Þjóðviljinn - 18.11.1988, Blaðsíða 5

Hriktir í undirstöðum
Oheftfrjálshyggja og sinnuleysi tveggja síðustu ríkisstjórna ásamtfjárfestingarœði ísjávarútveginum
orsök taprekstursins. Afleiðingin er lokanir og gjaldþrot fiskvinnslufyrirtœkja. Atvinnuleysi blasir við
ífyrsta sinn Í20 ár. 60þúsund tonna aflasamdráttur á nœsta ári. Aðgerða er þörf
Mikil umskipti hafa orðið í
sjávarútveginum til hins verra
á undanförnum misserum
eftir góðæri sem var í atvinnu-
veginum til skamms tíma.
Eins og hendi væri veifað
skipti alltíeinu til hins verra og
góðærið varð að martröð sem
ekki er enn séð fyrir endann á.
Það er því ekki að undra þó að
fólk velti því fyrir sér hvað hafi
valdið þessum miklu umskiptum.
Hvernig stendur á því að hin
mikla hagsæld sem var í sjávarút-
veginum 1986 og fram á síðasta
ársfjórðung 1987 gat breyst í
andhverfu sína? Með tilheyrandi
fjöldalokunum fiskvinnslustöðva
í ár og uppsögnum starfsfólks vítt
og breitt um land allt sem fátt
bendir til að eigi eftir að breytast
á næstu mánuðum með til-
heyrandi byggðaröskun, verði
ekki gripið í taumana. Von að
spurt sé.
Með frjálshyggjuna
við stýrið
Fyrir tveimur árum var hagn-
aður hjá fiskvinnslu og útgerð og
allt virtist vera í blóma. Afurða-
verð á erlendum mörkuðum var
hátt og afli mikill. Þensla ein-
kenndi allt hagkerfi landsins og
þjóðin var á blússandi fjárfesting-
afylliríi. Frystar afurðir seldust á
himinháu verði, allur tilkostnað-
ur útgerðar var minni en oft áður
og almenn uppgrip til lands og
sjávar. Fyrri ríkisstjórn Stein-
gríms Hermannssonar gaf frjáls-
hyggjunni lausan taum á fjár-
magnsmarkaðnum og gengis-
skráningunni var haldið fastri
með svokallaðri fastgengisstefnu
sem haldið var áfram þegar ríkis-
stjórn Þorsteins Pálssonar tók við
um mitt síðasta ár. Fiskverð var
gefið frjálst í fyrsta skipti og fisk-
markaðir tóku til starfa. Fiskverð
hækkaði til sjómanna og útgerðar
sem undu hag sínum vel. Fisk-
vinnslan varð að keppa við þjón-
ustugreinar um vinnuaflið og frá
höfuðborgarsvæðinu bárust frétt-
ir um svimandi há laun sem í boði
voru í þjónustuatvinnuvegum
sem fiskvinnslunni var ókleift að
keppa við. Tekjur hennar voru
bundnar í fastgengisstefnunni á
meðan verðbólga fór vaxandi.
Allur innlendur kostnaður fór úr
böndum og fjármagnskostnaður
einnig. Á sama tíma skipuðust
veður í lofti á erlendum mörkuð-
um og afurðaverð fór lækkandi.
Sinnuleysi
stjornvalda
Lækkandi afurðaverð á er-
lendum mörkuðum samfara sí-
hækkandi innnlendum kostnaði
og verðbólgu á sama tíma og fisk-
vinnslan var bundin í báða skó
með tekjur bundnar í
fastgengisstefnunni, gerðu það
að verkum að fljótt fór að halla
undan fæti. Forráðamenn fisk-
vinnslunnar fóru þá að láta í sér
heyra og vöruðu stjórnvöld við
óbreyttri stefnu; ella myndi illa
fara. Á þetta var ekki hlustað,
heldur haldið áfram eins og ekk-
ert hefði í skorist.
í ársbyrjun var svo komið að
mörg fiskvinnslufyrirtæki treystu
sér ekki til að hefja starfsemi eftir
síðustu áramót nema stjórnvöld
gripu í taumana. Allt þetta ár
hafa fiskvinnslumenn beðið eftir
aðgerðum stjórnvalda, en án ár-
angurs. Þegar í óefni var komið
sá ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar
sér ekki annað fært en að fella
gengi krónunnar og fórna þar1
með fastgengisstefnunni en það
var eins og að kasta vatn á gæs því
árangurinn varð álíka. Ástæða
þess að gengisfellingarnar dugðu
skammt var að mikið af skuldum
sjávarútvegsfyrirtækja voru
gengistryggðar og hækkuðu því í
takt við gengislækkunina, sam-
fara því að þær komu alltof seint
og náðu því ekki tilætluðum ár-
angri.
Róm brennur
Þá gætti einnig af vaxandi
þunga hins mikla fjármagns-
kostnaðar fyrirtækjanna sem óx
hröðum skrefum í vaxtafrelsinu.
Það leiddi það af sér að sjávar-
útvegsfyrirtækin voru að greiða
allt að 60 - 70% í vexti sem þau
gátu engan veginn staðið undir.
Afleiðingin varð sú að þau gátu
ekki greitt aðrar skuldir, ss. við
þjónustufyrirtæki ýmiskonar. í
dag vofa yfir rafmagnslokanir hjá
mörgum þeirra vegna skulda
uppá hundruð miljóna króna,
auk þess sem vanskil sjávarút-
vegsfyrirtækja við iðnfyrirtæki
eru komin í hátt á annan miljarð
króna. Þar við bættist að þegar
reksturinn varð sífellt þyngri
reyndu sum fyrirtækin að bjarga
sér með því að skjóta söluskatti
undan og setja hann í reksturinn,
eins og Kaupfélag Dýrfirðinga.
Eigið fé fiskvinnslufyrirtækja
er að mestu uppurið og fregnir
berast frá áður stöndugum sjá-
varútvegsfyrirtækjum um að þess
sé skammt að bíða að þau verði
galdþrota, með hrikalegum af-
leiðingum fyrir viðkomandi
byggðarlög sem hafa ekki að
neinu öðru að hverfa.
í dag er svo komið að fisk-
vinnslumenn sjá fátt eitt til bjarg-
ar úr þeim þrengingum sem
frjálshyggjan og sinnuleysi
stjórnvalda hafa valdið atvinnu-
greininni. Samkvæmt útreikning-
um Samtaka fiskvinnslustöðva er
frystingin í dag rekin með 1.112
miljóna króna halla og söltunin
með 84 milj. Þó er þetta ekki ein-
göngu stjórnvöldum að kenna því
mörg fyrirtækjanna hafa staðið
fyrir afar óskynsamlegum fjár-
festingum og reist sér hurðarás
um öxl. Þá hefur rækjuvinnslan
tapað um 500 miljónum króna
samtals í ár og í fyrra.
1 athyglisverðu uppgjöri Þjóð-
hagsstofnunar á afkomu vinnsl-
unnar 1987, þar sem sýndur er
mismunur á afkomu bestu og ver-
stu fyrirtækjanna, kemur fram
ótrúlegur mismunur. Hann var
staðfestur í erindi Sigurðar Stef-
ánssonar, löggilts endurskoð-
anda, á neyðarfundi Sölumið-
stöðvar hraðfrystihúsanna sem
haldinn var í vikunni.
Samkvæmt uppgjöri Þjóðhags-
stofnunar skiluðu 17 frystihús
nánast engu fé úr rekstri til að
standa undir fjármagnskostnaði,
á sama tíma og 16 hús skiluðu
14% af tekjum upp í fjármagns-
kostnað. Með sama hætti skilaði
21 saltfiskverkunarstöð engu upp
í fjármagnskostnað, en 21 skilaði
að meðaltali 21% af tekjum.
Sameining fyrirtækja
Á það hefur verið bent að
nauðsynlegt sé að grisja fisk-
vinnslufyrirtæki landsins, fækka
þeim og gera rekstur þeirra sem
eftir verða hagkvæmari en hann
er í dag. Þetta er þó hægara sagt
en gert. Mörg fyrirtækjanna eru
burðarásar sinna byggðarlaga og
vandséð hvernig hægt er með
einu pennastriki eða svo að loka
þeim.
Þó er það einsýnt að eitthvað
verður að gera og það verkefni
bíður ríkisstjórnar Steingríms
Hermannssonar. Hann hefur
boðað að í næstu viku verði hald-
inn langur og strangur ríkis-
stjórnarfundur þar sem tekið
verði á vanda sjávarútvegsins
sem þoli enga bið eins og ástand-
ið er í dag.
Sjálfir benda fiskvinnslumenn
á að mikilvægast sé að verðbólg-
an hjaðni og vextir lækki og að
hvorttveggja komist á sama stig
og í markaðs- og samkeppnis-
löndum okkar. Ef það gangi eftir
sé gengisfelling ónauðsynleg.
Til að bæta frystingunni upp
verðfailið á erlendum mörkuðum
var eitt fyrsta verk ríkisstjórnar
Steingríms Hermannssonar að
taka 750 miljóna króna erlent lán
í nafni Verðjöfnunarsjóðs fisk-
iðnaðarins til að verðbæta fram-
leiðslu frystihúsanna frá 1. júní
sl. með 5% verðuppbót. Megnið
af því fé sem þegar hefur verið
borgað út hefur þó ekki skilað sér
til fyrirtækjanna heldur farið í að
stemma af afurðalánareikninga
fyrirtækjauna í viðskiptabönkun-
um.
Þá var settur á fót Atvinnutrygg-
ingasjóður til að koma fyrir-
tækjum til hjálpar með skuld-
breytingum og hafa tugir fyrir-
tækja þegar sótt um aðstoð sjóðs-
ins til skuldbreytinga. Sjóðstofn-
unin hefur þó mælst misvel fyrir
meðal fiskvinnslumanna sem
segja að ný lán bjargi litlu þar
sem fyrirtækin séu svo skuldsett
vegna langvarandi tapreksturs að
skuldbreytingarlánin séu aðeins
frestun á vandanum. Enda hefur
formaður sjóðstjórnar sagt að
sjóðurinn breyti ekki rekstrar-
grundvelli fyrirtækjanna. Hann
verði sá sami eftir sem áður.
Minni afli 1989
í vikunni gaf sjávarútvegsráðu-
neytið út reglugerð um botnfisk-
afla á næsta ári og samkvæmt
henni verður um 60 þúsund tonna
aflasamdráttur 1989. Þar munar
mest um 10% samdrátt í þorsk-
veiðum eða sem nemur 30-35
þúsund tonnum. Þessi samdrátt-
ur hefur í för með sér um 2 milj-
arða tekjulækkun fyrir útgerðina
og reiknað er með að útflutnings-
verðmætið minnki um allt að 4
miljörðum króna.
Þessi ráðstöfnun er gerð vegna
minnkandi stofnstærða botnfisks
enda hefur verið veitt meira en
tillögur Hafrannsóknastofnunar
hafa gert ráð fyrir. í ræðu Krist-
jáns Ragnarssonar, formanns
Landssambands íslenskra útvegs-
manna, í upphafi aðalfundar
þeirra í gær sagði hann ma. að
áætlað væri að við veiddum um 93
miljónir þorska á þessu ári sem
eru 4ra og 5 ára með meðal-
þyngdina um 2,2 kíló. Á sama
hátt er áætlað að við munum að-
eins veiða um 13 miljónir fiska
sem eru 7 og 8 ára og 5,5 kíló að
þyngd að meðaltali. Kristján
sagði að ef aðeins 1/4 hluti þess
afla sem við veiðum í ár af 4ra og
5 ára fiski fengi að lifa 2 árum
lengur yrði aukinn afrakstur af
stofninum 77 þúsund tonn á ári.
Útflutningsverðmæti þess um-
framafla má áætla að yrði um 6,5
- miljarðar króna.
Þessi aflasamdráttur þýðir fyrir
vinnsluna að úr mun minni afla
verður að spila á næsta ári og ekki
bætir það stöðuna frá því sem nú
er. Ekki nema aflinn verði nýttur
enn betur en nú er gert og unninn
í verðmeiri pakkningar.
Undanfarin misseri hefur
frystiskipum fjölgað allverulega
hérlendis, enda er útgerð þeirra
mun hagkvæmari en hefðbund-
inna ísfisktogara og landfrysting-
ar eða um 10% arðmeiri.
Áætlað er að sjávarvörufram-
leiðslan verði um 45 miljarðar á
þessu ári en var 40.2 miljarðar á
síðasta ári. Hér er um að ræða
2% lækkun á föstu verðlagi en á
undanförnum árum hefur verið
um samfellda hækkun að ræða.
Otrygg framtíð
Af framansögðu má ljóst vera
að framtíðin í sjávarútveginum er
afar ótrygg og langt því frá að
bjartsýni ríki í atvinnugreininni.
Sjómenn bera kvíðboga fyrir
■henni vegna aflasamdráttarins
sem ákveðinn hefur verið og
segja að hann muni fyrst og
fremst bitna á bátasjómönnum.
Þá rnunu tekjur útgerðarinnar
minnka verulega. Báðir þessir
hagsmunahópar eru sammála um
að aðgerða sé þörf en spurningin
er hvort þær séu nægilegar og
komi ekki of seint.
Um land allt er atvinnuöryggi
fiskvinnslufólks ótryggt og enn-
fremur framtíð margra sjávar-
plássa. Tugum fiskvinnslufyrir-
tækja hefur verið lokað eða orðið
gjaldþrota og atvinnuleysi virðist
vera á næsta leyti í fyrsta sinn í 20
ár. Allt virðist benda til þess að
nú sé að hrökkva eða stökkva,
bæði fyrir stjórnvöld og hags-
munaaðila í sjávarútvegi. Að-
gerða er þörf. " _grh
Ef ekkert verður að gert til bjargar fiskvinnslunni á næstu vikum má fastlega gera ráð fyrir að þessir hnífar
liggi óhreyfðir um ókominn tíma og að gamli maðurinn verði að totta pípu sína annars staðar. Mynd: eik
Föstudagur 18. nóvember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 5