Þjóðviljinn - 09.09.1988, Blaðsíða 24

HELGARPISTILL
ÁRNI BERGMANN
Er heimurinn ekki
tvískiptur lengur?
Breytt viðhorfSovétmanna í utanríkismálumog afleiðingar þeirra
Viö höfum lengi vanist því að heiminum væri skipt í tvennt: í
austur og vestur, í áhrifasvæði Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna. Sumir sögðu: átökin í heiminum standa á milli lýðræðis
og kommúnisma. Aðrir sögðu: spurt er um það hvort löndin og
álfurnar fara leið kapítalisma eða sósíalisma - og hans er
framtíðin, þrátt fyrir allt.
Menn gengu inn í þetta mynst-
ur og létu það ráða flestu í af-
stöðu sinni til einstakra mála. Til
dæmis var samúð sósíalista tal-
sverð með ísrael um það leyti
sem ríkið varð til - m.a. vegna
þess að Breska heimsveldið hafði
Iagst gegn stofnun þess. En þegar
Bandaríkin urðu helsta stoð og
stytta ísraels á alþjóðavettvangi
gufaði samúð vinstrimanna með
hinni ísraelsku tilraun fljótlega
upp - löngu áður en Palestínu-
menn komu verulega á dagskrá.
Hvor græðir?
Þegar átök komu upp innan
ríkis eða milli ríkja spurðu menn
venjulega: hver styður hvern? Og
vinstrimenn höfðu sjálfkrafa
samúð með öflum sem áttu beint
eða óbeint í höggi við Bandarík-
in. Og hægrimenn voru án þess
að hugsa sig um hatursmenn allra
þeirra sem þáðu hjálp af Rússum
og sáu í þeirra umsvifum samsæri
heimskommúnismans.
Þessi hugsunarháttur var nátt-
úrlega þægilegur á sinn hátt. En
hann kom einatt í veg fyrir að
menn legðu það á sig að skoða
málavexti í hverju dæmi. Og upp
úr öllu saman spratt talsverður
misskilningur. Menn töldu t.d.
að í nýfrjálsum ríkjum Afríku
væri hart tekist á um sósíalisma
og kapítalisma, meðan veru-
leikinn var furðu fjarri þróunar-
stigi þeirra evrópsku þjóðfélaga
sem höfðu getið þessi fyrirbæri af
sér. Og stundum var maður
minntur á það óþyrmilega hve
fáránlegur tvískiptingarhugsun-
arhátturinn einatt var.
Forseti
skiptir um lit
Ég man viðtal mitt við rit-
höfund frá Sómalíu, sem hafði
lengi neyðst til að vera í útlegð í
Bretlandi. Forsetinn í hans landi
hafði um tíma kallað sig marxista
og hallað sér að Sovétmönnum í
alþjóðamálum. Sovésk herskip
komu til hafna í Sómalíu, austur-
þýskir sérfræðingar þjálfuðu her
og lögreglu landsins, Kúbumenn
lögðu til landbúnaðarsérfræð-
inga. Svo átti Sómalía í útistöðum
við Eþíópíu og þar eð nýir herrar
í því landi voru miklir vinir Sovét-
menna, þá skipti forsetinn í Sóm-
alíu um lit. Hann rak alla rauða
sérfræðinga úr landi - Banda-
ríkjamenn tóku við flotastöðinni
í Berbera, Vesturþjóðverjar tóku
við her og lögreglu og Bretar við
landbúnaðinum. Og vafalaust
hefur forsetinn lýst stuðningi við
frjálst framtak einstaklingsins í
staðinn. Að öðru leyti breyttist
ekkert í Sómalíu: sami lofsöngur-
inn um forsetann í öllum blöðum,
sama einsflokkskerfið, sama
spillingin, sama ritskoðunin.
Friðsamleg sambúð
og Gorbatsjov
Nú vill svo til, að veigamikill
þáttur í þeim „nýja hugsunar-
hætti“ sem Gorbatsjov boðar
með sinni perestrojku, er einmitt
tilræði við kenninguna um tví-
skiptingu heimsins. Eitt höfuð-
inntak hennar er það að „frið-
samleg sambúð ríkja sem búa við
mismunandi þjóðskipulag" sé
ekki einskonar framhald af
stéttabaráttunni eins og lengi vel
var fram haldið, heldur sé þessi
friðsamlega sambúð lífsnauðsyn
sem skýtur öllu öðru langt aftur
fyrir sig. Og þar með fylgir, að
átök eða glíma eða samkeppni
tveggja hagkerfa sé EKKI það
sem mestu skiptir í framvindu
heimsmála.
Rökin fyrir þessu eru eitthvað
á þessa leið (hér er einkum stuðst
við grein eftir fréttaskýranda |
APN, Dmítrí Ardamatskí):
Það er ekki víst að Sovétríkin
hafi í rauninni fylgt stefnu
friðsamlegrar sambúðar fyrir
heimsstyrjöldina síðari. Um var
að ræða þverstæður; annarsvegar
var litið svo á að Alþjóðasam-
band kommúnista ætti að vinna
að framgangi öreigabyltingar
hvar sem væri, hinsvegar ætluðu
Sovétríkin að koma á trúverðugu
bandalagi við borgaraleg ríki
(t.a. m. gegn fasisma Hitlers). Og
jafnvel etir dauða Stalíns, segir
Ardamatskí, var litið á friðsam-
lega sambúð sem einskonar form
stéttabaráttu og gefið til kynna að
þessa baráttu væri hægt að vinna.
Á kjarnorkuöld, segir enn-
fremur, getur slík túlkun á
friðsamlegri sambúð haft skelfi-
legar afleiðingar. Og þesss vegna
er nú sagt að Sovetríkin telji sam-
búðina friðsamlegu ekki lengur
stéttabaráttu (svo segir m.a. She-
vardnadze utanríkisráðherra) og
að barátta tveggja andstæðra
kerfa sé ekki meginstraumur í
þróuninni nú um stundir.
Minn eða
þinn sjóhattur
í sovéska tímaritinu „Alþjóða-
mál“ er í nýlegri grein talað um
það, að vissulega hafi öll átök í
heiminum á liðnum árum tekið
svip af þeirri staðreynd að kerfin
tvö, stórveldin tvö, toguðust á.
Þau hafi komið inn í staðbundin
átök og reynt að sveigja aðila sem
þau studdu að sér og sínum við-
horfum, sínu kerfi. Því sé það
nauðsynlegt núna að gera þessi
utanaðkomandi áhrif óvirk - þá
sé hægt að skapa grundvöll fyrir
„þjóðarsátt" á hverjum stað. Og
þessu fylgir og að ekki er lengur
gerður neinn meginmunur á af-
skiptum Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna af átökum og styrjöld-
um - öll áhersla er á það lögð að
smíða einskonar fræðilegan
grunn undir það sem hefur verið
að gerast undanfarna mánuði -
samkomulag um Afganistan,
Angóla, Kampútseu, sem risa-
veldin leggja hönd að með ýms-
um hætti.
Hefðbundin táknmynd um tvískiptingu heimsins á forsíðu ítalsks vikublaðs.
Frávik frá
marxisma?
Nú spyrja hinir sovésku greina-
höfundar sjálfir að því, hvort
þessi „nýi hugsunarháttur" sé
ekki fráhvarf frá marxismanum
og leninismanum og hugmyndum
um „forræði alþýðu“ í heimin-
um? Það er von að spurt sé. Sov-
étríkin hafa að sönnu lengi ekki
verið á heimsbyltingarbuxum.
En forystumenn þeirra töluðu þó
oftast eins og þeir væru sérstakir
gæslumenn sósíalískrar viðleitni
hvar sem væri í heiminum. Við
vitum það líka, að róttækt fólk á
Vesturlöndum, sem kannski var
ekki lengur hrifið af sovésku
þjóðfélagi sem slíku, fann því
samt nokkra réttlætingu einmitt
með „stéttarlegu" hlutverki So-
vétríkjanna á alþjóðlegum vettt-
vangi. Nánar til tekið: menn
sögðu að Sovétríkin væru, þrátt
fyrir allt, eina aflið sem gæti stað-
ið gegn því að Bandaríkin settu
heiminum lög, aðeins þar var
hægt að fá liðsauka sem um mun-
aði þegar einhver róttæk öfl
steyptu til andskotans skjólstæð-
ingum Bandaríkjanna, t.d. Bat-
ista eða Somoza og öðrum ein-
ræðisfólum Og nú geta menn
spurt: er það ekki bölvað ef Sov-
étmenn gefast upp á þessu hlut-
verki sínu?
Þeir sjálfir bera fyrir sig Gor-
batsjov sem hefur komist svo að
orði: „Við höfum leitað dýpri
skilnings á innbyrðis
hagsmunatengslum verklýðs-
stéttarinnar og mannkynsins í
heild, en sú hugmynd var byggð
inn í marxismann frá upphafi.
Þetta hefur leitt að þeirri niður-
stöðu að sammannleg verðmæti
hafi forgang á okkar tíma og að
þetta hljóti að vera kjarni hins
nýja hugsunarháttar.“
Ardamatskí leggur þetta út
sem svo, að mestu skipti að geta
tryggt það ástand í heiminum að
menn geti unnið saman að því að
gera hann byggilegan og notað
sem best tæknibyltinguna til að
bæta hag fólksins.
Drekarnir og
smáfuglarnir
Vitanlega skiptir það mestu
máli að komast hjá kjarnorku-
styrjöld og stöðva eyðileggingu
líftryggjandi umhverfis. Heimur í
rústum eftir atómstríð eða með
lífkerfin öll úr skorðum eftir fer-
leg mengunarslys spyr sig ekki
margra spurninga um þjóðlegt
sjálfstæði, hægri eða vinstri, sósí-
alisma eða kapítalisma. En þetta
þýðir vitanlega ekki að pólitísk
viðfangsefni hverfi af dagskrá.
Til dæmis verður um það spurt,
hvort sósíalismi gefi ekki ýmsa
raunbetri möguleika til að ráða
við umhverfisvandann en kapít-
alísk markaðshyggja - og um
þetta verður spurt eins þótt þau
ríki sem nú kenna sig við sósíal-
isma hafi sannarlega farið sví-
virðilega með sína náttúru. Menn
munu aldrei geta komist undan
því að svara kröfum um meira
réttlæti og jöfnuð - óttinn við at-
ómdauðann strikar þær ekki út.
f því samhengi getur það ein-
mitt verið jákvætt að stórveldin
venji sjálf sig og allan heim á nýtt
hegðunarmynstur. Sem væri í því
fólgið að eícki sé öllum átökum
um markmið og leiðir í samfé-
lögum sjálfkrafa breytt í vígvöll
risanna tveggja. Það getur m.a.
orðið til þess að risaveldin hæcti
að líta á tilteknar pólitískar
breytingar í löndum sem standa í
þeirra skugga sem tilræði við sína
hagsmuni. Og þar með getur
aukist verulega svigrúm þeirra
smærri ríkja sem hafa alltof lengi
verið læst inn í nauðhyggju tví-
skiptingar heimsins: sá sem er
ekki með mér er á móti mér.
Svigrúm til að leysa úr spurning-
um sem lúta að sósíalisma, lýð-
ræði, framförum yfirleitt- á eigin
forsendum, án þess að þurfa síf-
ellt að spyrja stórubræður: má ég
vera til? . ■
7
24 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN _ NÝTT HELGARBLAÐ
\l