Þjóðviljinn - 05.05.1984, Blaðsíða 12

12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 5. - 6. maí 1984
Júlíanna
Gottskálks-
dóttir
skrifar:
Varla hefur nokkur stefna í by gg-
ingalist náð jafnmikilli útbreiðslu
og funksjónalisminn. í hálfa öld
hafa hugmyndir að baki honum
ráðið ferðinni við skipulag um-
hverfis manna hvar sem er í
heiminum og við mótun hýbýla
þeirra. Áður fyrr voru stefnur ára-
tugi ef ekki aldir að berast frá ein-
um hluta álfunnar til annars og
tóku yfirleitt breytingum á
leiðinni, allt eftir aðstæðum á
hverjum stað. Nú á tímum berast
boðin á svipstundu og allt er með
svipuðu sniði. Ör samskipti á milli
landa ef ekki heimshluta hafa því
verið einn þáttur í útbreiðslu
funksjónalismans. Annar þáttur og
mikilvægari var afstaða frum-
kvöðla hans til iðnaðarþjóðfélags
nútímans. Samkvæmt hugmyndum
þeirra var funksjónalisminn ekki
stíll heldur stefna og var sú stefna
byggð á skynsemis- og framfaratrú.
Markmiðið var að búa manninum
betra umhverfi og til þess varð að
hafa áhrif á iðnaðinn. I stað þess að
líta um öxl eins og Morris og fé-
lagar hans gerðu á öldinni sem leið
litu menn fram á við, viðurkenndu
árið 1928.
Byggingar Bauhaus í Dessau frá 1928.
BAUHAUS og
funksj ónalisminn
verra er: menn dreymir um slíkt
enn þann dag í dag.
Maöurinn aðlagast
skipulaginu
Margt af því sem funksjónalist-
arnir boðuðu mun hafa þróast á
annan veg en þeir hugsuðu sér,
þótt það sé í mörgum tilvikum af-
leiðing af því. Þéttbýlissvæði, sem
skipt er niður í svefnbæi, atvinnu-
svæði, útivistarsvæði og umferðar-
svæði, eru ávöxtur „raunsærra"
viðhorfa til þjóðfélagsins. Skipu-
lagið skyldi aðlagast þjóðfélágs-
gerðinni og maðurinn skipulaginu.
Nánasta umhverfi mannsins skyldi
honum út búið svo að hann hefði
allt til alls en ekkert að óþörfu.
Fyrir öllu skyldi séð og á sem hag-
kvæmastan hátt. Menn vildu geta
sameinað magn og gæði og boðuðu
fegurð einfaldleikans. Listin og
iðnaðurinn skyldu mætast á miðri
leið þar sem formgjöf og fram-
leiðsla ynnu saman.
í fjöldaframleiðslu þar sem
magn er metið ofar gæðum og arð-
ur ofar þörf er hins vegar erfitt að
búa til fagran grip. Hann verður í
mesta lagi snotur. Fegurðina er
ekki svo auðvelt að framleiða. Er
fram í sótti urðu formin því fremur
einhæf en einföld og eftirlíking úr
verra efni tók við. Ef til vill var ekki
hjá slíkri þróun komist í efnahag-
skerfi þar sem hagvöxturinn ræður.
Funksjónalistarnir vildu enn frem-
ur fyrir engan mun boða stfl. Form
hlutanna skyldi ráðast af notagildi
fjöldaframleiðsluna í iðnaði og
stórborgarasamfélagið og vildu
koma til móts við þann veruleika.
Fyrir nokkru var í Stokkhólmi
þýsk sýning þar sem Bauhaus,
skólinn sem reistur var á þeim hug-
myndum sem funksjónalisminn óx
úr, var kynntur. Bauhaus var stofn-
aður ári eftir lok fyrri heimsstyrj-
aldarinnar þegar þáttaskil urðu í
sögu Evrópu. Á þeim tíma höfðu
ýmsar framúrstefnur séð dagsins
ljós: de Stijl í Hollandi, dada í
Þýskalandi og í Rússlandi þróaðist
konstrúktífisminn í framhaldi af til-
raunum byggðum m.a. á fútúrisma
og kúbisma. Ný heimsmynd blasti
við, ný vídd varð mönnum ljós og
þeir vildu rjúfa tengslin við hefð-
bundið myndform.
Hönnun ekki
skilin frá iðnaði
Samanborið við hinar róttæku
stefnur var Bauhaus í upphafi um-
bótasinnaður. Þar var ekki stefnt
að því að rjúfa tengslin við fortíð-
ina heldur aðlaga hefðbundnar að-
ferðir nýjum aðstæðum og Iæra af
gömlu handverki við mótun nýrra
forma. Stofnandi Bauhaus, arki-
tektinn Walter Gropius,var alinn
upp í anda Deutscher Werkbund
sem hafði svipaða stefnuskrá og
Morris í Englandi, þ.e. að sameina
myndlist, handíð og iðnað. Grop-
ius vildi halda áfram á þeirri braut
og sá að leiðin til þess var að stofna
skóla þar sem menn gætu fengið
menntun á öllum sviðum hönn-
unar. Honum var hins vegar ljóst
að í framkvæmd varð hönnun ekki
skilin frá iðnaði nútímans og þar
með viðskiptalífinu og út frá þeirri
víðfeðmu hugmynd var Bauhaus
stofnaður árið 1919.
Til þess að geta skapað þurfa
menn að kunna til verka var eitt af
boðorðum Gropiusar í ávarpi
Bauhaus árið 1919. Góð þekking á
eðli þess efnis sem menn hafa á
milli handa var því undirstaða
allrar frekari vinnu í Bauhaus. All-
ir nemendur skólans, án tillits til
bakgrunns þeirra eða áforma, urðu
að fara í gegnum sex mánaða for-
skóla þar sem þeim voru kennd
undirstöðuatriði í lita- og efnis-
meðferð, teikningu, form-
greiningu og myndbyggingu.
Kennslan var bæði bókleg og verk-
leg og tilhögun hennar svipuð
meistarakerfinu en án stéttskipt-
ingar þess. Að loknu forskólanámi
varð hver nemandi að vinna á
verkstæði þar sem hann eða hún
var í læri hjá tveim meisturum, öðr-
um handverksmanni en hinum
hönnuði. Á þann hátt öðlaðist
nemandinn þekkingu á báðum
hliðum verksins. Þegar nemendur
voru komnir lengra í námi fengu
þeir verkefni við að hanna muni
sem síðar mátti nota í fjöldafram-
leiðslu. Með því móti komust þeir í
snertirtgu við iðnaðinn og efna-
hagslífið. Að loknu þriggja ára
námi í handíð og hönnun gekkst
nemandi undir próf hjá meistara
frá Bauhaus og úr hópi iðnaðar-
manna og hlaut sveinsbréf. Vildi
nemandi halda áfram námi tók við
nám í byggingarlist. Þar var unnið í
byggingarvinnu, gerðar tilraunir
með ný byggingarefni og notið
kennslu í handíð og verkfræði. Að
loknu prófi fengu nemendur
meistarabréf Bauhaus.
Það virðist hafa ríkt mikill
bjartsýnisandi í Bauhaus og í lista-
sögunni er einhver ljómi yfir heiti
hennar. Þetta hefur verið alveg
stórkostlegur skóli. í kennaraliði
hans voru samankomnir helstu
brauðryðjendur nútímalistar, allt
fólk sem vildi kanna lögmál mynd-
ar og efnis og losa sig við hlutveru-
leikann í verkum sínum. Það er at-
hyglisvert að Gropius fékk mynd-
listarfólk, einkum málara, til liðs
við sig en ekki arkitekta. Þegar
nemendur skólans unnu að fyrsta
byggingarverkefni sínu, sem var
tilraunahús fyrir Bauhaussýning-
una árið 1923, var það eftir
teikningum og undir leiðsögn Ge-
orgs Muche sem var málari. Það
segir nokkuð um opinn hug Gropi-
usar að hann taldi róttækar tilraun-
ir myndlistarmanna arktitektum
hollur vegvísir. Fyrstu sex árin eða
fram til 1925 var Bauhaus í Weimar
og einkenndist sá tími af líflegri til-
raunastarfsemi. Þangað komu
framúrstefnumenn víða að og tóku
þátt í kennslunni. Frá Hollandi
kom árið 1921 Theo van Doesburg,
fulltrúi de Stijl, og boðaði ný form:
beinar Iínur og rétt horn og liti tak-
markaða við hvítt, grátt og svart.
Þessar kenningar höfðu viss
áhrif í Bauhaus en höfðuðu lítt til
manna eins og Klees og Kandin-
skys sem voru meðal aðalkennara
skólans. Rétthyrningar í hvítu,
gráu og svörtu fullnægðu ekki
myndheimi þeirra. Grundvallar-
formin í kennslu þeirra voru rétt-
hyrningur, þríhyrningur og hringur
sem í litum voru rauður, gulur og
blár og í þrívídd kubbur, keila (eða
pýramídi) og kúla. Kandinsky
hafði fjallað um geómetrísk form í
ritum sínum og með komu hans til
Bauhaus árið 1922 og einkum ung-
verjans Moholy-Nagy ári síðar
urðu áhrif konstrúktífismans þar
meiri.
Á þessum tíma var ekki hafin
kennsla í byggingarlist í Bauhaus
vegna fjárskorts. Nýjungar í þeirri
grein höfðu þó sín áhrif þar, enda
rak Gropius eigin teiknistofu í
Weimar þar sem nemendum hans
gafst kostur á að vinna. Upp úr
1920 fóru að birtast greinar eftir Le
Corbusier. Samanborið við hann
virðast Gropius og félagar hans
hafa verið afar rómantískir. Hafi
þeir í upphafi séð gotneska kirkju
sem tákn komandi byggingarlistar,
þá sá Le Corbusier grundvallar-
form hennar í mannvirkjum klass-
ískrar fornaldar. Sú ró sem ríkir í
klassískum byggingum höfðaði
frekar til hans en spennan í gotn-
eskum kirkjubyggingum sem hann
áleit ekki byggingarlist heldur
drama. Leit að samræmi var líka
rauður þráður í starfi hans. Það
voru einkum kenningar Le Cor-
busiers um hönnun íbúðarhúsa og
-hverfa ásamt afstöðu hans til nú-
tímatækni sem höfðu mest áhrif í
Bauhaus.
Eftir að kenningar Le Corbusi-
ers og konstrúktífistanna fór að
gæta varð funksjónalisminn aðal-
stefnan þar. Árið 1925 var skólinn
fluttur til Dessau og tveim árum
síðar var þar hafin kennsla í bygg-
ingarlist undir stjórn Gropiusar.
Ári síðar lét hann af starfi og við
tók Hanns Meyer arkitekt. Við það
breyttist kennslan mjög, því Meyer
hafði ekki jafnvíðan sjóndeildar-
hring og Gropius. Hann var marx-
isti og leit á verkefni sín með
augum efnishyggjumannsins sem
sá efnahagslegar og félagslegar
hliðar þeirra, en lét fagurfræðina
eiga sig. Árið 1930 varð Meyer að
flýja land og tók arkitektinn Mies
van der Rohe Við starfi hans. Þrem
árum síðar var skólanum lokað af
nasistum. Með komu van der Rohe
var listinni og handverkinu aftur
fundinn staður í byggingardeild
Bauhaus, en stefna Meyers og sam-
kennara hans hefur þó reynst
lífsseig og skiptir þá litlu máli
hvaða pólitíska fána menn veifa.
Tillögur þeirra að háhýsabyggð
minna mann óþægilega á það sem
maður hefur séð í raun og það sem
peirra. 1 funksjónalískum bygging-
um skyldi ekkert glepja augað, en
það er ekki heldur margt til að
gleðja það. Stundum er eins og
skynsemistrú funksjónalistanna
hafi glapið þeim sýn þegar eðii
mannsins var annars vegar. Það er
því kannski engin fúrða að skran
hefur orðið funksjónalismanum
samferða, en kraðak komið í kjöl-
far hans.
Staðnæmst við
form og fleti
Undanfarinn áratug hefur mikið
verið rætt um funksjónalismann og
hann gagnrýndur. Á sú umræða
m.a. rætur að rekja til vaknandi
vitundar manna um umhverfí sitt
og breyttra viðhorfa til þess sem
nefnt hefur verið þróun. Breytt
efnahagsástand í heiminum hefur
líka haft í för með sér að nú er
meira teiknað en byggt og meira
rætt en framkvæmt. Slíkt er raunar
andstætt byggingarlistinni sem er
hagnýt listgrein.
Það er því talað um kreppu, ekki
aðeins í iðnaðinum heldur líka í
listinni og ástandinu stundum líkt
við það í lok 16. aldar á Ítalíu, er
hrikta tók í endurreisnarstflnum,
eða eftir miðja síðustu öld þegar
nýklassíkinni sleppti og stflstæl-
ingin tók við. Þeir arkitektar, sem
reynt hafa að losa sig úr viðjum
funksjónalismans, virðast margir
hverjir hafa staðnæmst við form og
fleti. Klassískar táknmyndir eru
notaðar óspart og án allrar
gagnrýni af hræðslu við nafnleysið
sem einkennir margar funksjónal-
ískar byggingar. Ef til vill hefur sú
myndfælni og það söguleysi, sem
funksjónalisminn fól í sér, verið
arkitektum nútímans jafnþungur
baggi og stflsagan fyrirrennurum
þeirra.