Dagblaðið - 28.08.1978, Blaðsíða 11

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 28. ÁGÚST 1978.
11
\
Stefnumótun
Ný skilgreining á manninum
Kjallarinn
Fjölþætt
gildismat
við stjórnun
Ef við fjöllum um stefnumótun
fyrir íslenska þjóðfélagið eða fyrir
hvaða þjóðfélag eða skipulagsheild
sem er, þá hlýtur fyrsta spurningin að
vera sú: í hvers þágu, með hvers konar
hugmyndir.að viðmiðun, með hvers
konar þarfir í huga erum við að vinna
að stefnumótun?
1 því sem ég segi hér á eftir geng ég
út frá því að verið sé að móta stefnu
með þarfir allrar þjóðfélagsheildarinn-
ar fyrir augum. Þaer hugmyndir, sem
ég miða við eru af sviði félagsvisinda
og sálarfræði, einkum styðst ég við
flokkun félagsvísindamannsins
Spranger á gildismati og skilgreiningu
sálfraeðingsins Maslow á þörfum
mannsins. Sú skoðun höfundar, að
maðurinn sé fjölþætt menningarvara,
sem með sköpunarkrafti sinum og
framsýni sé fær um að ráða framtíð
sinni, er ein aðalforsenda þess að þessi
vinnuaðferð er sett fram.
Þarfir mannsins
Þarfir mannsins eru mismunandi
skilgreindar eftir þvi út frá hvaða sál-
fræðilegri stefnu það er gert, en ég
miða hér viö uppröðun, sem kemur frá
þekktum bandariskum sálfræðingi
Abraham Maslow:
1. Lífeðlislegar þarfir.
2. Öryggisþörf.
3. Þörf fyrir ástúð og mannleg sam-
skipti
4. Virðingarþörf.
5. Sköpunar- og sjálfsbirtingarþörf.
6. Andlegar og trúarlegar þarfir.
Meðal undirstöðu likamsþarfa eru
þörf'fyrir húsaskjól, klæði, mat, drykk,
kynlif og annað i þeim dúr. Þessar
þarfir eru tengdar líkamanum og starf-
semi hans og fjölgun kynslóðanna.
öryggisþarfir skipta miklu máli bæði i
lífi einstaklingsins og í þjóðlífinu. við
skulum bara taka eitt dæmi, trygg-
ingakerfið. Bæði frjáls trygging, sem
rekin er i ábataskyni og eins samtrygg-
ing féíagslegs eðlis, sem byggð er á
félagshyggjusjónarmiðum byggja
starfsemi sína á öryggisþörf mannsins
og það er margt í þjóðfélaginu sem
beinist að þvi að fullnægja þessari þörf
beint og óbeint. Aldrei er hægt að full-
nægja öryggisþörfmni algerlega með
ytri aðgerðum. Ákveðið magn af til-
finningalegu öryggi, þor og hugrekki
til þess að takast á við verkefni og
vandamál lifsins eru einstaklings-
bundnir hæfileikar, sem til þarf.
Þörf fyrir ástúð og samskipti er
félagsleg þörf. Við höfum öll þörf fyrir
samveru, við höfum öll þörf fyrir sam-
band við annað fólk, við höfum öll
þörf fyrir manneskjur i okkar lifi, sem
við höfum djúp tengsl við og lifum í
nánu samlífi við, annars kemur fram
einangrun og óánægja. Eitt af því, sem
margir hafa talað um að væri undirrót
ýmissa vandamála í samtimanum er
einmitt skortur á slíkum djúpum
mannlegum tengslum. Slík mannleg
tengsl fást ekki i gegnum peninga, hins
vegar má nota fjármagn til þess að búa
til stofnanir eða fyrirtæki til þess að
þjóna slikum þörfum, eins og t.d. veit-
ingahús og félagsheimili. En frjáls
félagsleg samskipti milli vina, innan
fjölskyldu, i frjálsu félagsstarfi o.s.frv.
kosta ekki endilega neina peninga og
eru þess vegna fyrir utan þetta venju-
lega efnahagskerfi og kæmu ekki fram
Álagning í smásölu
lækkaðiá
síðasta kjörtímabili
Nú eru álagningarmál i sviðsljós-
inu. Kjartan Ólafsson, ritstjóri Þjóð-
viljans og nýbakaður þingmaður Vest-
firðinga, segir í ritstjórnargrein í Þjóð-
viljanum 29. júli sl.: „ ... enda er það
staðreynd að verzlunarálagning hefur
farið heldur hækkandi en lækkandi á
síðasta kjörtímabili.” Hér er átt við
álagningu í smásölu og mun vera við-
leitni i þá átt að sanna að smákaup-
menn hafi ekki hert beltisólina á sama
tíma og öðrum stéttum hafi verið gert
að gera það. Þar sé því um auðæfi að
ræða, sem færa megi yfir til öreig-
anna. Mun þingmaðurinn á þennan
hátt vilja hjálpa til að böggla formanni
sínum í forsætisráðherrastólinn.
En staðreyndin um álagningu i smá-
sölu allt frá því að vinstri stjórnin var
við völd á fyrri hluta ársins 1974 og
þar til nú eru þessar, og er miðað við
að keypt sé af innlendum heildsala eða
innlendum framleiðanda:
Álagning á kaffi:
Vinstri stjórn 1974............20.2%
Nýstjórn.sept. 1974........... 17.9%
Álagningnú, 1978 ..............18.0%
Álagning á hveiti, ýmiss konar mjöli
og sykri:
Vinstristjórn 1974 ........... 30.9%
Nýstjórn, sept. 1974.......... 27.4%
Álagning nú, 1978 ............ 27.4%
Álagning á niðursuðuvörur o.fl.:
Vinstri stjórn 1974 .......... 39.3%
Ný stjórn, sept. 1974......... 34.9%
Álagningnú 1978................35.2%
Álagning á kvenskó:
Vinstri stjórn 1974 .......... 38.3%
Nýstjórn,sept. 1974. 34.0%
Álagning nú, 1978 ............ 34.4%
Álagning á . búsáhöld, s.s. potta,
pönnur, katla o.fl.:
Vinstri stjórn 1974 .......... 25.2%
Nýstjórn.sept. 1974. ....... 22.3%
Álagningnú, 1978 ............. 23.2%
Álagning á ytri fatnað kvenna:
Vinstri stjórn 1974............42.9%
Ný stjórn, sept. 1974......... 38.2%
Álagningnú, 1978 ............. 38.7%
Álagning á Ijósakrónur og lampa:
Vinstri stjórn 1974 .......... 36.5%
Nýstjórn, sept. 1974.......... 32.5%
Kjallarinn
Jón I.Bjarnason
Álagning nú 1978.............33.0%
Álagning á málningu og lökkum:
Vinstri stjórn 1974 ........ 24.5%
Nýstjórn,sept. 1974......... 21.7%
Álagning 1978 .............. 21.8%
Ofangreind dæmi um verzlunar-
álagningu eru tekin af handahófi úr
tilkynningum vérðlagsnefndar á til-
greindum tíma. Þau tala skýru máli. í
öllum tilfellum var álagningin stór-
lækkuð eftir að núverandi rikisstjórn
komst til valda, nál. 8—10%, og eins
og glöggt má sjá, er í öllum tilgreind-
um dæmum um lægri álagningu að
ræða nú, en gilti við lok valdaskeiðs
vinstri stjórnarinnar 1974.
Ritstjóri Þjóðviljans og þingmaður
Vestfirðinga er þannig uppvis að
beinni fölsun staðreynda þegar hann
birtir i blaði sínu fyrrgreind ummæli
um verzlunarálagningu i smásölu á sl.
kjörtímabili.
Álagning i smásölu hefur lækkað,
en ekki hækkað.
Kaupmannasamtök íslands hafa
mótmælt þessum fölsunum, en Þjóð-
viljinn hefur ekki fengizt til að birta
þau mótmæli, nema að hluta til.
Kemur þar e.t.v. í Ijós einn anginn af
„fréttamafiunni”.
Jón I. Bjarnason
ritstjóri.
i hagvexti. Aftur á móti myndi starf-
semi veitingahúss koma fram í hag-
vexti. Og hérna erum við komin að því
atriði, sem Jónas Haralz talaði um
áðan, að hagvöxturinn er alls ekki
neitt endanlegt markmið í þjóðfélagi
og á heldur ekki að vera það.
Virðingarþörf spilar mikið inn í
þjóðfélagið eins og við þekkjum það í
dag. Þörfin fyrir virðingu er sam-
kvæmt hugmyndum Maslow alveg
jafn eðlileg og nauðsynleg eins og
þörfin fyrir mat.
Við höfum öll þörf fyrir það að
skynja, að okkar framlag sé virt, að
við séum virt sem persónur. Það er
mjög greinilegt hvernig þörfin fyrir
virðingu getur haft áhrif á efnahagslíf.
Tökum sem dæmi það að klifra upp
efnahagslegan virðingarstiga með þvi
að ná i íburð og stöðutákn eins og
ákveðnar gerðir af bílum, við skulum
bara taka Mercedes Benz sem dæmi
eða þá dýran klæðnað, íburðarmikil
heimkynni, einbýlishús og annað í
þeim dúr. Þetta er liður í því hvernig
hvatningarkerfi og hugsunarháttur
þjóðfélagsins er. Menn leitast, eins og
mál standa, töluvert við það að full-
nægja virðingarþörf sinni í gegnum
efnahagsleg tákn og efnahagslegar
leiðir. Þetta þarf ekki að vera svona,
aðrar tegundir af þjóðfélögum eða
menningu geta lagt lítið upp úr því
efnahagslega og mikið upp úr ein-
hverju öðru, eins og t.d. skáldskapar-
gáfum eða tónlistarhæfileikum, líkam-
legu atgervi eða andlegum þroska.
Auðvitað er okkar menning ekki svo
einhliða að það sé eingöngu hið efna-
lega og hið efnahagslega sem skapar
virðingu, en þessi síðustu ár hefur
^ komið til ákveðin áherzla á hið efna-
hagslega gildismat og ég ætla að fjalla
um það nánar á eftir.
Sköpunar- og sjálfsbirtingarþörf
mannsins er samkvæmt hugmyndum
Maslow sérstök þörf og byggir á því,
að við viljum leggja eitthvað fram,
skapa, birta okkar hæfileika og sjálf.
Við þekkjum þetta kannski bezt i sam-
bandi við störf. Lífið hefur yfirleitt
ekki mikið gildi fyrir fólk nema það
fáist við skapandi starfsemi og geti
verið við vinnu. Þess vegna er at-
vinnuöryggi og tækifæri til þess að
vinna við starf afskaplega mikilvægt
fyrir þjóðarfarsæld. Án þess, þá er
mjög mikil hætta á þvi að vonbrigði og
þunglyndi nái yfirhöndum. Þetta
skeður t.d. oft með fólk, sem þarf að
hætta að vinna vegna aldursaka, en
sem enn hefur starfsgetu.
En þessi sköpunarkraftur eða sköp-
unarþörf getur fengið útrás i mörgu
öðru en I starfi, t.d. i sambandi við
áhugamál, í sambandi við félagsstörf, i
sambandi við það að vinna í garðin-
um, vinna við hús sitt, listræna tján-
ingu eða eitthvað slikt.
í síðasta lagi þá er það þörf fyrir
andlega reynslu. Þetta var Maslow
ekki með I sínum upprunalega lista
sem hann setti fram í þekktri bók
1954, en hann bætti við i grein sem
hann skrifaði 1968, að andlegi þáttur-
inn í manninum, það að upplifa eitt-
hvað ennþá stærra og dýpra heldur en
hið persónulega, væri líka eðlileg og
nauðsynleg þörf hjá fólki. Við sjáum
þetta atriði m.a. i sambandi við dauð-
ann, en hann verða allir einhvern tim-
ann að horfast í augu við. Þar er
spurningarmerki, sem við vitum ekki
hvað er handan, þó um það séu að
sjálfsögðu hinar margvíslegustu hug-
myndir og kenningar. Þetta er örstutt
yfirlit yfir þarfir mannsins.
Fjölþættari
mynd af
manninum
Margir hafa talað um nauðsyn þess
að það kæmi fram nýr maður eins og
hann kallaði þaðu Ég mundi heldur
vilja orða þetta, ný sýn eða ný skil-
greining á manninum. Ég vil stinga
upp á þvi, að þetta sjónarmið Maslow
sé gott dæmi um nýja og yfirgripsmeiri
skilgreiningu á manninum. Hér er skil-
greining á þörfurn mannsins sem nær
til fleiri þátta mannlifsins lieldur en
venjulega er gengið út frá í sambandi
við hagfræði, i sambandi við atvinnu-
rekstur, i sambandi við þjóðmál og
GeirViðar
Vilhjálmsson
stjórnmálastörf. En af hverju er þetta
svo? Af hverju höfum við lagt svona
mikið upp úr þvi efnislega og efna-
hagslega eins og ég held að ómót-
mælanlega hafi verið gert. Einhæft
gildismat er ein af frumorsökunum.
Það eru mörg atriði, sem sýna ójafn-
vægi í menningu nútima iðnrikja. Víg-
búnaður, mengun, alls konar félagsleg
vandamál og andlegir sjúkdómar eru
nokkur dæmi. Einhæft gildismat
liggur, meðal annarra orsakaþátta, hér
á bak við. Á lslandi er verðbólga og
efnahagsvandi skýrasta dæmið um
slíkt menningarlegt ójafnvægi. Til þess
að menningarlegt jafnvægi komist á
þurfa hugmyndir okkar um það hvað
sé góð menning og hvað sé gott mann-
lif að breytast, verða fjölþættari og
heildstæðari, og ég held að það sé stað-
reynd, að ný menning og ný manngerð
sem er fjölþættari, mannúðlegri og
heildrænni séu i uppsiglingu. Með fjöl-
þættari á ég m.a. við það, að þjóð-
félagsleg markmið beinast meira að
félagslegum, listrænum, fræðilegum
og andlegum markmiðum, jafnhliða
hinum stjórnmálalegu og efnahags-
legu sem ber hæst nú. Þá á ég ekki
bara við markmið i einkalífi heldur
lika að slík félagsleg, fræðileg, andleg,
listræn markmið verði skilgreind sem
stjórnunarmarkmið og tekin inn i
þjóðfélagslega skipulagningu og áætl-
anir hjá fyrirtækjum, stofnunum og
opinberum aðilum.
Geir V. Vilhjálmsson
sálfræðingur
Þjóð í síðastaleik
Skrýtið sumar! Stundum hefur sólin
sézt hér á suðvesturskika, brosandi
hátt á himni eins og ekkert hefði í
skorizt. Hún hefur ekki virt þetta horn
viðlits siðan árið 1974. Þá voru lika
kosningar. En það var líka þjóðhátið!
Allir voru kátir, og allir voru hressir
og allir renndu hýru auga til fortiðar
og framtíðar. En eins og eðlilegt er á
vondum tímum gleyma menn þeirri
bölvuðu staðreynd að við lifum í
nútíð. Og nú hortugheitast sú nútið
ærið gustmikil í hverju húsi og gerir
sér engan'mannamun.
Þjóðhátiðarfylliríið mikla var sem
sagt aldrei drukkið út heldur sveif
ölæðið þyngra á þjóðina er það breidd-
ist út með æ ferlegri tilbrigðum. Loks
misstu nokkrar manneskjur stjórn á
sér og hófu forkostulegan bófahasar
og undirheimaverk. Hefur sjaldan
jafnlétt þúfa velt ein þungu hlassi.
Ærðust nú allir hátíðargestir. Hin
skynsömustu valmenni og skap-
stjórnarmenn sáu ofsjónir: bófa og
illþýði i hverju skoti. Hvað þá þeir er
minna áttu vitið og skapstillinguna.
Var nú allt þjóðfélagið frá rónanum í
strætinu að veldisstólum landsfeðra,
eitt kraumandi mafiuhysterí sem sá
undirróður og lævís svik og pretti í
öllum áttum. Var enginn maður
óhultur um líf sitt en flestir fyrirgerðu
mannorði sínu. Fáir vissu lengur mun
hægri fótar frá þeim vinstri. Margir
skriðu á fjórum fótum. En nokkrir
fóru að tala tungum og bera náunga
sínum vitni. Risu nú margir kolbitar
úr öskustó. Stofnuð voru málgögn og
máltól til að slökkva brennandi þorsta
þjóðarinnar eftir nýjustu svala-
drykkjum úr forarpyttum undirheima,
sem á nokkrum misserum flæddu um
öll byggð ból og kaffærði í aur og skít
hvern Ijúfan friðarreit, sem þjóðin
hafði ræktað og hlúð að í ellefu
hundruð undirbúningsár fyrir
Kjallarinn
SigurðurGuðjónsson
þjóðhátið. En stórmenni og andan-
sjöfrar flúðu i ofboði á æðri
tilverustig. Þar ræðast þeir við
spaklega og reykja hass.
E-n við sem hófum sumblið tíma-
mótaárið góða með kurteisum skála-
ræðum, stöndum nú allt í einu uppi
með ferlega timburmenn í svínariinu
miðju, hvert ekki er tiltakanlega
hæverskt né prútt.
Og hver á svo að þrífa flórinn?
Stjórnvitringar vorir, sem ekki
sprungu hreinlega á limminu og svifu
eins og blöðrur út í tómið, sitja i
hrókaræðum við sjálfa sig um það
hvort eigi að moka hann með höndun-
um einum eða í pottlokunum þvi eng-
ar skólfur eru lengur til í landinu.
Skutulsveinar þeirra og vikapiltar er
ekki voru hættir að pissa undir er
darraðardansinn byrjaði, en hröktust i
ósköpunum fyrir óhönduglega slysni
upp á ríkisflórinn hæstan, hafa aldrei
lært að tálga tré né harma járn.
Og hver á þá að ryðja
haugfjandann? Nú er hún Snorrabúð
stekkur. Hinn trausti og fámælti
bænda- og búalýður er erjaði í
hverjum dal og í hverri vik, hefur
álpast fyrir björg nema þetta slitur sem
tókst að smala i búr á landareign
Mjólkurbús Flóamanna, börnum og
hröfnum að leik.
Islands hrafnistumenn, stoltustu
kempur vorar og gjaldeyrisveiðarar
síðan elztu menn dóu, láta ekki
deigann síga fyrr en í fullar lúkumar.
Þeir hafa sagt sig í land til að reyna að
halda i siðustu leyfarnar af reisn og
stolti þjóðarinnar sem fyrr á tímum
sagði sig á sveit, en seinna á bæ og loks
á Borg. En hin kúgaða stétt gjörðist
voldug og sterk — og sleit af sér
helvítis hlekkina, öllum að óvörum —
og sameinast nú í heilögu bræðralagi
undir suðrænni sól í sigursins
palmanna lundum með alla álhlunka
lýðveldisins í farangrinum. Menntá^
menn og námsfólk þjóðarinnar hefur
eins og vænta mátti alveg gengið af
göflunum og veit ekki lengur skil á vit-
und né veruleika en æskan, síðasta
hálmstráið í hallærinu, streitist við að
stika út að kvöldi sin fjögra daga plön
sem löggæzlan strikar út að morgni
með ærnum tilkostnaði svo liggur við
gjaldþroti ríkissjóðs.
Og páfinn i Róm er dauður.
Mér skilst að ástandið sé fremur
slæmt. Hins vegar bý ég ekki yfir
neinum þeim töfralyfjum sem hægt
væri að hella ofan í þjóðina. Auk þess
myndi mér auðvitpð ekki detta í hug
að neyða þeim ofan í blessað fólkið. Ég
er fanatiskur lýðræðissinni. Mig lang-
ar bara til að fá að vera með í leiknum
eins og hinir. Það er svo gaman í
siðastaleik.
Gert er upp reis sól Lúðvíks hins I.
á íslandi.
Sigurður Guðjðnsson
rithöfundur.
✓ V