Þjóðviljinn - 19.05.1989, Blaðsíða 11

Eftirstríðs-
tímabili lokið
Sem langvoldugasta ríki 20. aldar hafa Bandaríkin átt meiri hlut að
mótun heimsins eins og hann er en nokkurt stórveldi annað.
Þessvegna er eðlilegt að þau bregðist, öðrum stórveldum fremur, af
hiki og tortryggni við breyttum kringumstæðum
Jámtjaldið eins og það gerist áþreifanlegast, rammleg víggirðing á
landamærum þýsku ríkjanna tveggja. Nú eru það Bandaríkjamenn,
sem hafa mestar áhyggjur af að það dugi ekki til að halda Þýskalandi í
tvennu lagi.
Fæstir bjuggust við öðru en að
Bandaríkjastjórn Bush yrði
hægfara og gætin í utanríkismál-
um, en upp á síðkastið hefur
færst í vöxt að sú stjórn sé sökuð
um aðgerðaleysi, áberandi skort
á frumkvæði og jafnvel ráðaleysi
á þeim vettvangi. Ásakanir af
þessu tagi hafa komið frá banda-
mönnum Bandaríkjanna en ekki
síður úr röðum þeirra sjálfra.
Sumir orða þetta þannig að
Bandaríkjastjórn standi sem
stjörf gagnvart athafnasemi Gor-
batsjovs Sovétríkjaforseta og
frumkvæðum þeim, sem frá hon-
um snjóar yfir pólitískan vett-
vang heimsbyggðarinnar. Þegar
Baker utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna var í Moskvu nýverið,
samþykkti hann að vísu tillögu
Sovétmanna um að taka að nýju
upp viðræður um langdræg kjarn-
avopn. En hann varð hvumsa við
er Gorbatsjov ofan á þetta endur-
tók tillögu sína um að viðræður
um skammdræg kjarnavopn yrðu
teknar upp að nýju, lofaði að
fækka slíkum vopnum í sovéskri
eigu um fimm af hundraði án þess
að krefjast nokkurs á móti og
lagði fram margliðaða tillögu um
meira en helmings fækkun í herj-
um bæði Atlantshafsbandalags-
ins og Varsjárbandalagsins.
Stundum bregðast talsmenn
Bandaríkjastjórnar jafnvel gram-
ir við frumkvæðum Gorbatsjovs
og saka hann um billega auglýs-
ingamennsku.
Ágreiningur í
Atlantshafs-
bandalagi
Sumir fróðleiksmenn um al-
þjóðamál telja að Bandaríkin
stofni til vandræða fyrir sig sjálf
og Vesturlönd í heild með því að
bregðast einhliða neikvætt við
stefnu Vestur-Þýskalands, sem
mörg aðildarríki Atlantshafs-
bandalagsins í Evrópu aðhyllast
meira eða minna ákveðið, við-
víkjandi skammdrægum kjarna-
flaugum bandalagsins á megin-
landi álfunnar. Þannig telur Paul
H. Nitze, sérlegur ráðunautur
Reaganstjórnarinnar um eftirlit
með vígbúnaði, að Bushstjórnin
hefði ekki átt að hafna tillögu
vesturþýsku stjórnarinnar um
viðræður við Sovétmenn um téð-
ar flaugar. Þótt Bandaríkjastjóm
samþykkti slíkar viðræður, væri
ekki þar með sagt að hún skuld-
bindi sig til að láta í einu og öllu
að vilja Bonnstjórnarinnar í því
máli. Aðrir benda á að óhnikan-
leg afstaða Bandaríkjanna í
flaugamáli þessu muni að líkind-
um spilla fyrir þeim aðilum vest-
urþýskum, sem hlynntastir eru
nánu samstarfi við Bandaríkin,
en verða aðilum þeim síður
hlynntum til fylgisaukningar.
Á bakvið framkomu Bush-
stjórnarinnar gagnvart Gorbat-
sjovstjórninni, sem og þeirri vest-
urþýsku, liggja margháttaðar
ástæður, þ. á m. söguleg rök. Frá
því í lok heimsstyrjaldarinnar
AÐ UTAN
Baker, utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna, og Bush forseti -
„containment“-pólitík á enda?
Hans-Dietrich Genscher, utan-
ríkisráðherra Vestur-Þýska-
lands, eindreginn talsmaður virk-
ari stefnu stjórnar sinnar í sam-
skiptum austur- og vesturblakk-
ar.
Sovóskir hermenn og skriðdrek-
ar á heimleið frá Ungverjalandi -
frumkvæðunum snjóar frá Gor-
batsjov.
fyrri hafa Bandaríkin verið vold-
ugasta ríki heims, þótt sú staðr-
eynd lægi nokkuð í láginni fyrstu
áratugina vegna tiltölulega mikils
afskiptaleysis þeirra af alþjóðam-
álum þá, einangrunarstefnu
þeirra sem svo var kölluð. En frá
því að heimsstyrjöldinni síðari
lauk hafa yfirburðir Bandaríkj-
anna framyfir öll önnur ríki
heims ekki farið leynt. Efnahags-
legur máttur þeirra hefur verið
stórum meiri en nokkurra ann-
arra, yfirburðir þeirra í tækni og
vísindum hafa verið að sama
skapi og sem herveldi hafa þau
engum staðið að baki, þegar á
heildina er litið. í samræmi við
þetta hafa þau haft meiri forustu
fyrir heimsbyggðinni í
stjórnmálum en nokkurt annað
stórveldi.
Horfft með
söknuöi um öxl
Heimurinn eins og hann er í
dag er því mótaður af Bandaríkj-
unum, miklu fremur en af nokkru
ríki öðru. Nú, þegar breytingar í
valdahlutföllum á sviði stjóm- og
efnahagsmála eru á döfinni, má
eðlilegt kalla að það stórveldi,
sem áður hafði öllum öðrum
fremur mótað heiminn eftir sinni
mynd, bregðist við af hiki og tor-
tryggni.
Þannig er ekki laust við að í
bandarískum skrifum bregði fyrir
vissum söknuði, þegar horft er
um öxl til kalda stríðsins, sem
margir telja að sé nú loksins á
enda runnið. Þá var spenna að
vísu, og hún stórhættuleg, segja
menn, en engu að síður verulegur
stöðugleiki. Vegna iðnvæðingar
fjórða áratugarins og úrslita
heimsstyrjaldarinnar síðari urðu
Sovétríkin eina ríkið, sem að
þeim hildarleik loknum hafði
möguleika á að bjóða Bandaríkj-
unum byrginn. Af þessu leiddi
tvípólun, er lýsti sér í því að
heimsstjórnmálin snerust að
mestu um togstreitu risaveldanna
tveggja.
Valdaþunga-
miðjum fjölgar
Það ástand var þó fyrir löngu
farið að ganga úr sér er Gorbat-
sjov kom fram á svið alþjóða-
stjórnmála og segja má að frum-
kvæði hans hafi fyrst og fremst
vakið athygli á þróun, sem þá var
þegar hafin fyrir áratugum, og
gefið henni nýjan byr undir
vængi. Vestur-Evrópa náði sér
fljótt eftir eyðileggingu heims-
styrjaldarinnar og hefur síðan
verið að renna saman, einkum á
efnahagssviðinu. Japan er fyrir
löngu orðið slíkt stórveldi í efna-
hagsmálum, að máttur þess á
þeim vettvangi er kannski þegar
orðinn meiri en Sovétríkjanna.
Og Kína varð stórveldi eina ferð-
ina enn undir stjórn kommúnista.
Fyrir utan risaveldin tvö eru
þannig komnar til sögunnar þrjár
aðrar valdaþungamiðjur, Vestur-
Evrópa, Japan og Kína.
Líkur eru á að samruni Vestur-
Evrópu haldi áfram og að vax-
andi vægi yfirþjóðlegra stofnana
þar leiði til þess, að hún verði að
miklu leyti ein pólitísk heild í
raun, þótt margt sé raunar enn í
óvissu um það. Stórkostlegur ár-
angur Japans í efnahagsmálum
og vaxandi vægi fleiri Austur-
Asíuríkja (Suður-Kóreu, Taívan,
Hongkong, Singapúr o.fl.) á
þeim vettvangi hefur þegar gert
að verkum, að þungamiðja efna-
hagsmáia heimsins hefur að
nokkru færst frá Norður-
Atlantshafslöndum til Austur-
Asíu. Ætla má að þetta leiði til að
áhrif Vestur-Evrópu og Austur-
Asíu í heimsstjórnmálum aukist
enn að mun. Enn má í þessu sam-
bandi nefna aukin áhrif ríkja í
Austurlöndum nær í krafti olíu-
auðs.
Eölileg
stefnubreyting
Þessu hefur fylgt að áhrif risa-
veldanna í heimsmálum hafa
minnkað hlutfallslega. Tvípólun-
in er fyrir löngu úr sögunni í raun.
Líta má á nýja stefnu Sovétríkj-
astjórnar Gorbatsjovs sem eðli-
leg viðbrögð við þessum stað-
reyndum. Pólitískur styrkur So-
vétríkjanna byggðist að miklu
leyti á hernaðarstyrk, sem efna-
hagslífi þeirra var um megn að
halda uppi. Meðan gamlir og
íhaldssamirforustumenn, hrædd-
ir við breytingar, sátu að völdum í
Kreml, var stritast við að halda í
gamla horfinu, en að þeim
gengnum kom til ríkis ný forusta,
sem hafði þor til djarflegra frum-
kvæða í því augnamiði að að-
lagast nýjum kringumstæðum í
heimsmálum. Að þeirri stefnu-
breytingu stuðlaði ásamt með
öðru að Sovétríkin höfðu aldrei
verið stórveldi á við Bandaríkin,
höfðu að því skapi haft minni
möguleika á að móta heiminn
eftir sínu höfði og var því minni
eftirsjá í honum eins og hann var.
Stefnubreytingu Sovétríkj-
anna fylgir niðurgrotnun járn-
tjaldsins og aukin samskipti
Vestur- og Austur-Evrópu. Tal-
að er um að austantjaldsríkin, og
þá einkum LFngverjaland, muni
hafa áhuga á nánum tengslum við
Evrópubandalagið. í þessu sam-
bandi hefur hugsanleg endursam-
eining Þýskalands komið til orða
á ný og vakið mikinn ugg í Banda-
ríkjunum. Sú sameining gæti vel
orðið að veruleika, varla þó í ná-
inni framtíð og þyrfti ekki endi-
lega að verða á þann veg að
Þýskalöndin tvö sameinuðust
beinlínis í eitt ríki formlega, held-
ur kynni þetta að fara fram með
einhverju móti innan ramma
Evrópubandalagsins, sem
Austur-Þýskaland hefur raunar
lengi verið tengt nánum efna-
hagslegum böndum. Ein helsta
martröðin í framtíðarsýnum
bandarískra framámanna virðist
þegar vera orðin sameinuð Evr-
ópa (Sovétríkin hér frátalin) með
sameinað Þýskaland sem þung-
amiðju, ef til vill í bandalagi við
uppyngd Sovétríki.
Sovétríkin
velkomin í
„samfélag þjóöa“
Hvort sem það er með hliðsjón
af þessari framtíðarsýn eður ei,
þá bendir ýmislegt til þess að
Bandaríkjastjórn hafi nú hafist
handa um að reka af sér það
slyðruorð, sem fyrr var um fjall-
að. í ræðu, sem Bush flutti nýlega
í Texas, komst hann svo að orði
að nú væri liðið að lokum „sögu-
legrar baráttu eftirstríðstíma-
bils“, að þörf væri á nýrri stefnu
af hálfu Bandaríkjanna á síðasta
áratugi aldarinnar, að „horfast
yrði undanbragðalaust í augu við
breytingar þær, sem eru að verða
í heiminum, þar á meðal í Sovét-
ríkjunum." Hann gaf einnig í
skyn, að stefna Bandaríkjanna
um innilokun (containment) So-
vétríkjanna væri nú úrelt og bauð
þau meira að segja hátíðlega
velkomin til að aðlagast „samfé-
lagi þjóðanna“. Sem flestir okkar
héldu nú að þau tilheyrðu hvort
eð væri, sögðu einhverjir landar
Bush og brostu þurrt og engilsax-
neskt.
Það orð fer af Bush, að hann sé
ekki alltaf jafn orðheppinn, en
þeim veikleika hans þarf ekki að
hafa verið til að dreifa í þetta
skipti; þetta er í fullu samræmi
við gamalþekkt viðbrögð
heimsvelda. Texasræða þessi,
sem sumir landar forsetans telja
að vísu of tvíræða og óljósa um
margt, bendir eigi að síður til þess
að einnig Bandaríkin, þótt vold-
ugri séu en Sovétríkin, sjái fram
á, að þau komist vart hjá því að
bregðast við breyttum kringum-
stæðum í heiminum með nýjum
viðhorfum.
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Föstudagur 19. maí 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - S(ÐA 11