Þjóðviljinn - 19.05.1989, Blaðsíða 27

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Komið aftur við
hjá Gunnari
Gunnarssyni
Fáeinar athugasemdir í tilefni aldarafmælis
Á dögunum er ég aö blaöa í
bókinni „Vandratað í veröld-
inni“; þar segir Franzisca
Gunnarsdóttir frá bernskuár-
um sínum á Skriðuklaustri.
Þetta er elskuleg bók og
blessunarlega laus við rokur
um það, hve gott hafi verið að
vera sonardóttir Gunnars
skálds Gunnarssonar: Franz-
isca er blátt áfram að segja frá
fjölskyldu, sem gott er að eiga
að sem barn vegna þess að
lítil stúlka fær svör við öllu
þegar hún spyr. Afi hennar er
barasta einn þeirra sem svar-
ar og alls ekki víst að hans
svör séu best.
Því er hinsvegar ekki að neita
að lesandinn er snobbaður og
leiðinlegur og vill helst skyggnast
um eftir einhverjum nýmælum
um frægan rithöfund þegar hann
opnar slíka bók. Hann fær þau
ekki. En hann fær grun um ágætt
samband, samhengi í tilverunni,
sem byggir á því að afi og litla
stúlkan halda hvort sinni sér-
visku, tefla meira að segja ævin-
týrum sínum hvort gegn öðru
(Franziscu finnst að mörg ævin -
týri endi ekki rétt - hún er t.d. svo
magnaður dýravinur að hún held-
ur með drekanum og sveiar ridd-
aranum sem kemur að drepa
hann). Þar fyrir utan er lesandinn
minntur á það með þessari bók,
hvílík endurtekning það er að
alast upp í íslenskri sveit, sjá
heiminn þar í fyrsta sinn, byrja
þar að bragða á beiskleika hans
og sætleika - um leið og það er
alltaf nýtt ævintýri. Ég er að tala
um að það liggi þræðir á milli
þessarar bókar og upphafsbókar
frægasta verks afa höfundar,
Fjallkirkjunnar - og fer því þó
fjarri að um einhverskonar eftir-
líkingu sé að ræða.
Hvað vildum
við lesa?
Hver íslenskur lesandi á sér
prívatsamskiptasögu við þá höf-
unda þjóðarinnar sem mestur
slægur er í. Sú saga ræðst af
mörgu - til dæmis af því, hvenær
hann byrjar að lesa og með hvaða
hugarfari. Gunnar Gunnarsson
fór, satt best að segja, fyrir ofan
garð og neðan hjá mörgum af
minni kynslóð: áhuginn var öðru
bundinn hjá flestum, við vildum
okkar samfélagsádrepu og af-
hjúpun og öngvar refjar og
gjarna bæði ærsli og útópíu í
kaupbæti. Gunnar Gunnarsson
og bækur hans voru eins og af
öðrum tíma og töluðu í aðra átt.
Skylduræknin („Þetta verðurðu
að lesa bjáninn þinn“) dugði til
dæmis ekki til að festa áhugann
við þær sögur hans þar sem glímt
er við lífsgáturnar af miklum móð
- nema þá helst þar sem þær urðu
jafn rammjarðneskar eins og í
Svartfugli. Letin kom í veg fyrir
að lesnar væru sögulegar skáld-
sögur Gunnars, miklar að vöxt-
um. En það var Fj allkirkj an sem
yfirbugaði tregðu lesandans fyrir-
hafnarlaust, það þurfti enginn að
segja honum að halda áfram með
slíka bók, þótt firnalöng væri.
Hið einstaka
og kunnuglega
Þetta gerðist ekki vegna spak-
legrar ræðu um lífið og tilveruna
almennt, sem Gnnar Gunnarsson
kemur fyrir hér og þar í verki
sínu: „Undarlegir eru mennirnir,
hræðilegir sakir dularinnar sem
sveipar þá, djúpir eru brunnar
sálar þeirra, uppsprettur þols
þeirra ríkar...“. Nei. Slík speki-
mál eru að sönnu freistandi á
vissu aldursskeiði, en fölna fljótt
þegar lesarinn áttar sig betur á
því hve skammt slík viska nær.
Galdurinn var fólginn í öðru.
Hann var fólginn í því að ganga
inn í heim sem að sönnu var lið-
inn en engu að síður samur og í
dag: öll vorum við börn og svo
hættum við að vera börn. Af
þessari þjóð, í þessu landi.Lífsæv-
intýri Ugga Greipssonar var
vitaskuld einstakt í veröldinni,
það fundum við vel, ekki bara í
sérstæðu kynjafólki í kringum
hann, heldur í þeirri alúð sem
hvert smáatvik var sveipað í sög-
unni. Þetta lífsævintýri var um
leið saga okkar allra, hvers með
sínum hætti.
Hve mörg okkar kannast ekki
við Ugga þegar fýsnin til fróð-
leiks og skrifta grípur hann og
veit enginn í rauninni hvaðan sú
árátta er komin? Og þá fannst
okkur, sem honum, að það sé
óþolandi að vita af ólesnum
bókum á tungumálum sem við
ekki skildum, og við vorum líka
sannfærð um að „það sem á ríður
er að lesa bestu bækur heimsins“
- þá mun öllum hliðum upp lok-
ið, ekki satt? Eða - svo ég slái út í
einkamálin: mikið voru það
skemmtilegir endurfundir sem ég
átti á dögunum við Ugga Greips-
son og vin hans Dodda sem unnu
mörg afrek saman í smala-
mennskunni: „Við snerum upp
því sem niður átti á veraldarsögu-
nni, eftir geðþótta. Eina nótt
gersigruðum við óvinina, það er
að segja óvini Napóleóns hjá Va-
terló, aðra nótt stofnuðum við
Svíþjóð hina miklu alla leið til
Úralfjalla og Svartahafs". Ég get
játað það, fyrst á er minnst, að
fáir hugleikir voru mér kærari
furðu langt fram eftir ævi en ein-
mitt þessi sami: að breyta sög-
unni, koma á því réttlæti sem í
hana vantaði - m.a. með því að
breyta landafræðinni þeim þjóð-
um í hag sem ég hafði velþóknun
Að missa
móður okkar
Þannig var (og er) þessi sam-
kennd við heim Fjallkirkjunnar -
í stóru og smáu. Gleymum ekki
móðurmissinum! Það er blátt
áfram aðdáunarvert hve mikill
sannleiki um tilfinningalíf okkar
er saman kominn í þeirri frásögn.
Þar er mikið myrkur með þögulli
angist og sjálfsásökunum drengs,
sem er að missa það traust sem
hann hefur haft á veröldinni og
týnir guði um leið. Og þar eru öll
þessi smáatriði, sum jafnvel af
ætt hins spaugilega, sem minna á
að við erum aldrei alveg heil í
sorginni (líklega af því að þá gæt-
um við ekki risið undir henni).
Þegar háskinn er mestur eru allir
góðir og tillitssamir hver við ann-
an, daginn eftir er móðir Ugga ef
til vill úr hættu og þá er eins og
fólkið iðrist þess að hafa opnað
sig, sýnt óleyfilega viðkvæmni og
vinskap. Hér er Sannleikurinn
aðalpersóna sögunnar eins og
Tolstoj vildi á sinni tíð. Svona ER
þetta. Vitanlega höfðum við, ég
og þú, komist hjá því að missa
móður okkar í bernsku - en ef
það hefði gerst, þá hefði það orð-
ið einmitt með þessum hætti, það
gátum við verið viss um.
Af snillinga-
tímum
Það var algengt - og er enn, að
lofa þrjár fyrstu bækur Fiallkirkj-
unnar, þær sem gerast á íslandi, á
kostnað tveggja hinna síðustu.
En þær greina frá því að stað-
gengill höfundar, Uggi Greips-
son, er kominn til Danmerkur og
ætlar að verða skáld og snillingur
og sigra heiminn og aldrei ætlar
hann að gefast upp og skreiðast
heim í skjól föðurhúsa, því „allt
get ég lagt á mig“.
Mig langar til þess, svona í til-
efni dagsins, að mæla með endur-
skoðun á þessum samanburði.
Víst skiptir um í seinni hluta
Fjallkirkjunnar, víst er það eðli-
legt að menn sakni vina í stað og
sællar skáldlegrar upprifjunar á
því, hvernig það er að verða
manneskja á tsa köldu landi. En
gleymum því samt ekki að þessar
seinni bækur Fjallkirkjunnar eru
merkileg og skemmtileg heimild
um það, hvernig menn báru sig
að við að verða skáld í aldarbyrj-
un (Hver sagði að skáldverk væru
ómerkileg heimild? - ekki var
það Karl Marx, ekki Doris Les-
sing heldur). Þetta var tími bó-
hemíunnar, þegar verðandi skáld
eða verðandi listamaður ráfar um
og sveltur með framandi malbik
við il. Aldrei á hann aur, aldrei
kemur peningabréfið að heiman,
enn hefur útgefandinn sent hand-
rit til baka, enn er verið að henda
honum út úr vondu kvistherbergi
sem hann skuldar húsaieigu fyrir
(og halda eftir handritum hans
eða myndverkum ódauðlegum í
pant). Og svo kemur allt í einu
yfir hann óvænt happ, það hefur
selst saga eða ljóð og fyrr en varir
eru aurarnir komnir í vasa á
næsta verti, í maga vinar sem er
enn verr haldinn, eða þá sérlega
ósvífins sláttumanns.
Eins og heföi
verið kallað
Þessum heimi lýsir Gunnar
Gunnarsson ágætlega í „Óreynd-
ur ferðalangur" og „Hugleikur“.
Heimi sem er óneitanlega spaugi-
legur í öllu sínu æði, en heillandi
um leið. Vegna þess að enn eru
ungir menn svo innilega
sannfærðir um það, að ótalmargt
sé ógert, að enn megi finna sann-
leika sem um munar, að enn bíði
mannkynið í ofvæni eftir því að
heyra hið máttuga orð, hinn
sanna tón. Vegna þess að verð-
andi snillingar eru enn svo berns-
kir og svo dásamlega fáfróðir, að
þeir trúa-því að það sé i raun og
veru hægt að sigra heiminn (og að
það sé ómaksins vert). Sú fáfræði
dró þá suma býsna langt, sem
betur fer, þar í felst nokkuð af
þeirri siðbót sem finna má í
þroskasögunni.
„Um miðja nótt hrekkur mað-
ur upp af svefni eins og hefði ver-
ið kallað"....
Föstudagur 19. maí 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 27
Enn ein ævisaga Hemingways
Ekkja Hemingways, Mary,
hefur komist svo að orði, að
líklega hafi allir sem hittu rit-
höfundinn á bar í París skrifað
um hann bók. Þau ummæli
eru vel til fundin á okkar tím-
um, þegar mjög eru í tísku ítar-
legar ævisögur skálda og
annarra frægðarmanna, sem
reyna að velta hverjum steini í
einkalífi þeirra til að „koma
upp um“ leyndarmál þeirra og
geðflækjur.
Hemingway er upplagt fórnar-
larnb: frægur rithöfundur sem
setti sinn svip á stíl heillar kyn-
slóðar, maður sem þar fyrir utan
var í sífelldum eltingaleik við
karlmennskuraunir allskonar til
að sanna sinn manndóm, enn-
fremur slarkari sem sögur fóru af.
Og enn bætist bók við um hann
stór og mikil, höfundur hennar er
bandarískur prófesor, Kewnnth
S. Lynn. Þar er ekkert af því
skafið að Hemingway hafi verið
feiknarlega metnaðargjarn höf-
undur, illgjarn út í starfsbræður
sína, vanþækklætisskepna við
velgjörðarmenn sína, böðull við
konur sínar. Þetta er svo útskýrt
allt með þeim hætti, að Heming-
Emst og Mary Hemingway: hann var haldinn illum demón...
way hefði allt frá bernsku og
undir áhrifum móður sinnar, sem
var skessa mikil, óttast um að
hann gæti aldri staðist prófraunir
lífsins. Hann hafi verið haldinn
feiknarlegri áráttu til að afsanna
mögulegar ásakanir um heiguls-
hátt og skort á karlmennsku og -
síðar meir - þomandi skáldskap-
aræð. Skelfilegur ótti við að
bregðast ágerðist eftir því sem á
leið og stöðugur drykkjskapur
gerði illt verra og magnaði upp
með skáldinu þá dauðaþrá sem
að lokum leiddi Hemingway til
sjálfsvígs.