Dagblaðið - 28.08.1978, Blaðsíða 22

22
DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 28. ÁGÚST 1978.
í þjóðlegum stíl
Bók
menntir
ÖLAFUR
JÓNSSON
Birgir Sigurðsson:
SKÁLDRÖSA
Loikrít f 3 þáttum.
Lystrœninginn of. 1978.132 bb.
Leikhúsin í Reykjavík frumsýndu i
vetur fjögur ný leikrit eftir islenska
höfunda, Kjartan Ragnarsson, Vé-
stein Lúðvíksson, Birgi Sigurðsson og
Jónas Árnason, fyrir utan skóla- og
nemendasýningar, en á slíkum sýning-
um voru lika í gangi ný íslensk verk-
efni eftir Pétur Gunnarsson og Flosa
Ólafsson. Eins og endranær gengu i
vetur á sviðinu nokkur íslensk verk-
efni frá fyrri leikárum. Og þá er ótalið
það sem til féll af nýju íslensku efni í
útvarpi og sjónvarpi.
Þetta er mikið. Og þó held ég það sé
ekki ýkja miklu meir en verið hefur á
undanförnum leikárum. íslensk leik-
ritagerð stendur með furðu miklum
blóma um þessar mundir, og samtímis
aukinni leikritun hefur áhugi leikhús-
gesta farið sívaxandi á nýjum ís-
lenskum leikritum á undanförnum ár-
um. Flestöll þau viðfangsefni leikhús-
anna sem best ganga i seinni tíð eru ís-
lensk og flest þeirra ný verk. Að þessu
leyti eru kringumstæður leikritahöf-
unda gerbreyttar frá þvi sem var fyrir
fáum árum aðeins þegar fullvíst mátti
heita að ný og óreynd íslensk leikrit
kolféllu á sýningum.
Leikritagerð
og bókaútgáfa
í vetur bar lika annað til nýlundu á
sviði íslenskra leikbókmennta sem ég
veit ekki hvort margir hafa tekið eftir
eða haft á því orð: allt í einu var farið
að gefa út leikrit i bókum. En hingað
til hefur íslensk leikritagerð verið
hornreka í bókaútgáfu, rétt eins og í
bókmenntasögunni að sínu leyti, og
næsta fátítt að ný íslensk leikrit, þótt
þau væru sett á svið, kæmu líka út á
prent. Af hinum vinsælu leikritum
Kjartans Ragnarssonar og Jónasar
Árnasonar frá undanfömum árum er
ekkert þeirra prentað, svo að einhver
dæmi séu nefnt. Þó ætti þetta að vera
svo sem sjálfsagt mál, að ný íslensk
'leikrit sem tekin eru til sýningar í at-
vinnuleikhúsum okkar komi að jafn-
aði út á prent samtímis frumsýning-
unni eða þvi sem næst. Og þetta er
orðið beinlinis brýnt eftir að leikrita-
gerð er orðin svo mikill þáttur nýrra
bókmennta sem raun ber nú vitni. En
þótt skömm sé frá þvi að segja eru ekki
nema örfá af leikritum t.a.m. Jökuls
Jakobssonar aðgengileg á prenti, og er
þó Jökull óumdeilt í hópi okkar helstu
samtiðarhöfunda og raunar sá sem
varð til að ryðja hinni nýju leikritun
brautina til almenningshylli.
Ef að þessu hefur verið fundið hafa
útgefendur jafnan átt létt um svör: hér
væri svo sem enginn markaður fyrir
leikrit, hafa þeir þá sagt, og vonlaust
að láta slíka útgáfu standa undir til-
kostnaði. En vera má að þetta sé að
breytast, þótt dæmið hafi áður fyrr
verið rétt reiknað, að með vaxandi al-
menningsáhuga á nýjum íslenskum
leikritum fari einnig lesendahópur
leikrita smávaxandi. Og i vetur og vor
komu sem sé út I bókum leikrit eftir
þrjá höfunda, sem er alveg óvenju-
mikið. Iðunn gaf út leikrit Vésteins
Lúðvíkssonar, Stalin er ekki hér, og
Lystræninginn I Þorlákshöfn Skáld-
Rósu eftir Birgi Sigurðsson sem bæði
voru frumsýnd í vetur. Og hjá Letri
kom út safn leikrita eftir Þorvarð
Helgason, Textar 1, tveir einþáttungar
fyrir svið og tvö útvarpsleikrit Þor-
varðar sem flutt hafa verið á
undanförnum árum.
Taka má eftir þessu, að tveir
af þremur útgefendum eru jaðar-for-
lög sem svo má kalla og hafa einkum
fengist við fjölritaútgáfu. Raunar er
Skáld-Rósa prentuð og að öllu leyti
venjulega og snyrtilega gerð bók. En
ef lesendahópur leikrita er svo fá-
mennur sem sagan segir má vel vera
að framtíð leikritaútgáfu felist í út-
gáfuháttum eins og Letur tíðkar, off-
set-fjölritun sem er miklum mun
kostnaðarminni en venjuleg prentun.
Og Textar Þorvarðar Helgasonar er
líka mjög svo snyrtilega gerð bók eftir
þessum hætti. Hún telst fyrsta bindi í
Leikritasafni Leturs svo að Ijóslega er
fyrirhugað framhald leikritaútgáfu I
þessum sniðum.
Þjóðleg
rómantíska
Skáld-Rósa var frumsýnd í Iðnó um
jólaleytið I vetur, við heldur dræmar
undirtektir gagnrýnenda, að mig
minnir, að minnsta kosti þótti mér
ekki gaman í leikhúsinu I það skipti.
Það hefur aftur á móti öðrum þótt.
Leikurinn var leikinn fyrir fullu húsi
fram á vor og verður að ég ætla brátt
tekinn upp á ný ásamt öðrum göngu-
stykkjum Leikfélagsins.
Raunar er auðráðið I vinsældir
Skáld-Rósu ef út í það-er hugsað. Leik-
ritið heyrir til rótgróinni „þjóðlegri
hefð” leikrita og leiksýninga í Iðnó
sem Þjóðleikhúsið síðan tók I arf og
hefur lagt rækt við eins og fleira gott
úr leikhúsinu við Tjörnina. Strangt
tekið má rekja þessa leikritagrein aftur
til elstu íslensku leikritanna og klass-
iskra verka í íslenskum leikbókmennt-
um. Og í meðförum þeirra og annarra
seinni verka af sama eða svipuðu tagi
hefur á sviðinu komist hefð á róman-
tískan skilning og úrlausn þeirra,
mannlýsinga og atburða í leikjunum,
þjóðlífs- og þjóðháttalýsingu sem
verður umgerð frásagnarefnisins.
Segja má að þessi „rómantíska leik-
hefð” lúkist enn í dag eins og spenni-
treygja um verk Jóhanns Sigurjóns-
sonar og meini beinlínis leikendum og
áhorfendum afnot þeirra.
En langt er nú orðið síðan fram
hafa komið ný frumort leikrit af þessu
tagi sem máli skipta. Ætli Gullna
hliðið sé ekki síðasta slíkt verk sem
varanlegt hefur orðið á leiksviði? 1
þeirra stað hafa komið leikgerðir al-
kunnra og vinsælla, jafnvel klassískra
skáldsagna sem oft hafa orðið vel
heppnaðar og vinsælar leiksýningar.
Þessi grein leikrita hófst í Iðnó fyrir
lifandi löngu — með leikgerðum eftir
AF HVERJU
HÖGGDEYFA?
Vegna þess aö þeir eru:
1. stillanlegir, sem býður upp á mjúka fjöðrun eða stifa
eftir aðstæðum og óskum bílstjórans.
2. tvlvirkir, sem kemur i vegfyrir að bíllinn, ,slái saman " í
holum eða hvörfum.
3. viðgerðanlegir, sem þýðir að KONI höggdeyfa þarf í
flestum tilfellum aðeins að kaupa einu sinni undir
hvern bíl.
4. með ábyrgð, sem miðast við 1 ár eða 30.000 km akstur.
5. ódýrastir miðað við ekinn kílómetra.
Eff þú metur öryggi og þægindi i akstri oinhvers, þá kynntu þú hvoit
ekki borgar sig afl setja KONI höggdeyfá undir bilinn.
Varahluta- og viflgeröarþjónusta er hjó okkur.
SMYRILL H/F
Ármúla 7, sími 84450, Rvík
Styrkið og fegríð líkamann
Ný 4ra vikna námskeið hefjast 4. september
Frúarleikfimi — mýkjandi og styrkjandi.
Megrunarleikfimi — vigtun — mæling —
hollráð.
Sértímar fyrir konur sem vilja léttast um 15
kg. eða meira.
Innritun og upplýsingar alla virka daga kl.
13-22 í síma 83295.
Sturtur — Ijós — guffuböðy- kaffi
©/ Júdódeild Armanns
Ármúla 32
skáldsögum Jóns Thoroddsen sem
brúkaðar eru enn þann dag i dag, og
síðan hefur bæst við fjöldi verka af
sama tagi. Skálholt Guðmundar
Kambans, Islandsklukka Halldórs
Laxness eru alkunn dæmi, og svo
aðrar seinni leikgerðir eftir sögum
Halldórs í Þjóðleikhúsinu og Iðnó.
Um áhuga og
aðsókn
Skáld-Rósa sver sig í þessa ættina,
leikgerð frásögn en ekki eiginlega
dramatískt verk. Yrkisefnið er ævi-
saga Vatnsenda-Rósu, eða réttara sagt
tveir nafntoguðustu þættirnir úr ævi
hennar, ástasaga þeirra Páls Melsteðs i
æsku hennar, og ástir Rósu og Natans
Ketilssonar og afdrif Natans. Birgir
lýsir í leikritinu skilnaði Páls og Rósu
á Ketilsstöðum á Völlum árið 1817,
eftir að Páll er kvæntur, og hann lýkur
frásögn af Rósu skömmu eftir aftöku
Agnesar og Friðriks, morðingja
Natans Ketilssonar, árið 1830. Aðal-
heimild er frásögn Brynjúlfs frá
Minna-Núpi í Sögu Natans Ketils-
sonar og Skáld-Rósu, og eru tveir
seinni þættirnir nánast leikfærsla á
frásögn Brynjúlfs. Birgir hafnar að
vísu hinni dramatísku lýsingu Brynj-
úlfs á atburðum á Ketilstöðum, þar
sem Páll sýslumaður færir konu sína
heim í garð til Rósu, frillu sinnar, og
fylgir í staðinn frásögn Guðrúnar
Helgadóttur, sem einnig hefur skrifað
þátt um Rósu, í Skáldkonum fyrri
alda. Engu að síður virðist hann að-
hyllast sálfræðilega skýringu Brynjúlfs
á örlögum R'ósu, að það sem kom fram
við hana á Ketilsstöðum hafi mestu
ráðið um ævi hennar síðan.
Það er nú ekki efi á því að þetta al-
kunna söguefni hefur mestu valdið um
áhuga manna og aðsókn að leiknum.
Og Ijóst er að meðferð þess hefur fallið
fólki í geð, leikurinn snýst fyrst og
fremst um uppmálun rómantískrar
kvenlýsingar, þar sem Rósa verður
einhvers konar ígildi lífsins sjálfs,
ósigrandi í vanmætti og veikleika og
umfram allt kærleika sínum, i umgerð
þjóðhátta- og þjóðlífslýsingar sem all-
ténd mun eiga að vera trúverðug. Nú
væri einu sinni sem oftar fróðlegt að
vita hverjir einkum hafa sótt leikhús i
vetur. Einhvern veginn finnst mér að
óreyndu ósennilegt að þetta söguefni
og aðferð höfði mjög til unglinga og
ungs fólks, miklu trúlegra að það hafi
einkum verið miðaldra og eldra fólk
sem fyrir hafði áhuga og einhverja
þekkingu á efninu sem leikinn sótti. Ef
þetta er rétt ættu áhorfendur Skáld-
Rósu í vetur að hafa verið mun eldri
en almennt gerist í leikhúsunum.
Upphaf að efni
Birgir Sigurðsson aðhyllist hina
þjóðlegu og rómantísku leikritahefð,
en leggur enga sérstaka rækt við hana.1
Hann reynir t.a.m. alls ekki til þess að
líkja eftir málfari þess tíma sem leikur-
inn gerist, og skal ekki fundið að þvi,
þótt að visu verði sumar setningar
skrýtnar i munni Páls Melsteðs,
Natans og Rósu, Björns sýslumanns
Blöndals. Fólk hans er eða vill vera
nútiðarfólk að hugsun og orðfæri,
samtöl oft með ljóðrænu ívafi og
hrynjandi. Áftur á m'óti orkar sitthvað
tvímælis í sögulegri umgerð og aldar-
farslýsingu og leiðir af því mótsagnir
innan leiks. Einkennilega kemur það
fyrir að sýslumaður á Ketilsstöðum
búi í fjósbaðstofu í fyrsta þætti. Og
fráleitt virðist samtal þeirra Natans og
Björns Blöndals í upphafi þriðja þáttar
þar sem sýslumaður er látinn leita
ásjár sakamanns sins — nánast af
hræðslu eða heimsku að þvi er virðisL
Hvað sem sögulegum staðreyndum
líður kemur hvorugt þetta heim við
þann stéttamun og félagslegu and-
stæður sem leikurinn virðist þó vilja
ganga út frá.
En mest eru vandræðin með Natan
Ketilsson. Eftir fyrirmynd Þorgeirs
Þorgeirssonar í Yfirvaldinu virðist
Birgir sjá hann sem einhvers konar
uppreisnarmann gegn yfirstétt og yfir-
völdum, stéttlausan mann sem hæfi-
leikar hans hafa leyst frá uppruna
sínum meðal alþýðunnar, en uppruni
hans meinar frama meðal yfirstéttar.
Um leið virðist Birgir vilja gera Natan
að einhvers konar ósjálfráðum vin
smælingjans. En torvelt er að koma
heim og saman lýsingu Natans í lsta
og 2ru atriði annars þáttar, lsta og 3ja
atriði þriðja þáttar — og ekki tókst á
sýningunni i vetur að gera úr honum
heillega eða sannfærandi mannlýs-
ingu.
Af að lesa leikinn fannst mér á ný
hið sama og við að sjá hann í vetur, að
brotalöm sé á efni og aðferðum hans.
Fyrsti þáttur er langsamlega áhuga-
verðastur. Þar er í rauninni lýsing
Rósu fram komin í öllum meginat-
riðum, og þar eru að öðru leyti eftir-
tektarverðustu mannlýsingar leiksins,
Páls Melsteðs og Önnu Sigríðar, konu
hans. í fyrsta þættinum held ég að
liggi eiginlegur efniviður Birgis
Sigurðssonar: uppkast að leikriti um
ástir Páls Melsteðs og Rósu, átök
Rósu og önnu Sigríðar um sál og lik-
ama sýslumannsins, sem endanlega
gæti miðlað sigrihrósandi mannlýs-
ingu Rósu sjálfrar. En þetta efni lætur
Birgir liggja eftir fyrsta þáttinn og
tekur í staðinn til við að endursegja
ævi Rósú og Natansmál með meló-
dramatískum aðferðum í staðsálfræði-
legs efniviðar, Ijóðræns ritháttar fyrsta
þáttarins. Þar verður margt býsna
klökkt í meðförunum: ég nefni til
dæmis niðurlag annars þáttarins,
Akureyrarför Natans og Rósu með
sínum klámfengna leirburði, eða 6ta
og 7da atriði þriðja þáttar, eftir aftök-
una og friðilstak Rósu á vinnumanni
sínum.
Hvað *m aðsókn og vinsældum
liður held ég að hér hafi orðið mistök á
mikilsháttar efni — sem Birgir
Sigurðsson hefði þrátt fyrir allt átt að
geta gert skil. Til þess benda hin fyrri
leikrit hans, það sem þar tókst best. Og
til þess bendir, þrátt fyrir allt, það upp-
haf á efninu, uppkast að leik, sem
eygja má í fyrsta þætti Skáld-Rósu.