Dagblaðið Vísir - DV - 20.02.1999, Blaðsíða 29

28
0ðtal
LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1999 DV
4-
JL^"V LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1999
viðtal 37
„Hér sérðu nafnspjald Borgþórs
Kjærnested," segir Pétur. „Hann
skreytir það með merki ITF en það
eru alþjóðleg samtök sem sjómanna-
félögin eiga aðild að. Það er kald-
hæðnislegt að forveri Borgþórs í
verkalýðsbaráttunni, Jón Bach,
missti mannorðið og var kallaður
landráðamaður þegar hann reyndi
að leita réttar sjómanna og ganga í
ITF. Borgþór dreifir hins vegar
nafnspjaldi og situr í hægu sæti.
ITF eru mikilvæg og kröftug sam-
tök en íslenskir sjómenn hafa ekki
alltaf veriö meðlimir í þessum fé-
lagsskap. Áður sóttu þeir rétt sinn í
greipar auðvalds, útgerðar og
bankavalds sem einskis sveifst en
beitti launráðum og lævísi svo kom-
ið yrði í veg fyrir sjálfsögð alþjóðleg
tengsl stéttarsamtaka.
Þegar sjómannafélagið sendi Jón
Bach sem fulltrúa sinn til Bretlands
í lok ágúst 1923 voru breskum
stjórnvöldum send tilmæli um að
meina honum landgöngu í Bret-
landi. Athyglisvert er að þingmanni
og síðar ráðherra í Verkamanna-
flokknum var falið að bera fram fyr-
irspurn í parlamentinu um hvers
vegna Jóni Bach hefði ekki verið
leyft að stíga þar á land. Enn hafa
engin svör fengist en það er hugboð
mitt að Ólafur Thors, sem vann hjá
botnvörpuskipaeigendum, eins og
LÍÚ var kallað þá, hafi látið boð út
ganga um að handtaka Jón. Sjó-
mannasamband íslands ætti að
gangast fyrir þvi að rétta hlut frum-
herjanna. Kynslóð hins svokallaða
velferðarríkis má ekki gleyma skuld
sinni við þá,“ segir Pétur og honum
er greinilega heitt í hamsi.
Blindi drengurinn um-
kringdur og slangan
skorin
Pétur segir að tveir atburðir
tengist með mjög ákveðnum hætti
og marki djúp spor i þjóðlífið. Það
sé Hvíta stríðið í nóvember 1921 og
Blöndahlsslagurinn 1923. Eins og
Ólafur Thors. Þegar nýsköpunar-
stjórnin var við það að springa
hringdi hann klukkan fimm að
morgni til Brynjólfs Bjarnasonar og
sagði með sinni djúpu röddu: „Þú
verður tekinn af Iffi við sólarupp-
rás!“
Einar Olgeirsson. Vinátta tókst með
honum og Ólafi Thors.
Blöndahlsslagur árið 1923 sem þú
hefur mjög haldið á lofti?
„Félag íslenskra botnvörpu-
skipaeigenda krafðist lækkunar á
launum sjómanna. Sjómenn fóru í
verkfall en síðan átti að senda eft-
ir verkfallsbrjótum á Hellissand.
Mönnum sem vildu vinna þrátt
fyrir fyrirhugaðar launalækkanir.
Þá var ákveðið að grípa til aðgerða
og var til dæmis samþykkt á ein-
um fundi meðan deilan stóð yfir
að fara í skrúðgöngu, ganga syngj-
andi fram hjá húsi Blöndahlsfeðga
og segja: „Lifi sjómannafélagið!“
Þegar þau tíðindi spurðust út í
Reykjavík að til stæði að flytja
vatn í vatnsgeyma togara Blön-
dahlsfeðga snerust félagar Sjó-
mannafélags Reykjavíkur til and-
ófs. Þeir gerðu árás á vatnsbát
Reykjavíkurhafnar og komu í veg
fyrir vatnsdælingu. Þar kom til
handalögmála og barsmiða á milli
sjómanna og lögreglu og varð að
hætta við vatnstökuna. Þarna
gengu margir vasklega fram.
Hjörtur Þorkelsson skar á vatns-
slönguna og Jón Bjarnason, afi
Kjartans Gunnarssonar, fram-
kvæmdastjóra Sjálfstæðisflokks-
ins, sneri kylfu úr hendi lögreglu-
manns og tók hana með sér heim
sem minjagrip. Hann var látinn
gjalda framgöngu sinnar grimmi-
lega. Af útgerðarmönnum var
hann settur á svartan lista og fékk
ekki atvinnu um langa hríð,“ seg-
ir Pétur og bætir við að þetta verk-
fall hafi skipt sköpum fyrir verka-
fólk í landinu.
Marx og Móses
Hversu mikið tengdust deilurn-
ar marxisma þeirra tíma?
„Marxisminn var ef til vill á yf-
irborðinu en ræturnar held ég að
hafi verið fjárhagslegar eins og
ævinlega. Hagsmunaárekstrar
milli eigenda fjármagnsins og
launþeganna sem seldu vinnu
sína.
Ég skrifaði einhvern tíma grein
um þá sálufélaga Marx og Móses
og bar þá saman. Það er svo ein-
kennilegt hvað þeir eru líkir.
Marx segir að hver og einn eigi að
leggja af mörkum eftir getu sinni
og bera úr býtum eftir þörfúm.
Móses leysir málin þannig á eyði-
merkurgöngu ísraels að hver og
einn fær nákvæmlega það sem
hann þarf af korni en það maðkar
sem umfram þarfir hans er. Móses
þekkti náttúrlega mennina, að
þeir tóku meira til sín en þeir
þurftu. Davíð hefur aldrei haldið
þessu fram.“
Hvað finnst þér um að sett séu
lög á verkföll sjómanna eins og
gert hefur verið undanfarin ár?
„Ég verð að segja að ég hef ekki
alveg eins mikla samúð með sjó-
mönnum nú eins og áður. Mér
finnst eins og sjómenn sýni ekki
samtökum sínum tilhlýðilega virð-
ingu sem birtist meðal annars í
því að þeir kanna ekki til hlítar
hvernig stóð á að Jóni Bach var
meinað að fara til Bretlands. Hann
ruddi brautina en nú þarf ekki
annað en að senda telefax til þess
að ná fram málum í gegnum sam-
tökin. Frumherjarnir lögðu heiður
sinn að veði og ég fæ ekki séð að
þeim sé sýnt nokkurt þakklæti.
Verkamennirnir komu líka frá
eyrinni til þess að grafa grunninn
að Alþýðuhúsinu og voru það kall-
aðar dagsverkagjafir. Síðar tókst
svo loks að reisa þetta musteri
sem átti að vera menningarhöll al-
þýðunnar á horni Ingólfsstrætis og
Hverfisgötu. Nú er það hús komið
undir knæpur og útvarpað þaðan
frá prófkjöri Sjálfstæðisflokksins.“
Að eiga samstarf við
íhaldið
„Það undrast margir að Svavar
Gestsson skuli vera að fara sem
sendiherra á vegum íhaldsstjómar.
En það er alls ekkert nýtt að rót-
tæklingar eigi samstarf við íhaldið.
Ólafur Thors var illa þokkaður af
verkalýðshreyfingunni sem per-
sónugervingur auðvaldsins og tal-
inn hættulegasti andstfeðingurinn.
Þrátt fyrir það tókst vinátta með
honum og Einari Olgeirssyni. Sig-
ríður, kona Einars, sagði mér að
þegar Einar var tekinn og fluttur til
Bretlands hefði Ólafur strax hringt í
hana og sagt að hún þyrfti ekki að
hafa neinar áhyggjur af fjármálum,
Alþingi sæi um þau. Ólafur átti
drengskap mikinn til eins og þetta
dæmi sýnir. Sigríður svaraði þá að
bragði: „Nú, heldurðu ekki að
Rússagullið nægi mér?“ „Rússa-
gullið er hvergi til nema í Morgun-
blaðinu," sagði Ólafur þá.
Matthías Johannessen segir frá
þessari vináttu Ólafs Thors og
kommúnistanna í bókinni um Ólaf.
Þegar nýsköpunarstjómin var við
það að springa þá hringdi Ólafur
klukkan fimm að morgni til Brynj-
ólfs Bjamasonar og sagði með sinni
djúpu röddu: „Þú verður tekinn af
lífi yið sólarupprás!"
„Ólafur minn, þakka þér kærlega
fyrir að láta mig vita,“ sagði
Brynjólfur. „Þekktirðu mig?“ spurði
Ólafur. „Já,“ sagði Brynjólfur. „Ég
vissi að enginn annar léti sér svona
umhugað um mig.“
Lögreglan var lömuð
Hvenær fórstu að láta þig þessi
mál einhverju varða?
„Ég hef frá bemsku verið haldinn
þráhyggju í sambandi við sögu
verkalýðshreyfingarinnar. Ég var
yngstur margra bræðra sem allir
tóku virkan þátt í verkalýðsbarátt-
unni. Það var ekki talað um annað
en verkalýðsmál og pólitík á mínu
heimili.
9. nóvember 1932 var ég fjórtán
ára sendill í Útvegsbankanum og
var að svíkjast um i starfi. Ég stóð
með skjalatösku og horfði á þegar
lögreglan var rotuð og yfirbuguð í
Gúttóslagnum og það er stysta en
áhrifamesta félagsmálanámskeið
sem ég hef meðtekið. Þetta var mik-
il ferming."
Hvernig fór þetta fram?
„Lögreglan var algerlega lömuð
og mátti sín einskis gegn mannfiöld-
Jón Bjarnason sneri kylfu úr hendi iögreglumanns í Blöndahlsslagnum.
Kjartan Gunnarsson, barnabarn Jóns, og Bjarni, sonur hans, viröa hér kylf-
una fyrir sér. Mynd Sigurjón Valdimarsson
anum. Það var rimlagirðing í kring-
um Austurvöll og mönnum hljóp
svo mikið kapp í kinn að þeir tóku
einn lögregluþjóninn, hófu hann á
loft og ætluðu að skella honum á
grindverkið eins og á grillteina. En
það varð ekkert úr því. Um þetta
hefur lítið verið skrifað utan ein
smásaga. Halldór Laxness skrifaði
smásöguna Þórður gamli halti. Sag-
an fiallar um Þórð gamla halta,
gamlan verkamann sem tók þátt í
því að berja á lögreglunni. Þórður
gamli halti er á móti Sovétríkjunum
í sögunni og vill ekki heyra neitt
um þau, segist hafa tekið þátt í
slagnum vegna bamanna sinna. Jón
Axel bróðir minn rak Halldór Kiljan
ofan af palli í Iðnó þegar hann var
að lesa upp söguna og sagði: „Nú
hættið þér en ég tek við!“ Og vann
sér þar veglegan sess í sögu ís-
lenskra bókmennta, að sögn Krist-
ins E. Andréssonar. Kristinn ritaði
síðar um þennan atburð og kvað
Halldór Laxness hafa með upplestri
sínum storkað alþýðuflokksmönn-
um.“
Pétur segir að hann og kona hans
hafi fyrir nokkrum árum verið
stödd í Bretlandi og honum komið
til hugar að hafa sambandi við ITF
og tala við konu sem var ritari þar.
Hún tók honum ákaflega vel og
kvaðst ætla að komast fýrir hann í
ákveðin skjöl. Henni varð heldur
betur ágengt og fann fundargerðir
frá þeim tíma sem Jón Bach kom til
Leith. Kom í ljós að Jón hélt áfram
til Kaupmannahafnar og fékk að-
stoð hjá dönskum verkalýðssamtök-
um slökkviliðsmanna til þess að
komast til Amsterdam þar sem
hann gekk fyrir hönd sjómannafé-
lagsins í ITF.
„Ég skrifaði sjómannafélags-
stjóminni fyrir fimm ámm, þegar
sjötíu ár voru liðin frá Blöndahls-
slagnum, og bauð þeim að kanna
málið þar sem ég veit að þjóðskjala-
safn Bretlands geymir frekari upp-
lýsingar, en þeir hafa ekki svarað
bréfi mínu enn,“ segir Pétur.
Viltu ekki bara skrifa
grein um þetta í Mogg-
ann?
„Ef maður hefur kynnst ein-
hverju máli og fengið á því áhuga
Pétur Pétursson, fyrrverandi þulur: Jón Axel bróöir minn rak Halldór Kiljan ofan af palli í Iðnó þegar hann var að lesa
upp söguna Þórður gamli halti og sagði: „Nú hættið þér en ég tek við!“ Þar vann hann sér veglegan sess í sögu ís-
lenskra bókmennta. DV-myndir Teitur
flestir þekkja þá snerist Hvíta
stríðið um augnveikan rússneskan
dreng sem Ólafur Friðriksson, þá-
verandi ritstjóri Alþýðublaðsins,
haföi undir sínum vemdarvæng.
Landlæknir krafðist þess að
drengurinn væri sendur úr landi
tafarlaust en Ólafur hélt því fram
að um pólitiskar ofsóknir væri að
ræða og neitaði. Lögreglunni
mistókst að ná drengnum og ráð-
herra skipaði sérstakan lögreglu-
sfióra og safnaði saman borgara-
legri lögreglu eða 400 manna her
sem umkringdi húsið, náði
drengnum og sendi hann úr landi.
Hvíta stríðið bar vitni ótta manna
við uppgang kommúnisma og var
tilraun atvinnurekenda til þess að
slá verkalýðshreyfinguna niður.
„Það var ólga mikil og þessi
markar dýpst spor, en ætlun út-
gerðarmannanna var að berja nið-
ur verkalýðshreyfinguna í eitt
skipti fyrir öll og fangelsa Ólaf
Friðriksson," segir Pétur. „Þegar
Ólafur var leiddur milli tveggja
lögreglumanna inn í tukthúsið
stóð Ólafur Thors í dyrunum og
sagði: „Gakktu í bæinn, Ólafur,"
svo meinandi að nú sé hann loks-
ins búinn að koma honum á kné.
Halldór Laxness hefur lýst þessu í
bók sinni, Fuglinum í fiömnni, á
ákaflega athyglisverðan hátt, auk
þess sem hann blandaði sér í deil-
una og skrifaði fiórar framhalds-
greinar í Alþýðublaðið þar sem
hann sagði: „Það þýðir ekkert að
höggva hausinn af Ólafi Friðriks-
syni eða Hendrik Ottóssyni vegna
þess að hér er við hugsjón að fást,
ekki einstaklinga."
Um hvað snýst hinn svokallaði
Brynjólfur Bjarnason.
Pétur Pétursson, fyrrver-
andi þulur, hefur alla tíð
haft mikinn áhuga á sögu
verkalýðshreyfingarinnar
og skrifað greinar um bar-
áttumenn sem gengu vask-
lega fram í verkföllum
áður fyrr. Hann telur að
íslenskir sjómenn og for-
kólfar verkalýðsmála í dag
muni ekki þá menn sem
ruddu þeim brautina til
réttlœtis.
Akademían Gaggó vest einoknr Rikisutvnrpið gersamlega.
Hljoðneminn gengur bara frn munni til munns innnn nkveðins
fiops og fer nldrei ut fyrir husið. Þettn er hustokulið.
er erfitt að gleyma því. Vinna mín
var á öðrum vettvangi en söguleg-
ur áhugi minn og forvitni héldu
mér vakandi,“ segir Pétur þegar
hann er spurður að því hvernig
standi á því að þulur Ríkisútvarps-
ins fer að skipta sér af sögu verka-
lýðshreyfingarinnar.
„Ég komst að því að æskuhug-
sjónir rættust ekki og þeir sem
fóru af stað í hugljómun gleymdu
því og sneru sér að auðsöfnun. Ég
er ekki að kasta steinum i þá. Mig
langaði aðeins að afla mér vit-
neskju og taldi það vera verk sem
þyrfti að vinna. Ég eyddi gjarnan
fríum minum í fróðleiksöflun og
svo fékk ég styrk úr Menningar-
sjóði útvarpsstöðva til þess að gera
þátt um Blöndahlsslaginn. Ég
bauð Ríkisútvarpinu þennan þátt
fyrsta maí í hitteðfyrra, en þeir
neituðu.
Akademian Gaggó vest einokar
Ríkisútvarpið gersamlega. Hljóð-
neminn gengur bara frá munni til
munns innan ákveðins hóps og fer
aldrei út fyrir húsið. Þetta er hús-
tökulið."
Fyrir fimm árum hringdi Pétur
í fréttastofu Útvarpsins og sagði:
„Nú eru 70 ár liðin síðan Blön-
dahlsslagurinn átti sér stað og ég
veit um mann sem sá það með eig-
in augum. Þú skalt hringja í Krist-
in Vilhjálmsson og fá hann til að
Ég stóð með skjalatösku og horfði á
þegar lögreglan var rotuð og yfir-
buguð í Gúttóslagnum og það er
stysta en áhrifamesta félagsmálanám-
skeið sem ég hef meðtekið. Þetta var
mikil ferming.
segja frá því þegar hann horfði á
vatnsslönguna skorna á Blöndahl-
stogara en það skipti sköpum í
deilunni.“ Þá þegir fréttamaður-
inn dálitla sfimd en segir svo:
„Heyrðu, viltu ekki bara skrifa
grein um þetta í Moggann?" Pétur
gerði það, skrifaði grein í Mogg-
ann, en Ríkisútvarpið hafði engan
áhuga á málinu.
„Kvikmynd hefur verið gerð um
kúreka norðursins, auk ótal þátta
um misgáfulega hluti, en enginn
hefur látið sér detta í hug að gera
kvikmynd um Hvita stríðið, þegar
fiögur hundruð manna her fór
gegn einum tárvotum dreng. Það
hefur heldur enginn látið sér detta
í hug að gera kvikmynd um 9. nóv-
ember eða Blöndahlsslaginn. “
Að lokum er Pétur spurður
hvort honum hafi ekki dottið í hug
að setja saman bók um efnið til
þess að tryggja að vinna hans við
heimildaöflun fari ekki forgörð-
um.
„Ég gerði 12 útvarpsþætti um
Hvíta stríðið á sínum tíma og mín
heimildavinna fyrir þá þætti er öll
til á segulböndum. Bókaforlög sem
þó tengjast verkalýðshreyfingunni
eru orðin svo fin með sig að þau
hafa ekki áhuga á sögu hennar.
Forlögin tala iðulega við mann um
að fá bók um mann sjálfan. Ég hef •
ekki nokkra löngun til þess. Mér
þykir engu máli skipta hvort ein-
hver strákur elst upp þarna eða
þarna og hvað hann hefur verið að
bardúsa í lifinu. Það eru aðrir
hluth sem sóma sér betur á spjöld-
um sögunnar.“
-þhs
-f