Þjóðviljinn - 30.09.1988, Blaðsíða 22

Einn glæpur.
Refsing
Þjóðleikhú.sið
Marmari eftir Guðmund Kamhan
Leikgerð og leikstjórn:
Helga Bachman
Leikmynd og búningar:
Karl Aspelund
Tónlist: Hjálmar H. Ragnar
Lýsing: Sveinn Benediktsson
Leikarar: Arnór Benónýsson, Árni
Tryggvason, Bryndís Petra Braga-
dóttir, Bryndís Pétursdóttir, Brynja
Benediktsdóttir, Kllert A. Ingimund-
arson, Erlingur Gíslason, Gísli Hall-
dórsson, Guðbjörg Þorbjarnardóttir,
Halldór Björnsson, Helga Vaia Helga-
dóttir, Helga Jónsdóttir, Helgi Skúla-
son, Herdís Þorvaldsdóttir, Jóhanna
Norðfjörð, Jón S. Gunnarsson,
Kristhjörg Kjeld, Pálmi Gestsson,
Petrea Óskarsdóttir, Róbert
Arnfínnsson, Rúrik Haraidsson, Þor-
grímur Einarsson og fleiri.
Það var vel til fundið og djarft
hjá forráðamönnum Þjóðleik-
hússins að minnast hundrað ára
tíðar Guðmundar Kambans með
sýningu á Marmara. Leikritið
beinlínis storkar leikhúsfólki.
Það hrópar á sviðsetningu eftir að
hafa legið óhreyft um áratuga-
skeið allt frá sýningu Leikfélags
Reykjavíkur 1951.
Marmari er samt óárennilegt
sviðsverk, virðist dæmt til að mis-
takast vegna sinna formlegu
galla. Það virðist næstum einfalt
við fyrstu sýn, fullt af löngum
ræðum, spakyrðum, undarlegri
ljóðrænni stemmningu á köflum;
stílnum er best lýst sem sundur-
gerð.
Adeila höfundarins á refsingu
og kúgun er vissulega mjög áber-
andi í leiknum og hefur lengi
skyggt á raunverulegt efni hans:
öríög hugsjónamannsins Roberts
Belford.
Málið á leiknum er sérvisku-
legt í markvissri viðleitni skáld-
sins til að smíða talmál fyrir svið-
ið, brjóta ný lönd fyrir tunguna
og list hins lifandi orðs. Auðveld-
ar það ekki sviðsetningu, þótt
Kamban hafi vissulega verið
langt á undan öðrum í þeirri við-
leitni eins og mörgu öðru.
Saga af
lögfræðingi
Marmari er leikrit sem byggist
á túlkun á höfuðpersónunni, Ro-
bert Belford. Skoðum aðeins
föflu leiksins.
Belford er lögfræðingur í New
York. Hann er af góðum ættum
og virðist vel efnaður. Hann er
vinsæll samkvæmismaður innan
stéttar auðkýfinga og athafna-
manna, en er ekki á réttum stað í
tilverunni. Hann vill skapa og
skrifa. Þess í stað situr hann dag-
langt og dæmir menn í fangelsi.
Hann langar að kryfja mál hinna
ákærðu til hlítar og kemst að
þeirri niðurstöðu að þjóðfélags-
legt óréttlæti neyðir fátæka til
glæpa. Sakbitinn yfir eðli þess
samfélags sem hann tilheyrir, fer
hann að rannsaka refsivist og
kemst eðlilega að þeirri niður-
stöðu að fangelsi bæti ekki menn
heldur forherði þá. Svo hann
skrifar metsölubók um refsingar
og fangelsi. Gagnrýni hans er
snilldarlega fram sett. Hann er
kominn á bragðið og fær andsvar
sem gefur honum byr undir báða
vængi. Hann segir starfi sínu
lausu og byrjar á næsta metsölu-
verkefni: bók um góðgerðarstarf-
semi og spillingu sem þar þrífst.
En þar gengur hann of langt og
skapar sér óvild voldugra and-
stæðinga.
Hann hefur tekið undir sinn
verndarvæng ungan afbrotamann
og í stjórnlausri þrá til að rétta
hlut eins manns sem hann hefur
dæmt, brýtur hann lög samfélags-
ins og tekur í sínar hendur hlut-
verk dómstóla: hann dæmir til
dauða gamlan fant sem hefur
hinn unga skjólstæðing á valdi
sínu og framkvæmir aftökuna
sjálfur.
Og er gripinn. Ekki tekst að
sanna á Belford morð, en dóm-
stóllinn gerir betur: hann er
dæmdur til vistar á geðveikra-
hæli. Þar reynir á Belford. Hann
verður hugfanginn af refsingunni
og hugsar ekki um annað. Stöku
sinnum reynir hann að hjálpa
öðrum sjúklingum á hælinu, set-
ur sig enn í dómarasæti og ræður
örlögum annarra, en reynir nú að
koma góðu til leiðar. Hann skilur
loks að honum verður aldrei
sleppt úr haldi og fremur sjálfs-
morð.
Áratugum síðar er honum
reistur minnisvarði í samfélagi
þar sem eymd rekur menn enn til
afbrota.
Kamban hefur í Robert Bel-
ford skapað býsna margþætta
persónu. 1 Iann er klofinn og hef-
ur takmarkaða sýn á eigin stöðu,
nánast ofmetnað um eigin getu
og ágæti. Hann gæti haft homo-
sexual tilhneigingar, bæði sam-
band hans við unga afbrotamann-
inn og Winslow, vin og hjálpar-
hellu, býður upp á þá túlkun sem
eykur aðeins á þann háska sem
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
Belford er í. Meginviðfangsefni
sýningar á leiknum er að leiða
okkur fyrir sjónir persónuna. Ég
er ekki sannfærður umað til þess
dugi raunsæisleg sviðsetning,
heldur þurfi að koma til stílfærsla
sem varpar ljósi á þróun og innra
líf Belfords og um leið sjúkt
samfélagið umhverfis hann.
Djörf beiting ljósa og lita, tónlist-
ar og hljóðs, gæti hjálpað en
mikilvægust er þó leiktúlkun á
Belford. Hún verður að vera
margþætt og byggja á mikilli
færni og margbreytileik í tóni,
hraða og innlifun.
Saga
af sýningu
í sýningu Þjóðleikhússins er
valinn allt önnur leið. Sviðs-
myndin er þunglamaleg og fátæk-
leg þegar sýna á híbýli hinna ríku.
Ef raunsæi er valið, verður að
gera þá kröfu til leikhússins að
nógu sé kostað til í eftirlíkingu.
Sviðsmyndin er stór og fyllir
ramma sviðsins, meðan skynsam-
legra hefði verið að minnka og
byggja hana fram í smærri og fín-
legri einingum.
Leikurinn hjá flokknum er yf-
irleitt þunglamalegur og laus við
líf, sem gæti myndað eðlilegan
pól gegn ofurvaldi aðalpersón-
unnar á sviðinu. Framsögn er
víða ábótavant og verður áhorf-
andi á tíunda bekk að leggja sig
allan fram um að heyra í leikur-
um. Ekki bætir úr framkoma við-
vanings í veigamiklu hlutverki,
sem er óafsakanlegt dóm-
greindarleysi þeirra sem það
leyfðu.
Helgi Skúlason sýnir í hlut-
verki Belfords að hann er ágætur
leikari, málsnjall og skýr í ætlun
sinni. Túlkun hans megnar samt
ekki að glæða hlutverkið þeim
margbreytileik sem það býr yfir.
Persónan verður ekki breysk,
heldur miklu frekar leiksoppur
ofureflis. Hafi það verið sam-
eiginleg túlkun Helga og Helgu,
dugar það einfaldlega ekki til.
Áhorfandinn hrífst ekki með bar-
áttu Belfords, sem verður sjálf-
sögð og með fyrirsjáanlegum
lyktum. Helgi er líka of gamall í
rulluna.
Helga hefur víða stytt leikinn
og lagað og er það allt ágætt.
Sviðsetning hennar veldur samt
talsverðum vonbrigðum. Það
furðulega er að víða glittir í geisl-
andi skynjun á verkinu hjá henni.
Má þar nefna til lokaorð dóma-
rans í réttarsalnum þar sem stílf-
ærsla tekur yfir raunsæja túlkun.
Marmari verður varla leikinn
aftur á íslensku leiksviði á þessari
öld. Enn bíður hinn kaldi efnis-
viður leiksins þess að hann verði
gæddurlífi. Áhugamenn um leik-
list ættu að sjá þessa sýningu til
þess að kynnast leiknum í lifandi
flutningi, meta efni hans og ágæti
og kveða upp sína eigin dóma um
hvernig til tókst í þetta sinn.
Þjóðleikhúsinu ber að þakka
þessa tilraun. Seint verzur dregið
úr mikilvægi þess að álitleg verk
eldri höfunda verði sannreynd
um erindi við okkar tíma. En ít-
reka verður að í slíkum tilvikum
verður leikhúsið að leggja á ráðin
og huga betur að réttum leiðum
að settu marki: að glæða
leikverkin lífi og mætti til að hrífa
okkur.
Tímans tönn og
Dagmar Rhodius: Straumland, sýn-
ing á ljósmyndum, teikningum og
skúlptúrum í Nýlistasafninu við
Vatnsstíg.
Gunnar Karlsson: sýning á málverk-
um og teikningum í FÍM-salnum við
Ránargötu.
Vart er hægt að hugsa sér ólík-
ari sýningar en þessar tvær: Dag-
mar Rhodius beinir augum okkar
að tímanum: hvernig hann veðrar
orðin á vörum okkar jafnt og
steinana í fjöruborðinu, hvernig
orð okkar og hugsanir eru mótuð
af veðrun tímans á sama hátt og
brimsorfnir klettar. Aðferð
hennar er bein og bókstafleg: hún
setur saman orðmyndir úr ólíkum
tungumálum sem gefa til kynna
veðrun tungumálsins og setur
þær inn í ljósmynd af fjöru með
veðruðu grjóti: grjótið er veðr-
aðar orðmyndir náttúrunnar,
orðin eru grjót sem veðrast hefur
í munni kynslóðanna, brimið í
munni okkar mótar orðin á
vörum fjörunnar.
Til þess að undirstrika veðrun
tungumálsins hefur hún hamrað
orð og orðmyndir í eitt bók-
stafsfar á ritvél og fengið út úr því
form sem eru eins konar líking
við þá eilífu endurtekningu og
stöðugu veðrun, sem fólgin er í
mótun orðanna. Myndir þessar
teiknar hún upp, setur inn á ljós-
myndir af sorfnu fjörugrjóti eða
sverfur þær beint ofan í fjörugrjót
sem er fagurlega mótað af öldum
hafsins. Orð okkar og hugsanir
eiga sér mótunarsögu eins og
landið og eru háð sama lögmáli:
hinu óvægilega lögmáli tímans
sem engu eirir og jafnar allt um
síðir.
Gunnar Karlsson er á allt öðru
róli í myndum sem hann sýnir í
FÍM-salnum við Ránargötu: í
stað þess að horfast í augu við
tímann hverfur hann aftur í tím-
ann og tekur upp þráðinn í mynd-
listarsögunni þar sem hin klass-
íska heimsmynd tók að riðlast og
þar sem myndlistin varð viðskila
við náttúruna en virkjaði þess í
stað ímyndunaraflið til þess að
túlka þann afstæða og þverstæð-
ukennda veruleika sem ekki varð
lengur skýrður með ótvíræðum
kenningum um guðdómlegt sam-
ræmi efnis og anda, sálar og Iík-
ama, samfélags og náttúru. Upp-
haf nútímans í myndlistinni hefur
verið rakið til manérista 16. aldar
sem brutu upp hina kláru og til-
tölulega einföldu heimsmynd og
veruleikasýn endurreisnarmálara
á borð við Raffaello og Leonardo
með því að láta hlutlæga rann-
sókn náttúrulögmálsins víkja
fyrir sjálfhverfri og einstaklings-
bundinni túlkun á þeirri tilvistar-
legu þversögn sem maðurinn
uppgötvaði þegar rökhyggjuna
þraut og trúin tók við af vísindun-
um. Það voru málarar á borð við
Tintoretto og E1 Greco, Tizian og
Parmigianino, sem grófu undan
ÓLAFUR GÍSLASON
heimsmynd húmanistanna með
sína bjartsýnu trú á manninn og
lögmál fegurðarinnar. Þeir leystu
upp hið klassíska myndmál og
viku frá hinu fyrirfram gefna lög-
máli rýmisins, með því að láta
myndina lúta lögmáli ímyndunar-
aflsins og umbreyta þannig efn-
inu og náttúrunni í andlegan
veruleika handan hins áþreifan-
lega og sýnilega ytri veruleika.
Gunnar Karlsson sýnir nokkur
tannleysi
olíumálverk og teikningar sem
rekja má beint til þessa tíma í
myndlistarsögunni. Myndir eins
og „Gandreið“ eða „Frans Jakob
og freistingin" eru dæmigerðar
fyrir aðferð manéristanna, en
tímaskekkjan sem í þeim er fólg-
in gerir það að verkum að maður
veit í rauninni ekki hvernig við
skal bregðast: sem endurtekning
gamallar hefðar hafa þessar
myndir ekki sömu veruleika-
tengsl og finna má í verkum
gömlu manéristanna: þær vantar
sálarháskann og þá beinu upp-
lifun, sem þar er að finna. Hins
vegar virðast þessar myndir segja
okkur eitt: fyrir höfundinum er
myndin sjálfstæður veruleiki
handan alls ytri veruleika. Þessar
lendaprúðu konur og þessir
fjörugu hestar úti í ótilgreindu
landslagi eru eins og tímalaus
hugarburður og ímyndun. Tíma-
laus, ef ekki væri í þeim fólgin
tilvísun í söguna og um leið viss
afneitun á því sem gerst hefur í
evrópskri myndlist síðustu 400
árin eða frá því í kringum 1590.
Gunnar er þarna í svipaðri stöðu
og ítalski málarinn De Chirico,
sem eftir að hafa opnað nýja vídd
í evrópskri myndlist með „meta-
fýsiska" málverkinu, snéri við
blaðinu árið 1919 og boðaði
afturhvarf til klassískrar listar.
De Chirico lýsti því þá yfir að
úrkynjun listarinnar hafi hafist
með Caravaggio (1573-1610) og
að flest það sem gert hefði verið
eftir hans daga í evrópskri mynd-
list væri lítils vert og „borgara-
legt“. De Chirico boðaði þannig
endurreisn málverksins sem
handverks og afturhvarf til þess
tíma sem ríkti fyrir daga borgar-
astéttarinnar.
Það er ekki að ástæðulausu að
margir ungir málarar af skóla
„póstmódernistanna" hafa tekið
de Chirico upp á sína arma sem
spámann. Ekki bara vegna þess
að de Chirico var frábær lista-
maður, heldur líka vegna þess að
hin afturhaldssama afstaða hans
getur boðið upp á ódýra undan-
komuleið út úr þeirri kreppu sem
samfélagsþróunin hefur leitt li-
stina í: að láta einfaldlega eins og
ekkert hafi gerst. Það er grunur
minn að slík freisting Iiggi í því
andrúmslofti sem „póstmódern-
isminn“ svokallaði hefur skapað.
Það væri einnig í samræmi við þá
frjálshyggjuvinda sem blásið hafa
í þjóðfélaginu og boðið upp á ó-
dýrar lausnir á öðrum sviðum.
-ólg.
22 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN - NÝTT HELGARBLAÐ