Þjóðviljinn - 09.09.1988, Blaðsíða 21

Bör Börsson
Endurútgáfa sögunnar sem að sögn Helga Hjörvars „varð
svo vinsæl í útvarpinu að furðu má gegna“
Þá er Bör Börsson kominn
út á íslensku ööru sinni, og er
þaö bókaklúbbur Almenna
bókafélagsins sem stendur
fyrir útgáfunni. Sagan um Bör
var bók ágústmánaðar hjá
klúbbnum, og er tilefnið þaö
að þann tuttugasta ágúst var
öld iiöin. frá fæðingu Helga
Hjörvars, útvarpsmannsins
vinsæla sem þýddi Bör pg
geröi hann heimsfrægan á Is-
landi þegar hann las söguna í
útvarpið árið 1944.
Útvarpslestur Helga er enn
í minnum hafður, og þeir sem
voru of ungir, eða alls ekki til,
þetta fræga ár, hafa nú aldeil-
is fengið að heyra það að ann-
ar eins atburður hafi varla orð-
ið hér á ísalandi hvorki fyrr né
síðar (sérstakiega ekki síðar).
Eða hvað ætli þeir séu margir
sem hafa heyrt pabba eða
mömmu, frænda, frænku eða
ömmu stynja: „Já, hann Helgi
Hjörvar, munið þið þegar
hann las Bör Börsson í út-
varpinu?" Og á eftir kemur
svo löng ræða um það að
annan eins útvarpsmann
muni ísland aldrei eignast.
Götur tæmdust, öll vinna lagð-
ist niður og verkfall varð í
skemmtanaiðnaðinum á meðan
Helgi las söguna um Bör, og sjálf-
sagt verða nöfn þeirra félaga óað-
skiljanleg svo lengi sem manns
minni hrekkur til hér á landi. í
rauninni varð Bör Börsson minni
kynning á höfundi sínum, norska
rithöfundinum Johan Falkberg-
et, en hann varð á Helga Hjörv-
ar, að minnsta kosti er fram liðu
stundir, enda munu flestir vera
sammála um að gífurlegar vins-
ældir Börs megi að drjúgum hluta
rekja til snilldarlegrar þýðingar
Helga og upplesturs hans á sög-
unni.
Falkberget og
B. Börsson
Höfundur Börs Börssonar, Jo-
han Falkberget (1879-1967), var
einn af merkustu og virtustu höf-
undum sinnar kynslóðar í Nor-
egi. Hann ólst upp á smábýlinu
Falkberget skammt frá Röros,
var námaverkamaður til 27 ára
aldurs og sneri sér þá að ritstörf-
um og blaðamennsku, en þá var
hann löngu byrjaður að spreyta
sig á skriftum og skáldsagnagerð.
Fyrsta skáldsaga hans sem veru-
lega athygli vakti kom út árið
1907. Falkberget bjó í mörg ár
skammt frá Osló, en keypti fæð-
ingarjörð sína Falkberget árið
1922 og gerðist þar bóndi og
oddviti sveitar sinnar. Jafnframt
ritstörfunum sinnti hann félags-
málum og sat á þingi fyrir jafnað-
armenn í Suður-Þrændalögum á
árunum 1930-33.
Sagan um Bör Börsson þykir
mjög ólík öðrum verkum Falk-
bergets, og bera þess nokkur
merki að hún birtist fyrst sem
neðanmálssaga í skopblaði (árið
1917), samin jafnóðum eftir þörf-
um. Falkberget kvað ekki hafa
gert sér háar hugmyndir um sög-
una, en vinsældir hennar fóru
ekki á milli mála, hún seldist vel,
og kom út í mörgum útgáfum
eftir að hún var fyrst prentuð í
bókarformi 1920. Urðu vinsældir
sögunnar til þess að Falkberget
samdi síðar aðra bók um Bör
Börsson.
Helgi Hjörvar ritaði eftirmála
að íslensku útgáfunni á Bör
Börssyni sem út kom 1944-45, og
er hann birtur svo til óbreyttur í
þessari nýju útgáfu. Þar segir
hann meðal annars:
- Þessi saga, „Bör Börsson",
varð svo vinsæl í útvarpinu að
furðu má gegna. Veit ég ekki
Helgi Hjörvar, upplestur hans á Bör
Börssyni árið 1944 er enn í minnum
hafður.
hvort svipað verður um bókina
prentaða, en það má þó teljast
vorkunn að hún sé gefin út, eftir
þeim viðtökum sem hún hlaut.
- Þess skal getið, að höfundur-
inn hefur fremur óskað þess að
hann yrði ekki kynntur íslending-
um með Bör Börsson, því sjálfur
metur hann þetta verk sitt miðl-
ungi vel. En nú er þetta orðinn
hlutur hvort eð er, og þegar Jo-
han Falkberget lét hitt í ljós, er
honum enn með öllu ókunnugt
um þá frægð sem hann hefur þeg-
ar hlotið hér á landi fyrir Bör
Börsson og að sá orðstír verði
ekki aftur tekinn.
Flón og framagosi
En hver er þá títtnefndur Bör
Börsson? - Bóndastrákur ofan úr
afdal, galgopi, og eiginlega hálf-
gert flón, svo ekki sé meira sagt.
En Bör hefur tekið í sig að hann
ætli að verða mikill maður og rík-
ur, því miklir peningar sýnist
honum vera öruggasta leiðin til
valda og virðingar. í byrjun sög-
unnar hefur Bör þegar stigið
fyrstu skrefin á framabrautinni,
hann er á leiðinni heim frá Niðar-
ósi, þar sem hann hefur keypt
vörur fyrir sveitaverslun sína sem
hann ætlar að opna eftir mánuð í
gömlu stofunni heima á Öldur-
stað. Af því tilefni hefur hann
breytt nafni sínu, heitir nú ekki
lengur Bör á Öldurstað, heldur
Bör Börsson júníór. Herra Bör
Börsson júníór.
Þegar í upphafi bókarinnar er
lesandanum kynnt trúarjátning
Börs, sem seinna er endurtekin í
ýmsum myndum í sögunni:
„Hann hafði alla sína ævi haft
brennandi löngun í peninga -
mikla peninga, og í seðalveski
sem væri svo þykkt að gúllinn sæ-
ist utan á jakkanum. Þar að auki
hafði hann, frá því að hann fyrst
mundi til sín, þráð að verða for-
stjóri fyrir Sparisjóði Öldurdæla.
Bör leit augum sínum til himna
við hugsunina um að komast ein-
hverntíma í sparisjóðsstjórnina
og sitja á gömlu, slitnu skinnstól-
unum og neita fátæklingum og
kotbændum um lán úr sparisjóð-
inum - neita - neita - og þver-
neita, þangað til þeir grétu og
svitnuðu og sárbáðu og skulfu á
beinunum, þá gæti Börsson for-
stjóri athugað þetta nánar, ...
Haha! Bör rak upp skellihlátur
og hoppaði í háaloft á veginum og
sló á lær sér.“ (bls. 12-13)
Bör Börsson dreymir sem sagt
stóra drauma. Vikudvölin í Nið-
arósi hefur ljóslega sýnt honum
hvernig honum beri að koma
fram og hegða sér til að teljast
heldri maður, og Bör er námfús.
Fyrirferðarmikill, klunnalegur
og fljótfær ryðst hann áfram á
framabrautinni, talar um kont-
ant, prósent, mínus, nettó, kú-
rant og príma, auk þess sem hann
æfir sig í heldri manna siðum.
Hann spítir um tönn, hóstar,
krimtir, veifar hvítum vasaklút
og ropar mikinn (af límonaðinu
frá Niðaróss-gosdrykkja-fabr-
ikku - útibú, príma vöru), auk
þess sem hann festir inná sig
ullarpeysu í stað ístrunnar sem
hann vantar svo tilfinnanlega og
tifar stuttstígur um verslunina til
að vera sem höfðinglegastur að
sjá. Sérstaka rækt leggur hann
vitaskuld við kúnna sem honum
þykir fínni en aðrir:
,,-Veskú, frauk - fröken! Var
það ellers nokkuð sem yður be-
hagaðist hjá oss? - það var „frök-
Hann hafði nóg að gera að „gefa ordrur...
Við upphaf feriis síns nuddar Bör Börsson sápu í hárið svo haegt sé að
finna af honum kaupstaðarlykt.
en“, sem átti að segja við þær
fínu; hann mundi nú að það
höfðu þjónarnir sagt í Niðaróss-
estinni. Og það átti að segj a „oss“
og „vér“ um sjálfan sig þegar fínt
var talað - það gerðu þeir í bréf-
unum, grósserarnir; alltaf oss og
vér - ekkert sveitadónamál.“
(bls. 60)
Athafnamaður
með glópalán
í rauninni hefur Bör ekki vit á
nokkrum sköpuðum hlut, en
hann er of mikill kjáni til að gera
sér grein fyrir því, og í þeirri
staðreynd liggur lykillinn að vel-
gengni hans. Þó að hann verði
fyrir margvíslegum skakkaföllum
fylgir honum ótrúlegt glópalán,
sem oftar en einu sinni bjargar
honum frá hruni á síðustu
stundu. Einnig reynist hann hafa
rétt fyrir sér hvað varðar mátt
peninganna, því þótt sveitungar
hans hæðist að honum á bak, og
margir þeirra óski þess eins að
hann kollsigli sig á kaupmenn-
skunni, vantar ekki að þeir skríði
fyrir honum með smjaðri og
undirlægjuhætti. Þar að auki
standa manni með úttroðið seðla-
veski hverjar dyr opnar, eins þótt
hann vantaði eitthvað uppá al-
menna „dannelse“: „Til dæmis
át hann með hnífnum, stangaði
úr tönnunum á sér með gafflinum
í hugsúnarleysi og ropaði
karlmannlega eftir góða máltíð.“
(bls.141)
Bör Börsson fer víða og speg-
úlerar mikinn. Hann verður
mörgum að hlátursefni fyrir
heimsku sína og klunnaskap, en
einhvern veginn slampast hann
áfram með sína kontanta og pró-
sentur. Og nískur er hann ekki,
að minnsta kosti ekki þegar um er
að ræða að vekja aðdáun fólks og
virðingu, þá vílar hann ekki fyrir
sér að kaupa heilu hótelin.
Sagan um Bör er einhversstað-
ar á milli þess að vera kostulegt
ævintýri og ýkjusaga í ætt við
Heljarslóðarorrustu. Og víst er
um að frábær þýðing Helga
Hjörvar á sinn þátt í að draga upp
ljósa mynd af bægslaganginum í
Bör, flónslegum tilburðum hans
og skringilegu málfari. Ævintýri
þessa „nútíma“ athafnamanns
eru með mestu ólíkindum, og það
er ekki laust við að ferill hans
minni um margt á Ameríska
drauminn og trúarjátningu okkar
tíma.
„Svona ævintýri
verður
ekki endurtekið“
Hjörtur Pálsson, sem ritar for-
mála að þessari nýju útgáfu sög-
unnar, veltir fyrir sér hvort hún
eigi erindi til nútímans, og segir
meðal annars:
- Hverju skal þá svara ef spurt
er, hvernig Bör Börsson ber
aldurinn? Otrúlega vel miðað við
allar aðstæður og ástand mála hér
á landi um þessar mundir, mætti
segja eftir nýlega athugun. Skýr-
ingin er þó varla sú að verðleikar
sögu hans séu orðnir miklu meiri
en áður var talið, heldur stafar
þetta af því að fégræðgi og flott-
ræfilsháttur í bland við skriðdýrs-
eðli og þjóðrembu og þá tröll-
heimsku sem gerir menn apa af
aurum eru orðin áunnin bæklun-
areinkenni ískyggilega margra ís-
lendinga. Og á þessar óskemmti-
legu hliðar mannlegs eðlis er síf-
ellt minnt og deilt og að þeim
skopast af mikilli frásagnargleði í
Bör Börssyni...
- Ekki þarf að bera ýkja víða
niður í sögunni til þess að ís-
lendingurinn 1988 kannist við sig
í Kjósinni.
í formálanum svarar Hjörtur
spurningunni um hvort útvarpið
muni gefa okkur, sem ekki gátum
hlustað á lesturinn fræga árið
1944, tækifæri til að njóta þessa
sögulega upplesturs, og fer vel á
því að svar hans verði jafnframt
lokaorð þessarar samantektar:
- Það er til marks um vinsældir
Börs á sínum tíma að í dag-
skrárstjóratíð minni sem hófst þó
ekki fyrr en næstum þrjátíu árum
eftir að lestri sögunnar lauk veit
ég ekki hve oft kom í minn hlut að
svara þeirri spurningu, hvort ekki
ætti að fara að útvarpa lestrum
Helga aftur - hvers konar tregða
þetta væri eiginlega! Svarið var
þó ósköp einfalt: þeir eru ekki til.
Þegar sagan var lesin heyrði til
undantekninga að útvarpsefni
væri hljóðritað til geymslu, hvað
þá heilar framhaldssögur, enda
var slíkt ólíkt meira umhendis en
síðar varð, af tæknilegum ástæð-
um. Óneitanlega hefði verið
fróðlegt ef varðveist hefðu dæmi
um þennan fræga lestur, en þó
held ég að nú sé óhætt að ljóstra
upp því leyndarmáli að flestir
sem til þekktu virtust sáttir við,
hvernig fór. Svona ævintýri verð-
ur ekki endurtekið.“
LG
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 21