Þjóðviljinn - 30.09.1988, Blaðsíða 18

Þá var
Chamberlain
hylltur
Hálfrar aldar afmæli
Miinchensamnings.
Með samningnum
fórnuðu
Vestur-Evrópuveldin
mikilvægasta
bandamanni sínum á
svæðinu milli
Þýskalands
og Sovétríkjanna
í dag, 30. sept., er hálf öld
liðin frá því að í Munchen var
undirritaður samningur fjög-
urra Evrópustórvelda þess
efnis, að T ékkóslóvakía skyldi
láta af hendi við Þýskaland
Súdetahéruð svokölluð, það
er að segja þau héruð Bæ-
heims og Móravíu sem byggð
voru þýskættuðu fólki. Munc-
hensamningurinn er líklega
sá af milliríkjasamningum,
sem hvað verst orð hefur
fengið á sig í sögunni. Litið
hefur verið svo á, að með téð-
um samningi hafi Vestur-
Evrópustórveldin ekki ein-
ungis svívirðilega svikið til-
tölulega lítið ríki, Tékkósló-
vakíu, sem treyst hafði á
vernd þeirra, heldur og með
vesalmannlegri undanláts-
semi gagnvart einræðisherr-
um Þýskalands og Ítalíu, þeim
Hitler og Mussolini, orðið
þess valdandi að dólgar þess-
ir hafi eftir það gengið að því
sem vísu að héreftir kæmust
þeir upp með allt.
Þegar samningurinn var gerður
litu flestir nokkuð öðruvísi á mál-
in. Mannfjöldi fagnaði Neville
Chamberlain, forsætisráðherra
Breta, er hann kom heim með
bréf upp á „frið um okkar daga“,
og svipaðar móttökur fékk Dala-
dier, forsætisráðherra Frakka,
við heimkomuna til Parísar. Og
menn glöddust ekki einungis yfir
friðarvoninni, sem samningurinn
vakti, heldur var það nokkuð al-
mennt álit, einkum í Bretlandi,
að í Miinchen hefði réttlátlega og
skynsamlega verið leyst úr við-
kvæmu deilumáli og þar með
sköpuð skilyrði fyrir bættum
samskiptum Evrópuríkja.
Roosevelt Bandaríkjaforseti,
sem síst af öllu hefur orð á sér
fyrir undanlátssemi við öxulríkin,
var einn þeirra sem fögnuðu
samkomulagi þessu og hældi
Chamberlain á hvert reipi fyrir
það.
Tékkóslóvakía
og Súdetar
Tékkóslóvakía, sem stofnuð
hafði verið eftir heimsstyrjöldina
fyrri, var ríki margra þjóðerna,
svo að hún minnti að því leyti á
austurrísk-ungverska ríkið sál-
uga. Fjölmennasta þjóð hins nýja
ríkis varTékkar, sem mestu réðu
þar. Næstfjölmennasta þjóðernið
var það þýska. Súdeta-
Þjóðverjar, eins og flest það fólk
var kallað, yfir þrjár miljónir tals-
ins. Þeir höfðu verið meðal dygg-
ustu þegna Austurríkis-
Ungverjalands og einhverjir
bestu hermenn þess í heimsstyrj-
öldinni fyrri, þegar hermennska
sambýlinga þeirra Tékka var
meira í stíl við góða dátann
Svejk. Eftir stríðið vildu Súdetar
sameinast annaðhvort Austurríki
eða Þýskalandi. Þá ósk hundsuðu
sigurvegararnir. í Súdetahéruð-
unum kom þá til mótmælaað-
gerða, sem tékkneskar hersveitir
börðu niður af fullri hörku og
drápu við það tækifæri og særðu
tugi manna. Visst yfirlæti af hálfu
ráðamanna hins nýja ríkis bætti
hér ekki úr skák. Tomas Masar-
yk, aðalfrumkvöðull að stofnun
Tékkóslóvakíu og fyrsti forseti
hennar, talaði til dæmis um Þjóð-
verja landsins sem „innflytjendur
og nýlendustofnendur“ og gaf
þannig í skyn, að réttur Tékka til
Bæheims og Móravíu væri upp-
runalegri. Það var nokkuð undar-
lega sagt í landi, þar sem ger-
mönsk byggð er mörgum öldum
eldri en slavnesk.
Hinsvegar var það bót í máli
fyrir þjóðernisminnihlutana að
Tékkóslóvakía var si'ður en svo
nokkurt harðstjórnarríki, heldur
þvert á móti eina ríki álfunnar
utan Vestur- og Norður-Evrópu,
þar sem lýðræði stóð traustum
fótum. En óánægja og þar með
þjóðernishyggja Súdeta-
Þjóðverja jókst á ný í
heimskreppunni miklu, sem kom
illa við þá eins og aðra, og eftir að
Austurríki hafði verið innlimað í
maður og hasardspilan i
stjórnmálum, sem ekki hafi haft
neinar fastmótaðar fyrirætlanir í
höfðinu en verið þeim mun sneg-
gri að grípa tækifæri sem gáfust.
Eitthvað getur verið til í hvoru-
tveggju.
Hitler hafði án alls vafa gróna
andúð á Tékkum, eins og algengt
var um þýska Austurríkismenn.
Hann vildi gera ríkin í austan-
verðri Mið-Evrópu og á Balkan-
skaga háð Þýskalandi, og Tékkó-
slóvakía, með öflugan iðnað,
sterkan her og rammlegar landa-
mæravíggirðingar var helsta
hindrunin í vegi Þjóðverja að því
marki. Hitler greip því það tæki-
færi, sem þjóðernishreyfing Sú-
deta bauð upp á, til að gera kröf-
ur á hendur Tékkóslóvakíu með
það fyrir augum að veikja hana
eða jafnvel tortíma henni.
En hann átti við engan aukvisa
að etja þar sem var Benes, forseti
Tékkóslóvkíu. Breski sagn-
fræðingurinn A.J.P. Taylor kall-
ið þeim þýska á sporði. Að vísu
hafði vígstaða Tékkóslóvakíu
gagnvart Þýskalandi stórum
veikst við innlimun Austurríkis í
Þýskaland, en á hinn bóginn
reiddi Benes sig á franska herinn,
sem þá var talinn sá öflugasti í
heimi.
En Benes misreiknaði sig illi-
lega, hvað Vestur-Evrópuveld-
unum viðvék. Daladier, forsætis-
ráðherra Frakka, var radíkali af
gamla skólanum, hafði einlæga
andstyggð á nasisma og fasisma
og var þeirrar skoðunar að
gagnvart Hitler dygði ekki annað
en að láta hart mæta hörðu. En
sem vígvallahermaður í
heimsstyrjöldinni fyrri hafði Dal-
adier fengið meira en nóg af
hryllingi stríðsins og þegar á átti
að herða kaus hann allt frekar en
nýja stórstyrjöld. Vegna þeirrar
gífurlegu blóðtöku, sem sóknar-
lotur franska hersins í heimsstyrj-
öldinni fyrri höfðu kostað hann,
hafði hann eftir það stríð verið
Chamberlain heimkominn með bréf
Þýskaland, við mikinn fögnuð
mikils hluta landsmanna, urðu
Súdeta-Þjóðverjar nánast ein-
huga í kröfum sínum um víðtæka
sjálfstjórn eða algera sameiningu
við Þýskaland.
Útþenslustefna
Hitlers
Þrátt fyrir gífurlegt magn
þýskra frumheimilda frá þessum
tíma, sem sagnfræðingar hafa að-
gang að, hafa þeir ekki orðið
sammála um hvers eðlis út-
þenslustefna Hitlers hafi verið, í
þessu tilviki sem öðrum. Sumir
halda því fram, að hann hafi allt
frá bernskuárum nasistahreyfing-
arinnar í Munchen haft tilbúnar
áætlanir um valdatöku og út-
þenslu og fylgt þeim síðan gegn-
um þykkt og þunnt. Annarra
skoðun er sú að Hitler hafi miklu
fremur verið einskonar ævintýra-
upp á „frið um vora daga.“
ar Benes „Metternich lýðræðis-
ins.“ Hann var afburða slyngur
stjórnmála- og samningamaður
og gæddur miklu sjálfstrausti.
Hann lét ekki skelfast þótt
spenna ykist milli stjórnar hans
og Súdeta-Þjóðverja og á milli
Tékkóslóvakíu og Þýskalands, að
minnsta kosti ekki fyrst í stað.
Tékkóslóvakía var í varnar-
bandalagi við Frakkland, og Ben-
es taldi að ef í nauðir ræki myndu
Frakkar koma til liðs við Tékkó-
slóvaka og þá Bretar einnig.
Þetta myndi leiða til þess að Hitl-
er yrði að láta undan, útþenslu-
fyrirætlanir hans færu þar með út
um þúfur og því gæti fylgt slíkur
álitshnekkir fyrir hann að þýska
nasistastjórnin félli. Þetta voru
engir dagdraumar út í hött.
Sumarið 1938 var hervæðing
Þýskalands ekki lengra á veg
komin en svo, að spurning er
hvort tékkóslóvakíski herinn
hefði ekki einn saman getað stað-
skipulagður svo einhliða til varn-
ar, að erfitt hefði verið fyrir hann
að sækja af verulegum krafti inn í
Þýskaland nema að undangeng-
inni gagngerri endur-
skipulagningu, sem tekið hefði
langan tíma. Þar að auki ofmátu
Frakkar styrk þýska hersins og
Gamelin, yfirhershöfðingi
franska hersins, var enginn
skörungur og þar að auki heilsu-
veill.
Röskleikamaðurinn
Chamberlain
Eftir heimsstyrjöldina fyrri
hafði ætlun sigurvegaranna verið
sú, að Frakkland yrði forustu-
stórveldi meginlands Evrópu.
Þessa stöðu reyndi það að tryggja
með bandalögum við ríki austan-
verðrar Mið-Evrópu og Balkan-
skaga. Þetta gat gengið meðan
Þýskaland og Rússland voru í
lamasessi, en eftir að þau efldust
á ný sýndi sig að Frakkland hafði
hvorki kjark né þrek til að halda
þessari forustustöðu. Pólverjar,
áður helstu bandamenn Frakka
austan Þýskalands, hölluðust
þegar hér var komið að Þjóðverj-
um í staðinn.
Chamberlain er sá maður, sem
mesta skömm hefur fengið í hatt-
inn fyrir Múnchensamninginn,
en hann var hvorki auli né gunga,
eins og oft hefur verið gefið í
skyn, að minnsta kosti ekki það
síðarnefnda. Hann var þvert á
móti maður athafna og trúði því
að rétta leiðin til að leysa deilu-
mál væri að ganga að því með
röskleik. Eins og margir aðrir
Bretar var hann þeirrar skoðun-
ar, að með Versalasamningnum
hefðu Þjóðverjum verið sýnd
óhæfileg rangindi og að besta
leiðin til að tryggja frambúðar-
frið í Evrópu væri að koma
eitthvað til móts við þá í því efni.
Eitt af því, sem bandamenn
höfðu talið sig berjast fyrir í
heimsstyrjöldinni fyrri, var sjál-
fsákvörðunarréttur þjóða og
þjóðarbrota, og ekki var annað
sýnna en að Súdeta-Þjóðverjar
væru nokkurnveginn einhuga um
það að fá víðtæka sjálfstjórn eða
sameinast Þýskalandi.
Innrásarundirbúningur
fyrirskipaður
Niðurstaða þessa varð sú að
Bretar, með Frakka hálfnauðuga
í eftirdragi, tóku sér fyrir hendur
að knýja Tékkóslóvaka til að láta
undan kröfum Þjóðverja. Hitler
og Konrad Henlein, leiðtogi
Súdeta-Þjóðverja, voru fyrir sitt
leyti staðráðnir í að fara eins
langt og þeir kæmust og ákváðu
að Súdetar skyldu viðhafa þá
meginreglu, að krefjast alltaf svo
mikils að óhugsandi væri að
stjórnin í Prag gæti gengið að því.
Benes, sem var undir vaxandi
þrýstingi frá Bretum og
Frökkum, brást við þessu 4. sept.
með því að ganga að öllum kröf-
um sem Súdetar höfðu þá lagt
fram, þar á meðal um mjög víð-
tæka sjálfstjórn. En Hitler, sem
þegar hér var komið hefur líklega
verið orðinn staðráðinn í að sætta
sig við ekkert minna en tortím-
ingu Tékkóslóvakíu sem ríkis,
gaf skipun um undirbúning
innrásar í landið 1. okt. Þýsku
hershöfðingjarnir, sem báru heil-
mikla virðingu fyrir franska hern-
um, voru á nálum út af stríðshætt-
unni og sumir þeirra bollalögðu
um að steypa Hitler af stóli. En
stríðsótti frönsku stjórnarinnar
var enn meiri en þýsku hershöfð-
ingjanna og síst af öllu þorði hún
að hætta á stríð nema stuðningur
Breta kæmi til. Og Chamberlain
var fyrir sitt leyti staðráðinn í að
komast að friðsamlegu
samkomulagi við Hitler og taldi
engan veginn fráleitt að friða
hann með því að innlima Súdeta-
héruðin í Þýskaland. Upp á þetta
bauð hann Hitler á fundi þeirra í
Berchtesgaden 15. sept.
Chamberlain fékk samþykki
stjórnar sinnar og frönsku stjórn-
arinnar við þessa tillögu og stjórn
Tékkóslóvakíu gekk að þessu um
18 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN - NÝTT HELGARBLAÐ
0r Atáa -
fcMIL-PVCÓlt!