Dagblaðið Vísir - DV - 18.05.2002, Side 50
50
H e /q a r b / ci ö I>"V LAUCARDAGUR 18. MAÍ 2002
Sakamál
Umsjón
Páll Ásgeir
Ásgeirsson
Vanhæfni Og gervivísindi
Sem sérhæfður efnafræðingur ígreiningu
sakarefna hafði framburður Jogce Gilchrist
úrslitaáhrif á hi/ort ákærðir voru dæmdir
sekir eða úrskurðaðir saklausir af þeim af-
brotum sem þeir voru grunaðir um. Frúin
veitti tæknideild lögreglunnar í Oklahoma-
borg forstöðu og lét mjög til sín taka írétt-
arsölum þegar mál grunaðra sakamanna
voru tekin fgrir.
Hún var eftirlæti rannsóknarlögreglunnar þar sem
hún auðveldaði mjög störfin við að koma upp um al-
varlega glæpi og saksóknarar sóttust eftir að leiða
Joyce í vitnastúku þar sem hún kvað allar grunsemd-
ir um sakleysi sakborninga í kútinn. Hún flutti mál
sitt og vitnaði með glæsibrag og kviðdómur hreifst af
henni. Konur sem sátu í dómnum greiddu undantekn-
ingarlítið atkvæði um sekt og sýknu samkvæmt vitn-
isburði réttarefnafræðingsins. En skýrslur hennar
leiddu til sakfellingar því hún leit ekki á sitt hlutverk
að afsanna það sem glæpamenn voru ákærðir fyrir.
Vitnisburður Joyce Gilchrist sendi á þriðja tug
manna í dauðadeildir og þúsundir sakborninga i
fangelsi.
Sem sérhæfður efnafræðingur í greiningu sakar-
efna hafði framburður Joyce Gilchrist úrslitaáhrif á
hvort ákærðir voru dæmd sekir eða úrskurðaðir sak-
lausir af þeim afbrotum sem þeir voru grunaðir um.
Frúin veitti tæknideild lögreglunnar I Oklahomaborg
forstöðu og lét mjög til sín taka í réttarsölum þegar
mál grunaðra sakamanna voru tekin fyrir. Hún var
eftirlæti rannsóknarlögreglunnar þar sem hún auð-
veldaði mjög störfin viö að koma upp um alvarlega
glæpi og saksóknarar sóttust eftir að leiða Joyce í
vitnastúku þar sem hún kvað allar grunsemdir um
sakleysi sakborninga í kútinn. Hún flutti mál sitt og
vitnaði með glæsibrag og kviðdómur hreifst af henni.
Konur sem sátu í dómnum greiddu undantekningar-
lítið atkvæði um sekt og sýknu samkvæmt vitnis-
burði réttarefnafræðingsins. En skýrslur hennar
leiddu til sakfellingar því hún leit ekki á sitt hlutverk
að afsanna það sem glæpamenn voru ákærðir fyrir.
Vitnisburður Joyce Gilchrist sendi á þriðja tug
manna i dauðadeildir og þúsundir sakborninga í
fangelsi.
Nú á dögum virðist sem efnafræðingar lögreglunn-
ar hafi meiri áhrif þegar réttað er í sakamálum en
dómarar, lögfræðingar og vitni. Treyst er á visinda-
lega niðurstöðu þeirra fremur en meira og minna
ruglingslegan framburð vitna og misjafnlega ná-
kvæma skýrslugerð rannsóknarlögreglumanna. í
flestum tilvikum á þessi skoðun við rök að styðjast,
en ekki ef sakborningur hefur verið svo ólánsamur að
treyst er á vitnisburð lögregludeildar Joyce Gilchrist.
Einn þeirra manna er Jeff Pierce. Þegar hann var
handtekinn árið 1986 var hann búinn að vera í hjóna-
bandi i ár og átti 15 mánaða gamla syni sem eru tví-
burar. Hann var tekinn fastur í Oklahomaborg og
ákærður fyrir nauðgun og rán. Þótt hann héldi
stöðugt fram sakleysi sínu og fórnarlambið ætti erfitt
með að koma honum fyrir sig var hann dæmdur í 65
ára fangelsi og byggðist dómurinn á niðurstöðum
rannsókna og ákveðinni sakfellingu sem hún bar
fram að venju með glæsibrag í dómsal. í maímánuði
í fyrra, 2001, var Jeff látinn laus eftir að hafa afplán-
að 15 ár af dómi sínum.
Eftir dóminn skildi hann við konu sína að eigin ósk
og bað hana flytja til heimabæjar hennar í Michigan
og ala drengina þar upp og segja þeim ekki frá að fað-
ir þeirra væri tugthúslimur, dæmdur fyrir hryllileg-
an glæp. Hann vildi ekki að hún heimsækti sig í fang-
elsið heldur reyndi að lifa eigin lífi og helga sig upp-
eldi sona þeirra. Nauðgarar eru ekki hátt skrifaðir í
fangelsum og samfangarnir höfðu varla annað sam-
band við Jeff en að lýsa andúð sinni á honum.
Geðþóttaúrskurðir
Lögmenn sakborninga og ættingjar dæmdra manna
hafa lengi kvartað yfir dómum sem byggðust á vitnis-
burði og svokölluðum vísindalegum rannsóknum
Joyce Gilchrist og talið þá byggja á veikum grunni.
Að því kom að grunsemdir yfirvalda vöknuðu um að
ekki væri allt með felldu varðandi rannsóknir henn-
ar og úrskurði um vandmeðfarin efni. Lögregla í
Joyce Gilchrist flutti mál sín af sannfæringarkrafti
þegar hún vitnaði um sekt manna. hvort sem þeir
voru sekir eða ekki. Hún vann sér traust kviðdóina
og yfirmanna en verjendur sakborninga vantreystu
henni fullkomlega, og ekki að ósekju.
Oklahoma og alríkislögreglan hófu rannsókn á ferli
Joyce, sem nú er á sextugsaldri, og farið var yfir
nokkur mál á 20 ára ferli hennar í tæknideild lögregl-
unnar og þau rannsökuð ítarlega.
Farið var í saumana á átta málum þar sem vitnis-
burður efnafræðingsins réð úrslitum um að menn
hlutu stranga dóma. í ljós kom að í minnsta kosti sex
þessara mála hafði hún gert augljósar vitleysur og
teygt túlkanir á rannsóknum út yfir öll mörk til að
koma sök á ákærða menn. Meðal þess sem hún feilaði
illilega á var að greina mannshár og ákveða næstum
upp á sitt eindæmi af hverjum hár voru sem fundust
á glæpavettvangi.
Verið er að rannsaka betur tólf dauðadóma sem
byggðust á vitnisburði efnafræðings lögreglunnar og
rannsóknum sem virðast ekki standast vísindalegar
kröfur. Þegar er búið að taka ellefu þeirra dauða-
dæmdu sem Joyce úrskurðaði seka af lífi. Málið hef-
ur vakið mikla athygli í Bandaríkjunum og er krafist
sífellt víðtækari rannsókna á duttlungafullum niður-
stöðum tæknideildar lögreglunnar sem leiða til þess
að fjöldi saklausra manna er dæmdur til þyngstu refs-
inga fyrir glæpi sem þeir hafa ekki framið. Það getur
tekið mörg ár að fara yfir málsskjöl og rannsóknar-
niðurstöður. Á meðan er Joyce leyst frá strörfum en
heldur fullum launum sem yfirmaður efnafræðirann-
sókna lögreglunnar í Oklahoma.
Sjálf neitar Joyce öllum ásökunum og segist vera
blóraböggull til að fría yfirmenn sína af mistökum og
röngum dómum. Hún kveðst hafa varið öllu sinu lífi
og orku til að vinna sín störf af samviskusemi og ætli
að halda áfram að gera það.
Hún segir hiklaust að sjáanlega hafi hún troðið ein-
hverjum um tær ofarlega í goggunarröð embættis-
framans innan lögreglu og dómskerfis og þess gjaldi
hún nú. Að vera blökk á hörund og kona að auki bæti
síöur en svo málstað hennar.
En umkvartanir hennar hafa lítil áhrif á lögmenn-
ina sem séð hafa á eftir saklausum umbjóðendum sín-
um í dauðaklefa eða í ævilanga fangelsisvist. David
Auty, sem varði Jeff Pierce, er ómyrkur í máli þegar
hanh lýsir starfsaðferðum efnafræðingsins og segir
konuna óhæfan og illgjarnan gervivísindamann, sem
geri allt sem í hennar valdi stendur til að hjálpa
ákæruvaldinu til að koma sök á menn og sýna hve
dugleg yfirvöldin eru að leysa mál og koma lögum
yfir glæpamenn. En það var fyrir tilverknað Davids
að tekin voru sýni og DNA-rannsókn gerð á sýnum af
höfuðhári hans og og hárum við kynfærin og sam-
svarandi hárum sem fundust við og á vettvangi
glæpsins sem hann átti að hafa framið. Rannsókn vis-
indakonunnar reyndist vera út í bláinn.
Fleiri atriði komu til svo sem að konan sem Jeff
átti að hafa nauðgað bar ekki kennsl á hann og lýsing
hennar á þeim sem framdi verknaðinn kom hvergi
heim og saman við útlit hins ákærða. Það var ekki
fyrr en sakborningur var klæddur í sams konar föt og
konan lýsti að hún þóttist þekkja kvalara sinn. Máls-
meðferðin var því öll út í hött en úrskurður tækni-
deildar varðandi háralagið nægði til dómsuppkvaðn-
ingar sem verður lögreglu og dómsyfirvöldum í Okla-
homa til ævarandi skammar.
Vafasöm sönnunargögn
Joyce Gilchrist er borin og barnfædd í Oklahoma
og var faðir hennar slátrari og móðir annaðist
hreingerningar. Með viljaþreki og dugnaði braust
hún til mennta og lauk prófi í réttarfarsvísindum
(forensic science) sem fjalla um hvað glæpavett-
vangurinn felur af sönnunargögnum sem geta kom-
ið upp um sökudólg. Greiningarfræðin sem Joyce
var sérhæfð í tengdist einkum efnafræði.
Að loknu háskólaprófi hóf hún störf í rannsókn-
arstofu lögreglunnar 1980 og varð brátt eitt höfuð-
vitni í alvarlegustu sakamálum. Hún klæddist
smekklega og flutti mál sitt með leikrænum tilburð-
um og var afar sannfærandi í réttarsal. Hún fór létt
með að kveða mótrök verjenda í kútinn. Hún var
nösk á að ná konum í kviðdómi á sitt band, sem
litu illu auga þegar karlar í verjendastétt réðust að
konunni sem flutti mál sitt svo glæsilega. Hún
kunni prýðilega að bera vitni - embætti saksókn-
ara sóttist eftir að fá hana til að hjálpa til að fá
ákærða dæmda.
í nokkrum málum fór frúin fram úr sjálfri sér í
ásakanagleðinni. Uppáhaldssönnunargögn hennar
voru mannshár sem hún fann á glæpavettvangi.
Annars er sönnunargildi þeirra mjög dregið í efa
því hár af sömu manneskju geta verið mismunandi
og hár af annars ólíkum einstaklingum geta litið
eins út í smásjárskoðan. Það er ekki fyrr en með
DNA-rannsókn að hægt er að ganga að því á óyggj-
andi hátt af hverjum hvaða hár er. Því er saman-
burður á hári með eldri aðferð ekki annað en gervi-
vísindi og hefði aldrei átt að taka þær rannsóknir
gildar sem sönnungargögn, að áliti David Autry.
Það var langt síðan marga grunaði að tæknideild-
in í Oklahomaborg væri á vægast sagt gráu svæði i
ákafa við að búa til sönnunargögn til að fá grunaða
menn dæmda. Á níunda áratug síðustu aldar var
máli tveggja meintra morðingja vísað frá dómi
þrátt fyrir að Joyce tefldi fram fullgildum sönnun-
argögnum um sekt þeirra og vitnaði með venjuleg-
um leikaraskap um að hún hefði órækar sannanir
i höndum um sekt þeirra.
Lögmenn sem önnuðust vörn sakborninga í al-
varlegum glæpamálum voru vissir um að yfirvöld
héldu verndarhendi yfir Joyce þar sem hún auð-
veldaði lögreglu og saksóknara mjög störfin og
fengu embættin gott orð á sig fyrir röggsemi við að
upplýsa glæpi og hegna hinum seku. En það voru
fleiri en lögmenn 1 Oklahoma sem leist ekki á blik-
una þegar Joyce geystist i vitnastúkur til að sak-
fella menn á eigin forsendum, sem oft voru veikar.
Samtök réttarfarsvísindamanna vöruðu við
snöggsoðnum áyktunum hennar og yfirmaður vís-
indadeilda lögreglunnar í Missouri bar það blákalt
upp á Joyce að hún falsaði sönnunargögn og rang-
túlkaði þau og væri þeim vísindum sem hún er orð-
uð við til skammar.
En lengi vel kom allt fyrir ekki. Joyce Gilchrist,
sem er fráskilin og á tvö uppkomin börn, hlaut
stöðuhækkanir með tilheyrandi launabótum þar til
ekki var stætt á því lengur að láta hana vinna skít-
verkin fyrir lögreglu og ákæruvald og sakfella
menn og dæma hvort sem þeir voru sekir eða ekki.
Ásaltanir ganga á víxl
Joyce var loks vikið úr starfi 1999 eftir að lögregl-
an lak sönnunum um vanhæfni hennar í fjölmiðla.
Dómarar hafa fordæmt gjörðir hennar og fjöldi
manns á um sárt að binda vegna dómhörku og at-
hyglissýki konunnar sem var öðrum lagnari að
höfða til kviðdóms. Mikið fé hefur verið lagt til að
endurskoða sýni hennar og vitnisburði og mörg
málaferli og skaðabótakröfur eru í gangi á hendur
ríkinu.
Sjálf neitar Joyce öllum ásökunum og segist að-
eins hafa gert skyldu sina og kennir yfirmönnum
sínum í lögreglu, saksóknaraembættinu og dómur-
um um dómsmorðin og rangsleitnina sem mönnum
var sýnd. Það lið ber aftur af sér allar sakir og klín-
ir vanhæfninni á Joyce Gilchrist eina.
Um hitt er ekki deilt hverjum það er að kenna að
sýni sem menn voru dæmdir eftir eru horfin eða
eyðilögð í vörslu tæknideildar Oklahomalögregl-
unnar, sem frúin átti að bera ábyrgð á.