Þjóðviljinn - 06.05.1989, Blaðsíða 22

í öðru veldi
Þíbilja sýnir í Gamla Stýrimannaskól-
anum.
AÐ BYGGJA SÉR VELDI eða
SMÚRTSINN eftir Boris Vian.
Þýðandi: Friðrik Rafnsson.
Leikstjóri: Ása Hlín Svavarsdóttir.
Leikmynd: Guðrún Sigríður Har-
aldsdóttir.
Lýsing: Egill Örn Árnason og Egill
Ingibergs.
Hljóð: Hilmar Örn Hilmarsson.
Bardagar og hreyfing: Michael Kryz-
man.
Leikendur: Erla Ruth Harðardóttir,
Þór Tulinius, Ólafía Hrönn Jónsdótt-
ir, Ingrid Jónsdóttir, Rósa Guðný
Þórsdóttir, Barði Guðmundsson.
Loksins berst hingað norður
leikrit Boris Vian frá 1957 sem
hefur í hartnær þrjátíu ár verið
sýnt á öllum helstu tilraunasvið-
um vesturheims. Það er spuna og
tilraunaleikhús Þíbilju sem ræðst
í sýningu á þessu undarlega
leikriti sem er einhversstaðar
mitt á milli skóla súrrealismans
og absúrdismans í afstöðu og
eiginleikum. Vian var sérkenni-
legur fugl og mótaði sér eigin stfl,
afar persónulegan, og eins og ein-
att er um skopstælingar þá bera
verk hans þess skýr merki að vera
sprottin í fastmótuðu og hefð-
bundnu menningarsamfélagi. í
hans tilfelli Frakklandi eftir-
pn

*
—1
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
stríðsáranna. Leikurinn ber þess
líka merki og það dregur vissu-
lega úr erindi hans við áhorfend-
ur okkar tíma. Stofukómedían
sem hann dregur dár að er horfin
af sjónarsviðinu. Sú alþýðlega
listgrein sem hann notar sem
stökkpall inn í nýjar víddir fárán-
leika og martraðar er orðin okkur
ókunnug. Viðbótin sem hann
spinnur við hinn kunnuglega
heim er okkur aftur miklu nær í
miklu framboði hverskyns texta
sem lýsa ofsókn og innilokun.
Leikurinn fjallar um fjöl-
skyldu, móður, föður og dóttur
sem ásamt vinnukonu hrekjast af
einni hæð á aðra í stóru húsi á
endalausum flótta undan ógn
sem lýsir sér í undarlegum hljóð-
um. Það týnast utan af þeim
reiturnar og vistarverur þeirra
verða minni og minni. Fylgja
þeirra er undarleg vera hreyfing-
arlítil og hljóð og á henni taka
þau út allar sínar kenndir með
linnulausum og grimmdarlegum
misþyrmingum. Undir fáguðu
yfirborði er samræða þeirra um
hversdagslega hluti þar til orðin
taka völdin í ræðu þeirra, leita
uppi samheiti og samhljóma í
orðaforðanum, spinnast áfram í
langlokur sem fela í sér andstæð-
ur og mótsagnir. Málið er rifið
sundur í merkingarríkar/merk-
ingarlausar tætlur.
Verkið er feikierfitt í sviðsetn-
ingu og hefur Ásu Hlín tekist dá-
indis vel að koma því á svið í þrem
vistarverum í gamla Stýrimanna-
skólanum sem er að flestu leyti
óhæfur sem leikhús og sú aðstaða
sem áhorfendum er boðin
fullkomlega óhæf. Eru takmörk
fyrir því hversu langt er hægt að
Ólafía Hrönn Jónsdóttir sparkar í
Smútsinn. Mynd: Eiríkur Guð-
jónsson.
ganga í þeim efnum. Öll umgerð
er við hæfi í sviðsrýminu sjálfu og
Guðrún Sigríður er á skömmum
tíma búin að birta okkur tvær
leikmyndir sem eru unnar af litl-
um efnum en snjallar í útfærslu
hennar. Leikhópurinn sjálfur
stendur sig sem hann hefur kunn-
áttu til. Þór, Ingrid og Ólöf sýna
hér og sanna að þau eru fær í
flestan sjó, kunnáttufólk sem
hefur stfl og festu til að halda
honum. Túlkun þeirra byggir á
mikilli stílfærslu og brigðin í
leiknum vega á brún tilgerðar og
tilfinningar fyrir ótta og grimmd
sem lúrir undir í skopstælingunni
og brýst öðru hverju upp á yfir-
borðið. Erla Ruth gengur í gegn-
um miklar þrautir og hlýtur að
hafa tamið sér mikla líkamlega
þjálfun í þeim sviptingum sem
hún sýnir. Ekki er ólíklegt að
leikstýran hefði mátt setja fylgj -
una meira í fyrirrúm og gefa
henm meira eftir í hægum hreyf-
ingum. Rósa og Barði eru síðri,
einkum verður Rósa útundan í
túlkun sinni á vinnukonunni og
má þar kenna um tilraun hennar
til að leika upp fyrir sig í aldri sem
tekst miður vel.
Þessi sýning er þörf áminning
okkur áhorfendum að fleira er
ætt en kjöt. Hér er undarlegt
leikrit sem byggir á miklu víðara
sjónarhorni um leikstíl og efni en
við eigum að venjast. Það sannar
okkur hversu leikhefð okkar er
orðin einangruð. Enda eru nú
uppi ýmis merki um að innan
leikarastéttarinnar sé allstór hóp-
ur listamanna sem vill brjótast
inn á nýjar brautir, kanna ný
form og nýjar víddir. Það er vel.
Þessi tilraun er heil í hugsun og
framkvæmd þótt hún veki þá
spurningu hvort þrítugur framúr-
stefnutexti Boris Vian þoli tím-
ans tönn. Þýðing Friðriks Rafns-
sonar er aftur á móti hressandi
andblær í samfélagi þar sem orðin
fljúga lágflug yfir flatt land.
Hvað eiga galdra-
menn að gera?
Haustbrúður
Ilöfundur: Þórunn Sigurðardóttir
Menningarsjóður 1989
Rétt er að undirstrika strax að
það sem hér fer á eftir er hug-
leiðing um leikrit á bók, en ekki
sýningu á sviði.
Leikrit Þórunnar Sigurðar-
dóttur, Haustbrúður, er komið
út í smekklegri kilju í ritröðinni
„íslensk leikrit" sem gefin er út af
Menningarsjóði. Vert er að lofa
þessi röggsamlegu viðbrögð út-
gáfunefndar. Verkið á sannar-
lega erindi við lesendur engu
síður en áhorfendur, og lofsvert
að það skuli birtast á prenti með-
an sýningar eru enn í fullum
gangi. Það er alltof sjaldgæft að
íslensk leikrit séu prentuð og seld
á almennum markaði; gildið er
augljóst: „Pappírinn gleymir
engu“ - eins og Níels Fuhrmann,
önnur aðalpersóna verksins segir
á upphafsmínútunum.
Ástæðulaust er að rekja efnið
ítarlega: Haustbrúður er örlaga-
saga einstaklinga - Níelsar Fuhr-
mann og Appoloníu Schvartz-
kopf. Átakasaga karls og konu.
Tilfinningaríkur harmleikur um
„óstöðvandi dauðadans“. Þetta
er leikrit um ástir, ótímabæran
dauða, ógæfu, svik, metorð, hat-
ur, lífsháska, grimmd, galdur,
mannvonsku, mystík, vonir og
þrár.
Megináherslan er á sam-
skiptum kynjanna- hugmyndum
karls og konu um samlífi og ást;
metorðagirnd, sjálfselsku og
skilningsleysi karlmannsins/ást,
trúnaði og brennandi tilfinning-
um konunnar. Hrygglengja
verksins er dauðadjúpið sem að-
skilur kynbundnar tilfinningar;
hann „hugsar" og flýr - afklæðist
ástinni eins og ónýtum fötum,
hún „finnur til“ og getur ekki far-
ið - „Ég er komin, Níels“. Öll
umgjörð leiksins, allar persónur,
öll atburðarás. miða að þessari
undirstrikun. I þessu er styrkur
sögunnar ekki síst fólginn, þarna
liggur tilvísunin til samtíma; al-
gildi verksins felst í þessari hnit-
miðun. Tilfinningarnar/tilfinn-
ingaleysið - trúnaðurinn, þrá-
hyggjan: allt er þetta í okkur hér
og nú um alla eilífð.
Þarna leynast líka bláþræðirn-
ir; aukapersónur eiga það til að
verða afskiptar. Endurtekninga
og óþarfa skýringa gætir eilítið í
þeim köflum er Appolonía er
baksviðs. Þá hættir höfundi
stundum til að útskýra of mikið,
þ.e. sumar orðræður eru útskýr-
ingar til áhorfenda/lesenda frem-
ur en „eðlilegar" samræður ein-
staklinga. Sumar.
Þetta eru þó engin stórlýti á
leikriti Þórunnar. Sjálfur dauða-
dans Appoloníu og Fuhrmanns
er listilega vel saminn, og þegar
upp er staðið falla þessar
„ibsensku" ofskýringar blessun-
arlega í skuggann.
Áður en ég finn þessum að-
finnslum stað, er rétt að minna á
þá alkunnu vitneskju að Haust-
brúður er unnin upp úr sögu-
legum heimildum að vissu marki.
Vinnsla Þórunnar hefst þó þar
sem heimildum sleppir. Hún
vinnur með hugsanir og tilfinn-
ingar persónanna fremur en ytri
atvik. Tilfinningadrama Appol-
oníu og Fuhrmanns er skáld-
skapur. Þetta er vel valin leið og
unnin af listfengi af leikskáldi
sein þekkir vel spunavefi dramat-
ískrar sviðsetningar. Útkoman er
sjálfstætt listaverk sem lýtur eigin
lögmálum, enda „hlýtur leikur
hugans að staðreyndum alltaf að
liggja nær skáldskap en raun-
veruleika“ - svo vitnað sé til
Gunnars Gunnarssonar.
Hér er ekki rúm til að dvelja
lengi við aðfinnslurnar, enda eru
þær léttvægar. Fátækleg upptaln-
ing verður að nægja: Skýringar
Fuhrmanns á ástandi íslandsmála
í 4. atriði eru óþarflega rúmfrek-
ar, endurtekninga gætir í sam-
ræðum Fuhrmanns og Sehesteds
aðmíráls (einkum í 9. atriði), klif-
unar gætir í áherslum Katharinu á
mikilvægi þess að sakleysinginn
Karen hreiðri um sig í bóli bjarn-
ar - þe.. 10. atriði má stytta.
Einnig er 12. atriði svolítið óímit-
miðað, og orðræðum Guðrúnar
litlu mætti að ósekju fækka.
Mikilvægt er að undirstrika að
þetta eru hugrenningar sem
kvikna við lestur, tíminn er af-
stæður á leiksviði engu síður en í
raunheimi og óþarft að fella nið-
ur eða þétta þann leiktexta sem
„flýtur“ vel á sviði. Þar kemur til
kasta leikstjórans.
Því fer vitaskuld fjarri að at-
riðin þegar Appolonía er fjarver-
andi séu utanveltu í heild. Þau
eru órjúfanlegur hluti sögufram-
vindunarinnar og þar eru margar
áréttingar listavel smíðaðar. í
þessum hlutum - sem leiknum í
heild - er táknum víða beitt af
yfirvegaðri nákvæmni og miklu
skáldlegu innsæi. Leiðarminnum
er líka afar haglega fyrirkomið í
Ieiknum, svo og táknsæi á ytra
borði. Þegar best lætur lyftir
þetta atburðum sviðsins langt út
fyrir rúm- og tímaramma, og
kveikir á skírskotunum til innsta
manneðlis. Dæmi um þetta er
SIGURÐUR HRÓARSSON
t.d. skákin og listileg samfléttun
þess leiks við atburði jafnt sem
persónueinkenni þeirra Fuhr-
manns og Appoloníu.
Þórunn fer líka á stundum af-
burðavel með tvíræðni, tvísæi í
texta og kaldhæðnislegar teng-
ingar þessa við örlagasögu elsk-
endanna. Dæmi um það er td. í
12. atriði þegar Fuhrmann talar
um að „réttlætið sé sitt leiðarljós,
og valdníðsla leiði til hroka og
yfirgangs á annan bóginn, en
þrællyndis og sinnuleysis á hinn.“
Þessi orð fá margfalda merkingu
þegar þau eru borin upp að fram-
komu hans við Appoloníu. Ann-
að gott dæmi er í 18. atriði þegar
Fuhrmann fjargviðrast yfir því að
„menn geti ekki skilið að lögin
eru þjóðinni til öryggis og vern-
dar.“ Hér stangast illilega á hugs-
un og tilfinning, opinber afstaða
og einkalíf. Af þessu tagi (hnit-
miðað tvísæi í texta) má finna
fleira í Haustbrúði og það einn af
höfuðkostum verksins. Leikrit
eru eins og ljóð; listform sem
krefst strangrar hnitmiðunar -
hvert eitt orð skal vísa til kjarna
og öll orðræða skal í senn bera
heildarmerkingu og spretta eðli-
lega upp í samræðum. Þetta eru
vandfundnir en afar velkomnir
eiginleikar.
í orðræðum Haustbrúðar eru
margar perlur, einkum þegar
Appolonía á í hlut. Tína má til
ótalmörg dæmi, og bendi ég sér-
staklega á 20. atriðið; áramóta-
veisluna á Bessastöðum - þar er
texti Appoloníu yndislega kröft-
ugur, margræður og skemmti-
legur. Einnig eru „ljóðin“ hennar
Appoloníu - lýrísku hugflæðin
sem heyrast úr fjarska - mjög fal-
lega samin og styrkja rómantíska
upphafningu hennar: „Kærðu þig
ekki neitt um neitt, þó nú sé farið
að verða heitt. Brenndu mig upp
til agna“ - orti Jónas Hallgríms-
son. Við upphafninguna og skýra
aðgreiningu persóna notar Þór-
unn einnig málfarið af hug-
kvæmni og tekur sér skemmtilegt
skáldaleyfi í meðferð stfl-
einkenna: Þar fær persónusköp-
unin/skáldskapurinn að beygja
málsöguna undir sig. Það er
vandaverk en afburðavel leyst
hjá Þórunni. Málfar leikverksins
í heild er greinilega mikið yfirleg-
uverk og í alla staði ágætissmíð.
Þórunn hefur líka allar eigindir
klassískrar tragedíu vel á valdi
sínu og gætir þess vel að fylgja
boðorðum Astistótelesar án þess
að þröngva nokkru sinni söguefni
sínu inn í módel eða skemu. App-
olonía og Fuhrmann eru jafningj-
ar, verðugir andstæðingar sem
bera mikilleik og breyskleika í
eigin brjósti. Fall þeirra og óham-
ingja ræðst af eðli þeirra og
breytni.
Þá er bara eftir að hamra á því
höfuðatriði sem ber Haustbrúði
uppi, en til allrar gæfu fer það hér
saman að það sem best er gert
hefur mest vægið. Hér á ég vita-
skuld við karlpersónuna Níels
Fuhrmann og kvenpersónuna
Appoloníu Schwartzkopf; ástir
þeirra og logandi ósamlyndi,
þann eyðandi eld sem ást og þrá
alls staðar kveikir og tortímir
þeim sem stærstir eru í hjartanu.
Þetta er ævarandi sannleikur.
Það er fúlmenni í hverjum
karli. Karlar halda að ástin sé
ákvörðun, leikur sem má tefla
afturábak, áfram, útáhlið -
skáka, máta, drepa, - eftir lög-
málum hagræðingar og ískaldrar
skynsemi. Ástin býr í hausnum
segja karlar og berj’onum við
stein.
Það eru líka öpplur í öllum
konum. Konur vita að ástin er
tilfinning, taumlaus eldur, öllum
ákvörðunum og skynsemdum
sterkari. Ástin lýtur ekki lögmál-
um skáklistarinnar þar sem
jafnvel drottningin er dæmd til
dauða með réttum reikningum.
Afleikur er tap. Ástin er alvald
segja konur og krefjast tilbeiðslu.
Níels og Appolonía eru hold-
tekjur þessa - án þess þó að vera
bóklegar „týpur“. í leiklist - og
raunar öllum skáldskap - þarf þó
vitaskuld að stækka allt og mála
sterkari litum en í hversdagsleik.
Þess vegna tala þau Níels og App-
olonía aldrei „almennilega“ sam-
an, þess vegna eru öll samskipti
þeirra ýkt, afgerandi og yfir-
gengileg. Það er kostur en ekki
galli. Það er höfuðkostur Haust-
brúðar.
Þótt það virðist e.t.v. þversögn
er það t.d. ótvíræður styrkur í
persónusköpun Fuhrmanns
hversu lítið við kynnumst honum
- hversu „yfirborðslegur" hann
er. Hann er karlmaður sem flýr
vandamál í einkalífi, ýtir frá sér
og þorir ekki að takast á við
sterkar - heitar - tilfinningar.
Viðbrögð hans eru öll á einn veg:
„Látið mig í friði“ - „Ég skipti
mér ekki af þessu" - Þið verðið
að ráða fram úr þessu“ - „Ég ræð
fram úr þessu þegar ég má vera
að“ - „Ég hef ekki mátt vera að
því að hugsa“ o.s.frv. Ástin er
honum ofviða, hann flýr konuna
sem stendur honum jafnfætis.
Hann er landsfaðir, og nýtur þess
að sigra þar sem hann býr til
leikreglurnar. Hann er stór strák-
ur sem á undanhaldi frá and-
legum þroska leitar hælis hjá sak-
lausu gæludýri.
Appolonía er kona sem elskar
án takmarka, krefst heilinda og
ferst. Hún er drottningin í taflinu
- sterkust allra, en óvirk þegar
kóngurinn er fúinn, fallinn.
Þetta er kynbundið dauða-
djúp. Flest sættumst við á mála-
miðlanir; þráskák.
í 24. atriði verksins, þegar ver-
ið er að rekja tildrögin að dauða
Appoloníu, spyr Wulf landfógeti
um galdramann sem nefndur hef-
ur verið til sögunnar: „Hvað átti
þessi galdramaður að gera?“ Þor-
grímur, íslenski almúgamaðurinn
svarar hissa - eins og það fari
milli mála: „Senda á nana gald-
ur.“ Að sjálfsögðu. í leikhúsi
eiga allir að vera galdramenn.
Tilgangur Þórunnar Sigurðar-
dóttur er að senda galdur á áhorf-
endur sína - og lesendur. Galdur
leikhússins. Það tekst í bókinni.
Sigurður Hróarsson cand. mag.
22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Laugardagur 6. maí 1989