Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.2000, Blaðsíða 41

LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 2000
45
DV
Tilvera
Grýlu þykir barna^
kjöt besti matur
Grýla er ævagömul kerling og
nefnd meðal tröllkvenna i Snorra
Eddu en hún er ekki bendluð við
jólin fyrr en í kvæði frá 17. öld.
Kerlingunni er lýst sem full-
kominni andstæðu kvenlegrar feg-
urðar. Hún er með klær og hófa,
kjaftstór, með vígtennur og horn.
Grýla er með augu i hnakkanum og
í þeim logar eldur, eyrun ná langt
út á axlir, nefið er stórt og hlykkj-
ótt og úr vitum hennar kemur hel-
blá gufa.
Sögur um Grýlu er fremur fáar
en því meira er fjallað um hana i
kvæðum og þulum.
Grýla reiö fyrir ofan garó
hafói hala fimmíán,
en á hverjum hala
hundrað belgi,
en í hverjum belg
börn tuttugu.
Þar vantar í eitt,
og þar skal fara í barniö leitt.
Kerlingin á sér hliðstæðu í Fær-
eyjum, á Shetlandseyjum og víðar. í
Færeyjum er Grýlu lýst sem gam-
alli og ljótri kerlingu sem líkist
gamalli rollu sem gengur upprétt á
tveimur fótum. Á Shetlandseyjum
þekkist tröllkerling sem kaÚast
Skekla og er hún á ýmsan hátt lík
Grýlu í háttum. Skekla kemur rið-
andi til byggða á svörtum hesti með
hvíta stjörnu í enni, hesturinn er
með fimmtán tögl og á hverju tagli
eru fimmtán börn.
Grýlubörn
Kerlingarskarið hefur búið með
þremur tröllkörlum í gegnum tíð-
' ina og heitir núverandi bóndi henn-
ar Leppalúði. Hinir tveir hétu Boli
og Gustur og átti hún tæplega átta-
tíu börn með þeim; þekktust þeirra
eru jólasveinamir. Leppalúði átti
einn son, Skrögg, áður en hann hóf
sambúð með Grýlu og tók hún
Skrögg í fóstur.
Jólasveinar ganga um gátt
meö gildan lurk í hendi.
Móöir þeirra hrín viö hátt
og hýðir þá með vendi.
í gömlum kvæðum er Grýlu lýst
sem beiningakerlingu sem fer á
miili bæja og biður foreldrana að
gefa sér óþekku bömin en hörfar ef
henni er rétt eitthvað matarkyns
eða er rekin burt með látum.
I Grýlukvæði séra Jóns Guð-
mundssonar (1815-1856) segir:
Farðu til hunda,
herjans kerling,
ekki er ég skyldur
aö skaffa þér vistir;
mér er fullstéttaö
meö hana Gunnu,
þótt ekki aukist þar
ofan á meira.
Grýla er mannæta eins og önnur
tröll og óþekk börn eru eftirlætis-
matur hennar en hún er lítið gefin
fyrir fisk, súpur og grauta. Mestur
tími Grýlu fer í að afla matar handa
sér og fjölskyldu sinni. Kerlingin
hefur lengi verið notuð sem barna-
fæla og flestir hafa einhvern tíma
verið hræddir með Grýlu gömlu.
Einmana kerling
í seinni tíma frásögnum er Grýla
búin að taka upp fasta búsetu og
býr í helli, fjarri mannabyggðum.
Þegar hér er komið sögu fer allur
timi hennar í að sjóða mat í stórum
potti, stjana við Leppalúða og gefa
krakkaófétunum að éta. Grýla er
hætt að fylgjast með tíðarandanum
og verður sífellt fomeskjulegri, hún
DV-MYND ÍVAR BRYNJÓLFSSON/HALLUR
Grýla og Leppalúði
Grýla er langt frá því aö vera dauö úr öllum æOum og viröist reyndar vera viö
hestaheilsu og farin aö sinna mannúðarmálum því fyrir stuttu birtist mynd af
henni í fjölmiölum þar sem hún var aö gefa blóö.
er einmanaleg gömul
kerling sem hefur
gleymst í öllum lát-
unum í kringum jól-
in.
í Kóngulóar-
kvæði talar
Leppalúði til dótt-
ur sinnar þegar
Grýla er komin í
kör og hætt að afla
fanga. Leppalúði segir
Kónguló að nú verði hún
að taka við og annast háaldr-
aða foreldrana:
„Kœra dóttir Kónguló"
karlinn þá svo orti,
„meóan hún Grýla móðir þín bjó,
mat oss aldrei skorti.
Vön var sú að veiða börn,
verka síðan og sjóða.
Hún kramdi þau sem kankvís örn
en krakkarnir voru að hljóða.
Ellimóð er orðin sú,
en ég farinn af lúa,
víst er það aö verður þú
vegna okkar aó búa.
Ertu bœði ung og hraust
okkur aö veita fóöur,
á þig set ég allt mitt traust,
aö annast föður og móður."
vart alþýðunni og að hún
hafi farið að mildast
eftir að einveldi var
afnumið.
Þvi hefur einnig
verið haldið fram
að Grýla og hyski
hennar séu tákn-
gervingar náttúru-
aflanna, skammdeg-
ismyrkursins eða
flökkulýðs sem fór um
landið. Grýla er með úlf-
grátt hár og svartar brúnir,
með tennur eins og ofnbrunnið
grjót, augu sem loga eins og eldur
og granir þar sem út stendur helblá
gufa, líkari virkri eldstöð en konu.
Hún var ekki talin mennsk og
hyski hennar rennur saman við
kletta og landslag og sést ekki nema
við sérstakar aðstæður.
Grýla í uppeldisfræöi
Grýla hefur mildast mikið á síð-
astliðnum áratugum og útlit henn-
ar skánað. Hún er að vísu enn stór-
vaxin og tröllsleg en það er eitthvað
góðlegt og umkomulaust við hana. í
Grýlukvæði Þórarins Eldjárns frá
1992 eru Grýla og Leppalúði hætt að
eltast við börn, búin að klára öld-
ungadeildina og eru við nám í upp-
eldis- og kennslufræði.
Er Grýla yfirvaldiö?
Hugmyndin um Grýlu hefur
breyst mikið i tímans rás þótt meg-
inhlutverk hennar hafi alla tíð ver-
ið að temja börn. Ámi Bjömsson
segir, með nokkrum fyrirvara, í
bók sinni, Sögu daganna, aö Grýla
endurspegli grimmd yfirvalda gagn-
Er börnin uxu upp og burt
ellimóö þá sátu kjurt
veslings Grýla og Leppalúði.
Á lífió hvorugt þeirra trúði.
Uns Grýla mœlti mœdd og rám:
- Það mœtti reyna að hefja nám.
Og uppi í Hamrahlíóarskóla
háöldruó þau vermdu stóla.
í Háskólann þau héldu inn
er höfðu klárað öldunginn.
Innrituó þau eru bœði
í uppeldis- og kennslufrœði.
Síðasta tröllið
Tröllin er þær verur sem minnst fer
fyrir i þjóðsögum síðustu alda og flest
hefur dagað uppi fyrir löngu. Þrátt fyr-
ir það er langt frá því að Grýla sé dauð
úr öllum æðum og virðist reyndar vera
við hestaheilsu og farin að sinna
mannúðarmálum því fyrir stuttu birt-
ist mynd af henni í fjölmiðlum þar sem
hún var að gefa blóð. Grýla er síðasta
tröllið og jafnframt samnefnari fyrir
þessar fomu vættir. Ef hugmyndin um
að Grýla sé táknmynd yfirvaldsins á
við rök að styðjast er greinilegt góöær^-
í landinu og gaman verður að fylgjast
með breytingum á henni á komandi
ámm eða, eins og Eggert Ólafsson seg-
ir í Grýlukvæði sínu:
Afturgengin Grýla
gœgist yfir mar.
Ekki verður hún börnunum
betri en hún var.
Heimildir:
Ámi Bjömsson, Saga daganna
Gunnel, Terry, The Origins of
Drama in Scandinavia
www.jol.ismennt.is
-Kip
í nasKOLa&ioi annan í jóluid
FirNsyMng
kl. 12.30
SáninG I bodi HacKaups
mioaveRD: soo kr.
mioaR FásT I veRSLunum HacKaups,
SKeiFunni, smáRanum oc KRincLunm
v og ácóoi RennuR óskiptur til
* samTaKanna einSTÖK BÖRn

HAGKAUP
bÖ'TYi
•IS

SM#ig
KL. 1H.00
miÐaveRÐ: 1000 KR.
20% aFSL. TIL SÓRKORTSHaFa STÖDV3R 2
mioaR fóst I veRSLunum HaGKaups,
sKeiFunm, smáRanum og KRinGLunni
á mioaveF.is oc I HásKÓLaBlói,
S. 5501919

Ftirsiíariiii*
á§am( íioir Ólafs
oí»' Oii iin Siggu
Helgadtittur