Þjóðviljinn - 30.12.1988, Blaðsíða 29

MEÐ GESTS AUGUM
GESTUR
GUÐMUNDSSON
Pólitísk lík eoa nýtt afl
Á jólum fá allir viðburðir
breytta merkingu. Aldrei snerta
fréttir af slysförum okkur jafn
djúpt og þegar við erum önnum
kafin við að undirbúa hátíð
heimilisins. Ljósmyndir af syrgj-
andi ættingjum verða enn
átakanlegri en venjulega, þegar
við erum að hugsa til þess að eyða
friðsælum dögum með fjölskyld-
unni og hitta ættingjana.
Pólitískar fréttir fá líka svolítið
breytta merkingu. Síðustu dag-
ana fyrir jól varð það loks full-
ljóst að ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar myndi lifa af
fyrstu prófraunina og fá tekjuöfl-
unarfrumvörp sín samþykkt fyrir
jólafrí. Pjóðin andaði léttar, og
gilti þá einu hvaða afstöðu menn
hafa til ríkisstjórnarinnar eða
þess bandalags sem hún myndaði
síðustu daga þingsins. Tilfinning-
in var svipuð og þegar heimilis-
faðirinn lýsir því yfir á Porláks-
messu að hann hafi getað útvegað
bæði jólatréð og rjúpurnar. Jólaf-
riðnum er borgið.
Þegar jólahelgin víkur smám
saman fyrir hversdagsleikanum
er kannski hægt að spyrja á nýjan
leik, hvað það var sem gerðist á
Alþingi í úrslitahríðinni fyrir jól.
Ólafur Ragnar á ekki í vand-
ræðum með að skýra atburðina
fremur en venjulega. Á sjálfan
aðfangadag dró hann fram öll
spariorðin sín til að lýsa stórbrot-
inni afstöðu Aðalheiðar Bjarn-
freðsdóttur og stórkostlegum
pólitískum þroska hennar, mikilli
reynslu og hugsjónum. Þessi orð
eru í sjálfu sér eðlileg. Aðal-
heiður hefur sýnt það að rætur
hennar í íslenskri alþýðustétt og
stéttarbaráttu hennar eru það
traustar að tveggja ára samflot
með borgaralegum öflum hefur
ekki skorið á þær. Hins vegar er
það líkt með Ólafi Ragnari og
drengnum sem hrópaði úlfur, úlf-
ur til að vekja á sér athygli, að
stóru orðin hafa fallið nokkuð í
verði. Þeir sem fylgdust með fjöl-
miðlum við myndun núverandi
stjórnar muna kannski eftir öllu
skjallinu sem Ólafur Ragnar hlóð
þá á Stefán Valgeirsson, dreng-
skap hans og tryggð við hagsmuni
landbyggðarinnar: Núna óttast
maður að um það leyti sem fjár-
lög verða afgreidd hljómi há-
stemmt lof Ölafs Ragnars um
leifarnar af Borgaraflokknum.
Þá fær maður kannski að heyra
eitthvað um ábyrgðartilfinningu
þeirra Júlíusar Sólness og Ola
Guðbjartssonar, að þeir hafi nú
slegist með í förina miklu til Ódá-
insvalla. Því verður hins vegar
vísað á bug sem hverri annarri
fjarstæðu að þeir Júlíus og Óli séu
bara gamlir fallkandidatar úr
Sjálfstæðisflokknum sem hafi
öðlast pólitískt gervilíf fyrir til-
stuðlan Alberts Guðmundssonar
og séu að reyna að framlengja
þetta líf með því að setjast til
borðs með þeim Steingrími, Jóni
Baldvini og Ólafi Ragnari.
Það myndi alla vega ekki lífga
upp á ásýnd núverandi ríkis-
stjórnar ef hún tæki í sínar raðir
pólitísk lík úr helför Borgara-
flokksins. Ferðafélagar Alberts
hafa að vísu nokkurn þingstyrk
en ekkert bendir til þess að þeir
eigi nokkurn stuðning úti í samfé-
laginu.
Það er að vísu fyllilega eðlilegt
að ríkisstjómin reyni að afla sér
varanlegs meirihluta með því að
breikka grundvöll sinn í þinginu.
Allt bendir líka til þess að þing-
menn Borgaraflokksins séu núna
ódýrari en aðrir, því að þeim er
ekki bara í mun að fresta kosn-
ingum sem lengst, heldur er
stefna þeirra nógu óljós til að þeir
gata sest inn í hvaða ríkisstjórn
sem er. Spurningin er bara sú
hvort slíkt liðsinni er til þess fallið
að ríkisstjórnin hafi áfram byr
meðal þjóðarinnar.
Menn mega ekki gleyma því að
þegar ríkisstjórnin tók við, boð-
aði hún stefnubreytingu við
stjórnun íslenska ríkisins. í stað
frjálshyggju skyldu félagsleg
sjónarmið höfð að leiðarljósi, og
um leið var boðuð nýsköpun í ís-
lenskri félagshyggju. Álþýðu-
flokkurinn lét af frjálshyggju-
daðri sínu og Alþýðubandalagið
afneitaði algerri ríicisforsjá, held-
ur skyldu fyrirtækin sæta bæði
umbunum og refsingum til að
færa starfsemi sína í arðbærara
horf. Sá meðbyr sem ríkisstjórnin
fékk, var ekki síst að þakka hin-
um hugmyndafræðilegu tónum
sem slegnir voru við stjórnar-
myndunina. Markmið stjórnar-
innar var ekkert minna en að
skapa nýtt og ferskt afl félagshyg-
gju, sem gæti orðið leiðandi um
þróun íslenska samfélagsiijs
næstu áratugina.
Hins vegar bar svo við að það
stjórnmálaafl, sem öðrum fremur
hefur endurnýjað félagshyggju í
landinu síðustu árin, var utan
stjórnar. Reyndar var atburða-
rásin með þeirn hætti að menn
gátu fyrirgefið bæði stjórnar-
flokkunum og Kvennalistanum,
að ekki tækist samstaða milli
þessara afla að sinni, en félags-
hyggjusinnar hafa alið með sér
þeim mun meiri væntingar um að
þau næðu saman í viðleitni ríkis-
stjórnarinnar til að afla sér meiri-
hluta.
Ekki er hægt að segja með
sanni að Kvennalistinn og ríkis-
stjórnin hafi nálgast hvort annað í
haust. Kannski var ekki við því
að búast*, þar eð Kvennalistinn
hafði enga ástæðu til að taka þátt
í kaupráni og réttarsviptingum
bráðabirgðaráðstafana né til þess
að taka fullan þátt í að bæta fyrir
óstjórn Þorsteins Pálssonar. Á
nýju ári eru aðstæður allar aðrar.
Þrotabú Þorsteins Pálssonar
markar ekki stjórnarathöfnunum
jafn þröngan bás og launafólk
mun endurheimta samningsrétt
sinn snemma á árinu.
Þegar núverandi ríkisstjórn var
mynduð, fylgdu henni miklar
vonir, fyrst og fremst vegna þess
að hún boðaði samfylgd félags-
hyggjuaflanna, og það gengi
þvert á þær vonir ef hún breyttist í
enn eina miðjumoðsstjórnina
með þátttöku Borgaraflokksins.
f upphafi ársins 1989 hlýtur allt
félagshyggjufóik í landinu að
gera miklar kröfur bæði til núver-
andi stjórnarflokka og Kvenna-
listans, og fyrsti prófsteinninn á
þær kröfur er afgreiðsla fjárlaga.
Meginsjónarmiðin eru lík, að nái
þessi öfl ekki saman, er ekki hægt
að skoða það sem annað en vilja
til sundrungar.
Ekkert getur skemmt meira
fyrir bæði stjórnarsamstarfinu og
Kvennalistanum en sú gagn-
kvæma fælni sem forystumenn
beggja afla virðast haldnir. Sam-
starf við Kvennalistann gerir þær
kröfur til gömlu vinstri flokk-
anna, að þeir taki upp nýja og
lýðræðislegri starfshætti, en
Kvennalistinn er á hinn bóginn
kominn svo langt á pólitískri veg-
ferð sinni, að hann verður að
finna hugmyndum sínum farveg í
raunhæfum umbótum á íslenska
samfélaginu. Vinstri mennsku í
landinu er hætta búin ef Kvenna-
listinn einangrast sem áhrifalaus
prédíkari en þjóðfélagsvöldin eru
á höndum patríarkanna Stein-
gríms, Jóns Baldvins og Ólafs
Ragnars, svo að maður tali nú
ekki um ef þeir ráða nokkra
ódýra Borgaraflokksmenn sem
húskarla sína.
Stóðst ekki tímans tönn
Þjóðleikhúsið
Fjalla Eyvindur og kona hans
eftir Jóhann Sigurjónsson.
Leikstjóri: Bríet Héðinsdóttir.
Tónlist: Leifur Þórarinsson.
Leikmynd og búningar: Sigurjón Jó-
hannsson.
Lýsing: Páll Ragnarsson.
Leikendur: Lilja Guðrún Þorvalds-
dóttir, Þórarinn Eyfjörð, Erlingur
Gíslason, Hákon Waage, Bryndís Pét-
ursdóttir, Jón Símon Gunnarsson,
Guðný Ragnarsdóttir, Þórunn Magn-
ea Magnúsdóttir, Ævar R. Kvaran,
Rúrík Haraldsson, Baldvin Halldórs-
son og fleiri.
Síðastliðið mánudagskvöld
voru allar efasemdir á bak og
burt. Gamall grunur staðfestur.
Fjalla Eyvindur og kona hans eins
og það heitir í lokaútgáfu höfund-
arins stóðst ekki tímans tönn.
Forn frægð, margívitnað álit sér-
fræðinga, barnsminni, allt þetta
vék fyrir leiksýningu sem sannar
svo um sinn. Stórdrama íslenskra
leikbókmennta reyndist þegar á
hólminn kom undarlega sundur-
laust, órökrænt og langdregið.
Og ekki er alfarið hægt að skella
skuldinni á leikstýruna, hjálpar-
menn hennar og leikara, þótt
brotalamir í sýningunni stækki
brestina sem blasa við í verki Jó-
hanns, þó þessi útgáfa verksins
hafi ekki áður verið flutt á ís-
landi.
Sigurjón hefur skapað natural-
íska leikmynd fyrir sviðið, svart-
an sviðsramma úr krumpuðu
plasti sem seinna gegnir hlutverki
bjargveggs og foss, hallandi pall
sem rís hæst í aftara hægra horni.
í vinstra horni aftast eru fjöll og
jökulbunga. Og lík og í mörgum
fyrri leikmyndum úr þessari deild
(Skugga Sveinn, Smalastúlkan)
sækist Sigurjón eftir hálflíkingu,
form og litir samir, áferð sem lík-
ust, búningar og allir gripir bein
eftirlíking. Leikrými er þó minnst
í hallanum sjálfum, heldur á
mjórri rönd fremst á sviðinu.
Bríet staðsetur leikinn enda
allan þar. Þá sjaldan hann berst
inn í sviðið er fólk að flýja burt úr
augsýn okkar. Sú útgáfa sem hún
setur á svið og svo mjög hefur
verið gumað af er í nær öllum
atriðum samhljóða fyrri útgáf-
um, en stytt og meitluð - og gerir
Eyvind að morðingja.
Öll kynning á persónum og að-
stæðum þeirra er sem fyrr í
baðstofunni og við réttina, í forn-
um þjóðlegum anda, spjalli um
verkin, sveitunga, hákall og
brennivín - Höllu og Kára. Hér
má sjá goturnar, heyra spaugið,
aðdróttun, viðvörun og ástar-
játningu.
Þessir tveir fyrri þættir eru að
því leyti frábrugðnir seinni þátt-
unum að þar eru átökin þrengri,
línurnar skýrari: samtal Arnesar
og Höllu er furðu nútímalegt
uppgjör, rétt eins og hið fræga
lokaatriði, sem gæti nánast verið
splunkunýtt. En milli þessara
tveggja heima er óralangur veg-
ur. Fjasið í fyrri hluta fléttunnar
og beinskeytt átökin í seinni hlut-
anum. Og leikstjórinn hefur ekki
nógu vel gætt að því að styrkja
búna milli heimanna tveggja.
Þeir tengjast ekki saman, þeir
fyrri verða sjálfhverfir og höfuð-
persónur brjótast ekki út úr
þeim.
Smærri hlutverk eru yfirleitt
þokkalega leikin í næsta sak-
lausum anda og oft á skjön við
höfuðpersónur leiksins og fram-
vindu. Lilja Guðrún og Þórarinn
verða líkt og leiksoppar í þessum
dansi, bæði mjög þokkaleg í allri
framgöngu. Hún reyndari og
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
vinnur hlutverk sitt af mikilli
skynsemi, hann skortir sárt
reynslu og þjálfun til að fylla út í
persónuna en kann rétt tök og
sýnir þau í smæstu atriðum. Bæði
standa sig, en leiksýningin hlutast
í sundur, og þrátt fyrir frammi-
stöðu þeirra hlýtur orsökin að
liggja í skilningi á persónunum.
I þessari versjón fellur það
skjól sem lengstaf hefur hlíft
Kára: sakleysið. Þegar hann fót-
braut hreppstjórann áður fyrr var
það hetjuskapur, nú drepur hann
yfirvaldið og verður ódæðismað-
ur. Þetta snertir hann ekki frekar
en annað í túlkun Þórarins.
Ef „ást“ Höllu er bara „löngun
eftir stóru fáránlegu ævintýri"
eins og hún segir sjálf, verður þá
ekki samkvæmt skilningi sýning-
arinnar á Kára að lesa ást hennar
sem blekkingu, frelsisþrá hennar
á falskri forsendu fórn fyrir karl-
mann, sem er þegar allt ícemur til
alls þjófóttur að eðli, þ.e.
óheiðarlegur, tillitslaus við hana
líkt og Arnes bendir á, og morð-
ingi. Eftir situr þá höfuðpersóna
leiksins, „kona hans“ sem nefnd
er í titlinum, sárt svikin af öllum
þrátt fyrir kunna fórn fyrir hug-
sjónir, tilfinningar og maka.
Og hvað Kára varðar er hann
þá nokkru sinni órétti beittur?
Má skoða hann sem hreinan
ódæðismann, laglegan síkópata
sem sest að stöndugri ekkju og
flekar hana? Ekki vil ég gera því
skóna að sá skilningur hafi verið
ofarlega í hugum fólks við sýning-
una, þótt slíkar spurningar sem
hér að ofan vakni óneitanlega
þegar reynt er að greina dimmar
orsakir þess að leikur Jóhanns
um Eyvind og konu hans verður
svo veikur í uppfærslu Bríetar.
Margt smátt bætist svo við,
klaufalegt upphaf þegar músík á
vitaskuld að tengjast beint risi á
fyrstu leikmynd sem átti að koma
heil í gólfinu. Þá tölta inn þrír
senumenn með sperrur!
Frosnar myndir í ljósi við tón-
Iist, þagnir og hæg hreyfing í
lokaatriði þriðja þáttar voru ein-
faldlega slys svo klaufalega tókst
til. Öll sviösetning í þriðja þætti-
num var reyndar rassboruleg,
njörvuð ogheft. Plast og gróðurr-
eitaefni koma líka seint í stað
hamra, fossa og fanna.
En smáatriði falla í skuggann
af því sem stærra er. Fjalla
Eyvindur og kona hans, leikritið
sjálft megnar ekki að heilla
áhorfendur, leikendur ná ekki á
sannfærandi tökum á persónum
sínum, leikstjórnin dugar ekki til
að hneppa sýninguna í eina órofa
heild. Ekki vil ég leiða neinar lík-
ur að því á hvern hátt hefði mátt
standa betur að verki. Ekki efast
ég um að hér hafa allir sem lögðu
hönd á plóg gert allt sem þeir best
gátu. Ef til vill verður að leika
þennan texta í skíra-eftirlíkingu
rétt eins og Gísli Halldórsson
gerði á sínum tíma. Ég veit ekki.
Einn góðan veðurdag verður að
brjótast með leikrit Jóhanns burt
frá þjóðsögunni, baðstofunni,
burt á absalút sjálfstæðan veru-
leik, þar sem ljóðið talar í persón-
um og skjárinn er ekki á sótugri
súð. Upp til þeirra fjalla sýnist
mér að þau stefni, Eyvindur og
kona hans.
Föstudagur 30. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SIÐA 29