Þjóðviljinn - 30.09.1988, Blaðsíða 23

Atli Heimir
fimmtugur
Fyrsta tónskáldið sem músík-
skríbent Þjóðviljans leit augum á
ævi sinni var Atli Heimir. Þá var
hann 26 ára en ég man ekki hve
tónskáldaskríbentinn var gamall
eða ungur öllu heldur. Þetta var í
Eskihlíðinni heima hjá Rögn-
valdi Sigurjónssyni píanóleikara.
Ég hafði lesið mikið hrós um Atla
í blöðunum en hann var þá ný-
kominn heim frá námi minnir
mig. Og ég glápti og glápti á þetta
eina tónskáld sem ég hafði séð.
Svona líta þá tónskáldin út hugs-
aði ég. En tónskáldið glápti ekki
neitt á mig og ég veit ekki hvort
hann hugsaði nokkuð: Svona
lítur þá þessi út. Svo liðu árin
frámunalega löng og leiðinleg.
Loks komst undirritaður í
Menntaskólann í Reykjavík eftir
ótrúlega baráttu. Og hver kennir
þá ekki músík við skólann annar
en Atli Heimir Sveinsson. Mikið
fannst mér hann skemmtilegur í
þessum eina tíma sem ég sótti til
hans því ég sprakk undireins á
lærdómslimminu. Þá reyndi til-
vonandi krítíker Þjóðviíjans að
dusta rykið af músíknámi sínu,
sem hann gaf upp á bátinn á sín-
um tíma út af ofnæmi. Hann
þoldi ekkert á þeim dögum. Allra
SIGURÐUR ÞÓR
GUÐJÓNSSON
sístmúsík. Og hverfékk það von-
lausa verkefni að kenna
gagnrýnandanum nema þessi
sami Atli Heimir. En allt' kom
fyrir ekki. Það var ekkert hægt að
kenna honum. Kennarinn var
hins vegar alltaf við hann eins og
alveg væri hægt að kenna honum.
og aldrei setti meistarinn sig
nokkuð á háan hest við læri-
sveininn. Eitt sinn bar það til tíð-
inda að kennarinn kom í eins
konar partí heima hjá læri-
sveininum. Og fóru meistarinn
og lærisveinninn að rífast og svo
fóru þeir að slást. Það endaði
með því að hinn litli lærisveinn
varpaði sínum stóra meistara á
dyr. Næst þegar lærisveinninn
kom í tíma tii meistarans var
hann talsvert meira kindarlegur
en hann átti vanda til og var þó
lærisveinninn oft æði kindarlegur
á þessum árum. En það var ekki
sagt eitt orð aðeins músiserað.
Allt var þetta yndislega gaman.
En það var annað en gaman þeg-
ar lærisveinninn sprakk á músík-
limminu. Og hafði hann nú lítið
af Atla að segja um sinn. En allt í
einu var gamli lærisveinninn
staddur í fínni veislu hjá honum á
Suðurgötunni milli jóía og nýárs
hippaárið mikla ’68. Og þar var
píanó. Og á píanóinu var nótna-
statíf. Og á nótnastatífinu var
partitúr. Hér átti tónskáld heima.
Þessa nótt voru allir gáfaðir og
glaðir í sósíalismanum og trúðu á
framtíð mannkynsins sem nú
þykir mesta fjarstæða.
Ég ætla a nars ekki að rekja
samskipti ol' ir Atla Heimis í
smátriðum. ég verð að minn-
astáeittatvii að varívetur. Ég
Atli Heimir Sveinsson, tónskáld.
kom heim til hans og það var kalt
úti. Ég var settur niður í fínan stól
í vinnustofunni, hver er mjög
tónskáldaleg, og troðið ofan í mig
dýrustu krásum og ég veit ekki
hverju. Svo var spjallað. Og fór
ekki Atli Heimir fyrirvaralaust
að níða niður Þórberg og allar
hans bækur, sér í lagi Ofvitann.
Þóttist tónskáldið aldrei hafa vit-
að annan eins höfund hvað hann
væri ómögulegur. Ég vék þá ta-
linu að Gunnari Gunnarssyni. En
byrjaði þá ekki kompónistinn að
rakka niður Gunnar og öll hans
verk og alveg sér á parti Viki-
vaka. Það væri nú meira and-
skotans torfið og leiðindin.
Svona tók Atli þessa höfunda
óskaplega nærri sér. Þegar menn
hafa sökkt sér niður í stóra snill-
inga og séð og skilið alla þeirra
leyndardóma, bregður sumum
svo undarlega við að þeir fara að
úthúða og formæla sínum snill-
ingum til þess að vera yfirleitt í
húsum hæfir og fara ekki að gráta
framan í gesti sína í eldlegu hrifn-
ingaræði.
Ingibjörg ók mér heim eftir
þessa yndislegu lofræðu bónda
síns um Þórberg og Gunnar
Gunnarsson. Þá sagði hún mér að
gott væri að taka inn lýsi við liða-
gigt, en liðagigtin hafði einmitt
hlaupið í kjálkaliðina á mér, af
því að ég blaðra svo mikið. Og ég
fór að þamba lýsi. Hvarf mér þá
liðagigtin og allt annað. Á ég
þessari manneskju því ekkert
smáræði að þakka. Nú blaðra ég
alveg endalaust.
En miðvikudaginn 21. sept-
ember var efnt til fagnaðar í
Gamla bíói vegna 45 ára afmælis
Ingibjargar og 50 ára afmælis
Atla Heimis. Þar voru m.a. flutt
nokkur verk tónskáldsins og
fleira skemmtilegt var haft um
hönd. Fór það allt fallega fram og
voru afmælisbörnin hyllt og hyllt.
Sumum finnst kannski skrýtið
að ég skuli bara segja sögur af
Atla þegar hann á stórafmæli. En
ekki nenni ég að fara að hrósa
honum eins og hálfvita. Það á
aldrei að hrósa listamönnum.
Það á að láta verk þeirra tala. En
ég má alveg þakka fyrir mig og
óska þeim hjónum langra og
óviðjafnanlegra daga.
Sigurður Þór Guðjónsson
HUGVEKJA
E.M.J.
Um vita
í samræðum mínum við
menntafólk af ýmsu tagi þessa
umhleypingasömu sumarmánuði
sem nú eru nýliðnir er það eitt
sem hefur vakið álíka ómblítt
bergmál í mínum eyrum og sagt
er að fótatak flugunnar hafi gert
þegar hún barst einhvern tíma
inn um hlust á manni og tók að
dansa stepp-dans fram og aftur
um hljóðhimnuna. En það er
hinn mikli beiskju- og reiðitónn
sem hljómar nú stöðugt hjá
vinstri sinnuðum mennta-
mönnum og reyndar ekki aðeins
þeim heldur einnig hjá mörgum
öðrum menntamönnum sem hafa
annars farvegi sína í öðrum rák-
um hins pólitíska litrófs í landinu.
Mætti eiginlega segja að þessi
tónflétta sé nánast því orðin að
leiðslustefi og kynningarlagi
manna af því tagi sem einu sinni
var vani að kalla menningarvita -
eða bara „vita“ - svo og þeirra
sem eru á braut umhverfis slíka
menn.
í stuttu máli virðist svo sem
uppspretta þessa tóns sé sú til-
finning vitanna, að öll völd í
þjóðfélaginu séu í höndum svar-
inna andstæðinga þeirra, allar
hugntyndir þeirra, tillögur og
ábendingar séu hunsaðar hversu
vel sem þær séu rökstuddar eða
hve sjálfsagðar þær kunni að
vera, og reyndar sé yfirleitt ekki á
þá hlustað. Það er sem sé eins og
þeim finnist að „óvitarnir" beiti
þá stöðugri valdníðslu í hvívetna,
ekki aðeins þegar um einhvern
skýran skoðanaágreining er að
ræða eða þá árekstra um
hagsmunamál heldur oft á tíðum
einfaldlega valdníðslunnar
vegna. Þegar vitarnir eru settir í
gang og kveikt á þeim segja þeir
líka endalausar sögur um slík mál
og einnig hitt hvernig vitar sem
gengust inn á að leggja nafn sitt
við fylkingu „óvitanna“ og styðja
hana í vissum málum hafi um-
svifalaust fengið glæsta umbun,
kannske tilboð um að mála
freskómyndir í Hallgrímskirkju
út af biblíusögunni um Davíð og
Batsebu eða annað í þeim dúr. Er
tónninn ekki ólíkur þeim sem
heyrðist meðal franskra vinstri
sinnaðra menningarmanna fyrir
valdatöku Mitterrands, en án
þeirrar vonarglætu sem þeir
höfðu þrátt fyrir allt og varð síðan
að nokkrum veruleika.
Nú er ekki ósennilegt að ýmsir
lesendur muni hafa fullan skiln-
ing á þessari tilfinningu vitanna
og eiga kannske hlutdeild í henni
sjálfir, enda muni hún vera á
sterkum rökum reist. Á því leikur
nefnilega lítill vafi að andúð á
menntafólki, „menningarpakki"
og öðrum þeim sem taldir eru
verðskulda einhver gælunefni af
því tagi er eitt útbreiddasta og
almennasta viðhorfið í landi Þrí-
hrossanna. Finnst mönnum ekki
aðeins að bókvitið verði ekki í
bankana látið heldur líka að gáf-
ur og hæfileikar og reyndar and-
leg áhugamál af hvaða tagi sem er
séu mönnum einungis til trafala
og spilli stórlega fyrir þeim í lífs-
baráttunni. Kemur þetta viðhorf
glögglega frarn í því heiti sem
slíkir menn hafa borið frá fornu
fari og mun ekki eiga sér hlið-
stæðu í neinu nálægu tungumáli
a.m.k., en það er orðið „ofviti": í
því felst að það sé fyllilega eins
háskasamlegt fyrir mann að hafa
mikið af gáfurn og að vera
gersneyddur þeim, - báðir eru
ósjálfbjarga, hvor á sinn hátt, og
„ofvitinn“ ekki betur settur en fá-
vitinn.
Af þessum ástæðum litu Sker-
búar löngum á andlega hæfileika
eins og hvern annan fæðingar-
galla. Mæður urðu skelfingu
lostnar ef þær sáu ungviðið
hneigjast til bóka og þær sögðu
við sjálfar sig í angist hjartans:
„Skyldi Lilli ætla að verða of-
viti?" Ég hef einhverjar óljósar
endurminningar um að hafa
heyrt í fyrndinni útvarpsviðtal við
einhvern íslenskan uppfinninga-
mann, sem hafði fundið upp
eitthvað á borð við píanó þar sem
vélknúnir fiðlubogar fóru af stað
þegar stutt var á nóturnar og
framleiddu undarlegt sambland
úr píanó- og fiðlutónum í hráefni
fyrir tónsnillinga framtíðarinnar,
en hann bjó í saggafullri kjallara-
holu og hafði varla í sig og á. En
það er eins og greypt inn í huga
mér, að mikill og útsmoginn pen-
ingamaður hlýddi á viðtalið um
leið og ég og átti varla orð í eigu
sinni til að vorkenna uppfinn-
ingamanninum, ekki fyrir það
skilningsleysi sem hann hafði átt
að mæta heldur íyrir hitt að hann
skyldi vera svo hugmyndaríkur:
„Þetta hlýtur að vera alveg skelfi-
legt fyrir vesalings manninn, -
skyldi hann ekki hafa verki með
þessu?“ Yfirleitt þótti bisness-
mönnum og öðrum athafna-
mönnum allur ofvitaháttur vera
svo mjög til trafala að þeim
fannst það meira kappsmál en
flest annað að greindarvísitalan
yrði tekin úr sambandi ef hún færi
upp fyrir ákveðin mörk.
Mörgum þætti nú sennilegt að
það sé þessi gamalgróna afstaða
Mörlandans til ofvitanna sem
ráði því hvernig nýjasta mynd-
breyting þeirra vitarnir eru nú
leiknir - því að ég er ekki í
neinum vafa um að þessi orð eru
tengd og hugtakið „ofviti“ með
öllum þess neikvæða blæ er ein af
rótuni nýyrðisins „viti“: vilji
hagnýtir bisnismenn nútímans,
sem ráða uppbyggingu atvinnu-
veganna og landsins, svo og
stuðningsmenn þeirra ekki að vit-
arnir séu fyrir með sjónarmið sín
og hugdettur og telji það því aff-
arasælast að loka þá inni í ein-
hverjum skammarkróki, þannig
að þeir fái að hafa sem allra
minnst áhrif og helst engin. Nú er
ekki vafi á að þessi skoðun er að
verulegu leyti rétt og á við mar-
gvísleg rök að styðjast, því andú-
ðin á vitum og ofvitum er eitt af
djúpstæðustu þjóðareinkennum
Mörlandans. En þegar grannt er
skoðað kemur samt í ljós að þessi
afstaða hefur eigi að síður þve-
röfug áhrif við það sem eðlilegast
mætti teljast, - og jafnframt að
vitarnir hafa metið stöðu sína í
þjóðfélaginu alveg kolvitlaust.
Þeir eru nefnilega engan veginn
valdalausir, tillögur þeirra,
ábendingar og hugmyndir eru
ekki á nokkurn hátt hunsaðar og
á þá er hlustað meira en flesta
aðra. í stuttu máli eru vitarnir ein
af valdamestu stéttunum í
þjóðfélaginu, - en svo undarlega
vill til að þeir gera sér enga grein
fyrir því sjálfir.
Þessi kenning kann að koma
ýmsum á óvart, en það er hægt að
færa að henni mörg rök og skýr,
og nægir ein nýleg dæmisaga. Nú
í sumar gerðist það að flugslys
varð við Reykjavíkurflugvöll, og
stigu þá fram ýmsir vitar og héldu
því fram að staðsetning flugvall-
arins væri rnjög óheppileg og
mikil slysahætta af honum, væri
því rétt að flytja allt flug burt frá
þessum stað, áður en verra hlytist
af og farþegaflugvél fokkaði
beint niður í borgarhverfi, enda
væri Vatnsmýrin ákjósanlegt
svæði fyrir nýbyggingar og eðli-
legt framhald gamla miðbæjar-
ins. Ef allar ábendingar og til-
lögur vitanna væru hunsaðar,
eins og þeim hættir sjálfum til að
halda, hefði nú mátt búast við því
að þessi orð þeirra féllu niður
dauð og ómerk og alveg ber-
gmálslaus, eins og rödd hrópand-
ans á rokk-tónleikunum, og eng-
inn veitti þeini eftirtekt. En það
var nú öðru nær: alls staðar risu
upp „óvitar" og lýstu því fjálglega
í löngu máli hvílík lífsnauðsyn
það væri að flugvöllurinn fengi að
vera áfram á nákvæmlega þessum
stað. Þar sem mun færri flugslys
hefðu orðið í Reykjavík en
reiðhjólaslys uppi í Breiðholti
væri augljóst að engin hætta
fylgdi staðsetningu flugvallarins,
sögðu „óvitarnir" sannfærandi,
og bættu svo við tveimur rök-
semdum: í fyrsta lagi þyrfti flug-
völlurinn að vera sem næst mið-
bænum svo menn gætu komist
greiðlega á milli og þyrftu ekki að
vera háðir einkabílum til þess, og
í öðru lagi væri Vatnsmýrin mikil
náttúruparadís og gæti flugvöll-
urinn einn verndað hana frá
eyðingu. Voru báðar þessar rök-
semdir athyglisverðar fyrir þá
sök, að vitarnir höfðu sjálfir beitt
þeim, að vísu jafnan í öðru sam-
hengi.
Þriðja röksemdin var ekki síðri.
Eins og mönnum er kunnugt
komst þá fyrst skriður á byggingu
ráðhýsis í Tjörninni, þegar mikill
fjöldi vita var búinn að mótmæla
þeirri blikkbeljulaðandi
loftkastalasmíð í hjarta gömlu
borgarinnar, - rétt eins og þann
hvata einan hefði vantað til fram-
kvæmdanna. Því var ekki að fur-
ða þótt rödd heyrðist sem tengdi
þetta tvennt saman, ráðhýsið og
flugvöllinn: af estetískum ástæð-
um varð flugvöllurinn að vera
áfram á þessum sama stað, þar
sem ráðhúsið verður svo smart og
lekkert séð frá flugbrautinni, og
má bæta því við (enda felst það
beint í þessari hugmynd) að þá
verður síðasta sjónhverfing farþ-
eganna í fokker-vélinnni sent er
að steypast niður í miðbæinn eftir
misheppnað flugtak líka alveg
sérlega listræn og hugljúf. Er hér
líka um að ræða röksemd sem vit-
ar gætu beitt, en reyndar í ein-
hverju öðru samhengi
Af þessum dæmum má glögg-
lega sjá ofurvald vitanna: þeir
ráða því hvað er á dagskrá hverju
sinni, á hvert orð þeirra er vendi-
lega hlýtt og það eru röksemdir
þeirra sem gilda og tekið er mark
á. Það eina sem gerist er að for-
merkin breytast og röksemdirnar
færast til, og snúast öll mál þá
þannig við, að í þjóðlífinu er eins
og vitarnir séu e.k. neikvæð filma
og því undirstaða alls en gerðir og
viðhorf valdhafanna séu ljós-
myndin. Ef vitarnir berjast fyrir
einhverju t.d. varðveislu gamals
og sögufrægs húss, er það hús
óhjákvæmilega rifið, - en
eitthvert annað hús er kannske
varðveitt og haldið upp á það
með sjónvarpsvæddri mont-
veislu.
í staðinn fyrir að vera með ein-
hvern barlóm þyrftu vitarnir að
gera sér fulla grein fyrir þessu, og
haga þá orðuni sínum og gerðum
eftir því og í samræmi við það
markmið sem þeir vilja má. Ef
þeir eru t.d. andvígir byggingu
ráðhúsfinngálkns íTjörninni eiga
þeir umfram allt ekki að koma
með alls kyns rök á móti því,
safna undirskriftum eða gera
eitthvað annað í þeim dúr, - þeir
eiga heldur að fara í kröfugöngu
með spjöld sem á væri t.d. letrað
„lifi ráðhýsið", „bílastæði í
Tjörnina" og fleira af því tagi, og
yrkja lofsöngva urn hinn bygging-
aglaða borgarstjóra. Slíkt myndi
sennilega duga betur en fyrri að-
gerðir, - og það yrði a.m.k. gam-
an að sjá þá upplitið á „óvitun-
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 23