Dagblaðið Vísir - DV - 03.08.2001, Page 11

FÖSTUDAGUR 3. ÁGÚST 2001
11
Skoðun
En það er í raun ósköp
lítið sem við getum gert í
málinu. Á sama hátt
stóðu foreldrar okkar
ráðalausir og kvíðafullir
þegar við æddum á úti-
hátíðir á sínum tíma,
óttalaus og hamslaus í
stuðið, stútinn, strákana
og stelpurnar. Umvand-
anir og fortölur forpok-
aðra foreldra dugðu
skammt í denn og duga
síst lengra á unglingana
um þessa helgi.
flnnst þær út í hött. Þau segja bara
það sama og við sögðum við okkar
foreldra við sömu aðstæður: „Hvað
er þetta, maður, við ætlum bara að
fara að skemmta okkur með
hinum krökkunum úti í
náttúrunni, detta aðeins í
það og hafa það gott og
hvaða andskotans tuð
er þetta alltaf!“
Þetta
kalla
þau að
Thors vill ekki virkjun
við Kárahnjúka.
En gamli Thor, langafi
hans og sannur
frumkvöðull, hefði ekki
beðið um álit skipulags
ríkisins. Hann hefði
skellt upp álveri án þess
að spyrja kóng eða prest,
og rokgrœtt á því. Svona
breytast tímamir.
Slímugt sjávarfang,
sóðaleg stóriðja
íslendingar, sem fyrir ekki
langalöngu nánast grófu sig inn í
moldarbörð þar sem þeir hírðust
með búsmalann og allt sitt hyski
við klénan kost, eru orðnir nú-
Kárahnjúkar
skemmta sér og það gerðum við líka
á þeirra aldri (og gerum sum enn,
því miður, kannski). Og það er auð-
vitað ekki hægt að ætlast til þess að
blessuð börnin skilji okkur. Þau
hafa aldrei staðið í okkar sporum
áður. (En eiga auðvitað sjálf eftir að
upplifa foreldraáhyggjur um versl-
unarmannahelgi, en engin ástæða
fyrir þau að hafa fyrirfram áhyggj-
ur af því á þessum aldri). Hins veg-
ar eigum við að sjálfsögðu að skilja
þá einstöku tilfinningu sem er því
samfara að vera unglingur á leið á
útihátíð með öllu sem það felur i
sér. Af því að við höfum flest verið
í sporum barnanna okkar.
Alveg geggjað
Og það er ekki eins og þetta hafi
allt verið ömurlegt og ómögulegt.
Þvert á móti, langflest eigum við
góðar minningar frá verslunar-
mannahelgum og þess vegna fórum
við aftur og aftur þar til yfir lauk
með einum eða öðrum hætti. Þegar
við lítum til baka þá var þetta yfir-
leitt æðislegt og meiri háttar. Við
erum kannski ekki alveg með það á
hreinu hvað var svona æðislegt og
munum ef til vill ekki svo gjörla
hvað gerðist sem var svona meiri
háttar. En tilfinningin um að þetta
hafi verið geggjað er til staðar. Og
ekki ljúga tilfinningarnar, hvað svo
sem staðreyndum um minnisleysi
viðkemur, samkvæmt nýjustu kenn-
ingum um tiifinningagreind.
Við verðum bara að vona að allir
eða sem allrar flestir sleppi í þetta
sinn óspjallaðir á sál og likama frá
glóruleysi verslunarmannahelgar-
innar, eins og raunin hefur auðvit-
að yfirleitt verið. En hætturnar
leynast náttúrlega alls staðar, um
allar helgar, á öllum timum og eng-
inn er nokkurn tímann nokkurs
staðar með öllu óhultur. Það er
hættulegt að lifa. Ekki síst meðan
maður er unglingur. En þá hefur
maður auðvitað engar áhyggjur af
margvíslegum ógnum tilverunnar.
Sem betur fer.
Gleðilega og farsæla verslunar-
mannahelgi.
tímavæddir, forríkir og vandfýsn-
ir menn. Við unum okkur vel á
fallega búnum skrifstofum við
tölvur og tól. Við höfum samið
okkur að háttum siðaðra þjóða á
ýmsum vettvangi og jafnvel farið
fram úr rótgrónum menningar-
löndum. Slímugu sjávarfangi sem
hefur borið uppi vaxandi velmeg-
un áratugum saman hafna ís-
lenskir menningarmenn og láta
útlendinga vinna fiskinn. Stór-
iðjuverin sem erlendar menning-
arþjóðir virðast skirrast við að
hýsa þykja mörgum okkar ekki
heldur góður kostur enda víst
heldur sóðaleg iðja.
Ég hef að undanfomu rennt vítt
og breitt um landið okkar og þá
notið þeirrar fallegu náttúru sem
landið býður upp á. Fallegust
fannst mér gönguleið innan bú-
jarðar bændanna á Kolbeinsá,
Strandamegin við Hrútafjörð. Ég
mundi ekki vilja að álver risi við
hina fögru Selvík né heldur í Búð-
cævogi þar sem var talsvert útræði
fram á siðustu öld. En hvað kem-
ur mér það við, möppudýri og
blekbónda að sunnan? Ef Kol-
beinsvíkurbóndi vildi reisa höfn á
þessum slóðum - eða leita að oliu
í landi sínu, hvem fjandann kæmi
mér það við?
Austflrðingar sjá rjúkandi ál-
bræðslur á suðvesturhorninu,
þeir sjá að þar er gullið malað. í
stóriðjunni er verið að borga fólki
prýðislaun og henni helst vel á
starfsfólki. Sjálfur vil ég helst ekki
stíga fæti inn í álver, þessa stál-
eða álkumbalda sem óprýða fal-
lega staði í Straumsvík og við
Hvalfjörðinn, óhugguleg mann-
virki sem skapa okkur þó vissu-
lega mikið öryggi og hlaða undir
velmegun okkar.
En ég skil Austfirðinga. Ég skil
líka skipulagsstjórann. Þarna
stangast á tvö ólík sjónarmið.
Okkar von er hin galvaska Sif
Friðleifsdóttir umhverfisráðherra
sem nú er vestur í Kanada að
skoða náttúruperlur. Sif, við reið-
um okkur á þinn salómonsdóm!
Úrskurður Skipulagsstofnunar um
umhverfismat á Kárahnjúkavirkjun
markar áhugaverð spor í umræðu
um umhverfisvernd og stóriðju á ís-
landi og kallar fram nokkrar grund-
vallarspurningar sem e.t.v. hafa
týnst í umræðunni um tæknileg at-
riði. Grunnforsendan sem gengur í
gegnum allan úrskurðinn er þessi: Ef
vafi eða óvissa er um eitthvert atriði
í framkvæmdinni þá ber fram-
kvæmdaraðila að sanna að áhrifin
séu ekki skaðleg eða neikvæð fyrir
umhverfið. í raun er sönnunarbyrð-
inni velt yfir á framkvæmdaraðilann
- hann á að sýna fram á að fram-
kvæmdin sé í lagi, frekar en að krafa
sé gerð um að sýnt sé fram á að hún
sé ekki í lagi. í fljótu bragði kann
þetta ekki að virðast mikill munur
en hann skiptir þó sköpum. Á máli
umhverfissinna heitir þetta að nátt-
úran sé látin njóta vafans eða að fylgt
sé varúðarreglu í málinu. Þetta er
breyting frá því sem verið hefur þar
sem þessum sjónarmiðum hefur til
þessa ekki verið fylgt eins bókstaf-
lega og nú. í úrskurðinum sjálfum
kemur þetta víða fram berum orðum
og á einum stað er þessu lýst svona:
„Skipulagsstofnun minnir á að við
mat á umhverfisáhrifum skal hafa
hliðsjón af varúðarsjónarmiðum
varðandi nýtingu náttúruauðlinda og
aðgerðir á sviði umhverfismála.
Skipulagsstofnun telur því að þegar
veruleg óvissa er um umfang um-
hverfisáhrifa á þann umhverfisþátt
sem fyrir áhrifunum verður og þegar
jafnframt er óvissa um virkni mót-
vægisaðgerða beri að gera grein fyrir
og taka mið af verstu spá (worst case
prediction).“
Hlaut að fara svona
Þegar byggt er á þessum horn-
steini má nánast segja að niðurstað-
an hafi hlotið að verða eins og hún
varð - eða í það minnsta voru líkurn-
ar á því yfirgnæfandi eins og i pott-
inn var búið. Fljótlega varð ljóst að
yfirgnæfandi meirihluti sérfræðinga
og náttúruvisindamanna sem komu
að málinu hafði miklar efasemdir um
þessa framkvæmd í sjálfu sér - hrein-
lega út frá þeirri grunnforsendu
hversu mikil röskun hún er á náttúr-
unni. Þegar fréttir fóru að berast af
umsögnum stofnana eins og Náttúru-
vemdar, Landverndar og Land-
græðslunnar mátti sjá hvert stefndi.
Áberandi samnefnari i þessu öllu var
að rannsaka þyrfti hluti meira og
betur því menn vissu lítið um raun-
veruleg áhrif af framkvæmdunum og
þeim mótvægisaðgerðum sem fyrir-
hugaðar voru. I raun var ekki hægt
að búast við öðru frá aðilum sem
starfa undir formerkjum fag-
mennsku. í þessu samhengi felst fag-
mennskan í því að byggja umsagn-
imar á sem mestum og víðtækustum
rannsóknum og eyða sem mestri
óvissu um hugsanlegar afleiðingar.
Það felst með öðrum orð-
um í eðli þessarar fag-
mennsku að krefjast
meiri rannsókna og
benda á óvissu og hugs-
anlega hættu vegna
framkvæmda, auk þess
auðvitað að tína til það
sem menn telja sig vita
með nokkurri vissu. Og
þegar uppleggið hjá
Skipulagsstofnun er það
sem það er þá öðlast
þessi tegund fag-
mennsku margfalt vægi
- vafaatriðin magnast
upp og þess nýtur svo
umhverfið. Landsvirkjun var því í
raun ekki vandanum vaxin - hún gat
ekki gert matsskýrslu sína þannig úr
garði að hún eyddi sem mestri
óvissu.
Ef til vill kristallast þetta mikil-
vægi varúðarreglunnar best i því að
hin almenna niðurstaða Skipulags-
stofnunar er að ávinningur virkjun-
arinnar vegi ekki upp óafturkræf
skaðleg áhrif á náttúruna. Þetta geta
menn einmitt sagt í krafti varúðar-
innar þrátt fyrir að hvorki liggi fyrir
nein hlutlæg mælistika á efnahags-
legu áhrifin (að dómi Skipulagsstofn-
unar) né á hin óafturkræfu áhrif á
náttúruna! Það felst einfaldlega meiri
varúð í því að hrökkva en stökkva
þegar lítið er vitað.
Pólitík og fagmennska
Sumir hafa talað um að úrskurður
Skipulagsstofnunar sé ósigur pólitík-
urinnar og sigur fyrir fagleg vinnu-
brögð. Vissulega má það til sanns
vegar færa hvað varðar hin faglegu
vinnubrögð. í sjálfu sér er ekkert út
á vinnubrögð Skipulagsstofnunar að
setja. Hins vegar er fráleitt að tala
um einhvern ósigur pólitíkurinnar.
Það er hápólitísk ákvörð-
un að láta þessa reglu
gilda, að láta sönnunar-
byrðina liggja í svo rík-
um mœli hjá fram-
kvæmdaraðilanum.
Hér hafa þvert á móti gerst stórpóli-
tísk tiðindi - pólitískir sigrar unnist
- sem felast fyrst og fremst í því
grundvallarsjónarmiði sem lagt var
upp með, varúðarreglunni. Það er
hápólitísk ákvörðun að láta þessa
reglu gilda, að láta sönnunarbyrðina
liggja í svo ríkum mæli hjá fram-
kvæmdaraðilanum. Davíð Oddsson
hefur látið að því liggja að Skipulags-
stofnun hafi tekið sér þetta pólitíska
vald sem er ekki rétt. Það var Al-
þingi sem með lögunum um um-
hverfismat tók þessa pólitísku
ákvörðun. Lögin eru sett vegna þess
að menn vildu að ákvarðanir yrðu
upplýstar og „faglegar" þegar um
væri að ræða stórframkvæmdir.
Lögin og Ríó
Menn þóttust vera að samræma ís-
lenskar reglur því sem gerist í ná-
grannalöndum okkar, sérstaklega
reglum EES og þess sem menn
ákváðu á Ríóráðstefnunni. Ekki er
hægt að skilja lögin öðruvísi en að
varúðarreglan skuli höfð í hávegum
og það þurfti enga „valdtöku“ hjá
Skipulagsstofnun til. Stofnunin var
einfaldlega að vinna eftir laganna
hljóðan. Það þarf ekki annað en að
lesa athugasemdirnar með frumvarp-
inu sem Alþingi Islendinga sam-
þykkti í fyrra til að sjá hver andi lag-
anna er: „Á Ríóráðstefhunni .... var
mörkuð stefna í alþjóðlegum um-
hverfisrétti næstu áratuga. Gerð var
sérstök yfirlýsing, Ríóyfirlýsingin,
sem hefur að geyma 27 meginreglur
en í 17. reglu er fjallað um mat á um-
hverfisáhrifum. Þar segir: „Ríki
skulu láta fara fram mat á umhverfis-
áhrifum þegar um er að ræða fyrir-
hugaða starfsemi sem líkleg er til að
hafa veruleg skaðleg áhrif á umhverf-
ið og háð er úrskurði viðkomandi
stjórnvalds." Sú meginregla sem olli
hvað mestum heilabrotum að koma
saman í Ríóyfirlýsingunni var varúð-
arreglan en segja má að með tilkomu
hennar hafi verið mótuð sú megin-
stefna sem er grundvöllur löggjafar
um umhverfismál um heim allan, að
umhverfið og náttúran skuli njóta
vafans en ekki, eins og áður tíðkaðist,
að framkvæmdir skyldu njóta hans.“
Hver er hinn pólitíski vilji?
Það fer því varla milli mála að við
úrvinnslu á þeirri pólitísku grunn-
forsendu sem Alþingi ítrekaði og
setti i lög árið 2000 (við endurskoðun
laganna) hefur Skipulagsstofnun ein-
faldlega haldið sig við bókstaf lag-
anna. Spurningin er hins vegar hvort
það hafi, þrátt fyrir allt, ekki verið
pólitískur vilji til að ganga þessa leið
alveg til enda. Hvort pólitískur vilji
Alþingis hafi verið að ganga skemur
í að útfæra varúðarregluna og gera
það ekki með svona bókstaflegum
hætti? Það er sú spuming sem í dag
þarf að svara.
Viðbrögð stjórnarliða, og raunar
margra annarra, virðast benda til að
þeir telji að ekki hafi verið pólitískur
vilji fyrir því að fá þá niðurstöðu sem
nú er uppi - þ.e. að varúðarreglunni
hafi verið fylgt út í ystu æsar. Þetta
má bæði ráða af orðum forsætisráð-
herra og eins af orðum Halldórs Ás-
grímssonar, fomanns Framsóknar-
flokksins. Tvær leiðir eru þá eftir tU
að ákvarða hvort fyrir hálfgerða
slysni eða misskilning sé komin upp
staða sem ekki er pólitískur meiri-
hluti fyrir: Annars vegar að umhverf-
isráðherra taki af skarið og hins veg-
ar að Alþingi geri það.
Stjórnsýsluúrskurður
Umhverfisráðherra á samkvæmt
lögum að úrskurða í málinu, verði
það kært til hans, en fullyrða má að
það verður gert. Sá úrskurður þarf að
liggja fyrir 1. nóvember og getur ráð-
herrann vitaskuld snúið við úrskurði
Skipulagsstofnunar að einhverju eða
öllu leyti. Túlkun ráðherrans á lögun-
um og nýjum gögnum sem Lands-
virkjun tekst að koma með næsta
mánuðinn mun skipta miklu. Hendur
ráðherrans eru þó að hluta til bundn-
ar þvi samkvæmt orðanna hljóðan er
úrskurður hans stjórnsýslulegs eðlis
frekar en pólitískur.“Úrskurður ráð-
herra er fullnaðarúrskurður á stjórn-
sýslustigi," segi í 13. gr. laganna. Til
að höggva á hinn pólitíska hnút væri
því heppilegra að fá fram sjónarmið
og túlkun Alþingis sjálfs.
Túlkun Alþingis
Svo vill til að á íslandi, einu landa
innan Evrópska efnahagssvæðisins,
fer ekki saman útgáfa virkjanaleyfis
og ákvörðun um það hvort viðkom-
andi framkvæmd kemst í gegnum
umhverfismat. í nýju lögunum um
umhverfismat er bráðabirgðaákvæði
um að nefnd skuli kanna hvort
ástæða sé til að sameina og sam-
ræma ákvörðunarferli umhverfis-
mats við leyfisveitingar fyrir einstak-
ar framkvæmdir. Þessari nefnd voru
gefin tvö ár til starfa og eðlilega er
engin niðurstaða komin í það enn.
Umhverfismatið fyrir Kárahnjúka-
virkjun og virkjanaleyfið fyrir þessa
sömu virkjun eru því tveir aðskildir
hlutir. Afstaða löggjafans til þeirrar
pólitisku spurningar hvort túlka eigi
varúðarregluna bókstaflega eða ekki
mun þá væntanlega birtast í þvi
hvernig Alþingi afgreiðir frumvarp
um virkjanaleyfi þegar og ef það
verður lagt fram í haust. Hvort sú
niðurstaða kemur á und-
an eða eftir úrskurði um-
hverfisráðherra á eftir að
koma í ljós en til að eyða
óvissu væri trúlega best
fyrir alla að hún kæmi
sem fyrst. Fyrirsjáanlegt
er að þetta mál mun koma
upp strax á haustþinginu
og þá mun koma í ljós
hvort löggjafinn fór fram
úr sjálfum sér í lagasetn-
ingu til verndar náttúru
og umhverfi eða hvort
hann ætlaði alltaf að spila
á þessar framsæknu um-
hverfisnótur.