
æskufólk var aö reyna aö láta
eins og ekki rikti fasismi,og I-
mynda sér aö þaö væri i Paris
eins og aörir existensialistar
samtimans, þar voru launhelg-
ar. Þangaö fengu ekki nema út-
valdir aö fara eftir dularfullri
leiö, þó ekki væri meö kukli og
teprulegu særingatildri eins og
væri frimúraravigsla, heldur
varö gesturinn aö vinna til
trausts, og vissi reyndar ekki á
hverju væri von fyrr en komið
var I sal hinna innvigöu. Þar sat
fólk meö forkláruöum svip og
andaöi rétt og teygaði aö sér þaö
sem bauöst, nokkuð innfjálgt,
þvi hér var veriö aö flytja ljóö á
hinni bönnuöu katalónsku
tungu, og aörir forboönir ávext-
ir buöust svo sem tónlist eftir
Arnoid Schönberg, Alban Berg
og Anton Webern, þessa A-menn
tólftónaskáldskaparins sem i
augum fasista jafngilti vitis-
sprengjum, — amen.
III
Viö vorum þrir eftir i salnum.
Hinir rithöfundarnir voru farn-
ir. Myrkriö þétt i sér yfir páim-
um og kaktusum og fikjum
þeirra með isætu mauki en
þéttsettar hárgrönnum göddum
sem stingast i fingur þina þegar
þú tekur á þeim þó þú hafi vasa-
klút á milli; trjásöngvurnar
heyröust hvarvetna, og leöur-
blökur sveimuðu um staur meö
hátíönihljóöum sins leynifélags;
lostaboö bárust i tónaseið frá
næturklúbbnum skammt frá,
þar var la Frenetica með gullin-
bronsaöa hliföarskildi yfir vört-
unum á stóru brjóstunum sinum
sem hún sletti eins og hún ætlaöi
að rota hrúta með þeim, og
hringkeyröi magann i dansi, I
vixlandi litgeislabaöi. Og nóttin
i aðsigi þrungin ósögðum hlut-
um úr seiðpotti ólikra menn-
ingarskeiða. Við vorum staddir
á Stóra-Grikklandi, þeim hluta
Sikileyjar þar sem grisk menn-
ing náð hæst utan Grikklands
svo sem enn sér stað i rústum
viöa, á austurhluta eyjarinnar.
José Maria var friöur maöur,
og nipur bókmenntamaöur og
háskólapröfessor, og átti Isa-
bellu sem i þessum hópi nefndist
Isabellissima. Grikkinn var öllu
stórskornari, brúnamikill og
sambrýndur meö þykk horn-
spangargleraugu yfir sigurvæn-
legu nefi.
Ef viö losnum ekki viö þá
strax þá lizt mér ekkert á aö viö
losnum viö þá i bráö, sagöi Vas-
illikos þungur: þá sitja þeir
lengi. Lengi, óttast ég. Grikkir
hafa lengi veriö tragisk þjóð. Og
stritt svart hár hans stuttklippt
slútti fram og kastaði stuttum
skuggum á lágt breitt enni hans
likt og kyrrstæöir stýföir væng-
ir. Glampi úr gleraugum hans
kastaðist á geislann úr vinglas-
inu sem færöist stuttan spöl á
boröinu eins og væri orðið
democratia, meðan hann blés
sigarettureyk yfir það.
Já, sagöi José Maria: viö höf-
um haft þá yfir okkur i þrjátiu
ár og höfum enga von. Viö erum
svo sundraöir. Vitum ekki hver
af öörum. Frá borg til borgar,
hvað þá i sveitum, jafnvel milli
hverfa. Viö i Barcelona, ekki '
vitum við hverjir eru i andófinu
i Sevilia, eöa Madrid, eöa San
Sebastian. Nema um einn og
einn. Allsstaöar eru njósnarar
lögreglunnar. Þú veizt ekki
nema maöurinn viö næsta borö
sé spæjari, eöa i stofunni þar-
sem þú ert gestkomandi, þar sé
maöurinn kynntur sem heimil-
isvinur njósnari sem er búinn
að falsa sig inn á húsráöendur,
og reynir aö ginna mann meö
þvi aö þykjast hata stjórnvöld.
Æ við erum þreyttir og vonlaus-
ir. Þó við eigum á katalónsk-
unni skáld eins og Espriu sem
þeir þora ekki aö hrófla viö þó
hann taki upp i sig.
Nú bjó Vasillikos i Róm á
landflótta. Asamt griskri konu
sinni sem var fædd i Bandarikj-
unum: Ef þeim veröur ekki
steypt á næstunni geta þeir iika
rikt yfir Grikklandi I þrjátiu ár,
sagöi hann.
Fasistar höföu sérstaka
ástæöu til aö vilja Vasillis feig-
an. Það var nefnilega hann sem
skrifaöi frægu skáldsöguna Z.
Eftir henni var gerö hin viö-
kunna kvikmynd samnefnd sem
fór um allan heim, og kom
meira aö segja hingaö. Eftir
Costas — Gavras; þar sem Yves
Montand iék sósialistaþing-
manninn Lambrakis sem var
myrtur á götu að múg ásjáandi,
á göngu úr fundarsal yfir götu á
hótel sitt andspænis, fyrir opn-
um tjöldum og f jölmennt liö lög-
reglu haföist ekki að. Og sann-
aöist aö væru leigumoröingjar
aö verki á vélknúnu farartæki,
eins og þegar Panagoulis var
myrtur. Fasistar viröast hafa
sérstakt yndi af aö drepa menn
á bilum. Þessu er lýst i bókinni,
og eftirmálum, og afhjúpuö
undirmálin, samsæri til aö
þagga niöur I manninum sem
talaöi of opinskátt viö helzt til
góöa áheyrn um þá hluti sem
komu voldugum vinum vold-
ugra manna illa, svo þeir neyttu
góðra sambanda sinna viö und-
irheimaöflin til aö fyrirkoma
andstæöingi sinum. Þetta sam-
særi var rakið úr skuggabólum
undirheima uppi glysbirtu há-
tignar.
I-ambrakis var myrtur 22.
mal 1963. Aður en hershöföingj-
ar komust til valda.