Frjáls verslun - 01.12.1958, Blaðsíða 12

Séra Jón Thorarensen:
JÓLIN OG ÞJÓÐHÆTTIR
Jólin eru ekki meðal elztu hátíða innan krist-
innar kirkju. Fjórar fyrstu aldirnar var engin
almenn samþykkt eða skoðun um það, hvar ætti
að staðfesta þau á árinu, en þeir dagar komu þá
til greina 6. jan., 25. marz og 25. des. En elztu
ummæli um það að jól skuli halda 25. des. eru frá
Theophilusi biskupi í A'ntiockiu, sem var uppi um
180 eftir Krists burð. Þessi ummæli liafa varðveitzt
á latínu og þar segir þessi biskup að jól skuli halda
25. des., en upprisuhátíð 25. marz.
Á 25. des. sem jóladag er minnzt í öruggri heim-
ild frá árinu 354, og í Róm var gefin út keisaraleg
tilskipun árið 400, þar sem segir, að leikhús skuli
vera lokuð þrjár hátíðir ársins, jól, páska og opin-
berunarhátíð (ö. jan.).
Með opinberri tilskipun voru jól ekki ákveðin
almennt 25. des. fyrr en árið 534. Annars skal
þess getið að 25. des. var á undan jólahaldi krist-
inna manna einnig hátíðisdagur í Mitradýrkun svo-
kallaðri, en það voru trúarbrögð í fornöld, sóldýrk-
un, og kepptu þessi trúarbrögð við kristindóminn
um langt skeið. 25. des. var sólarafmælishátíð hjá
Mitradýrkendum og var búið að halda þessa sólar-
hátíð ævalengi þegar kristnir menn fastsettu 25.
des. fyrir afmælisdag Krists. Margt er líkt í Mitra-
dýrkun og kristindómi, en helgisiðir Mitradýrk-
unar, sem kornnir eru frá ævafornum tímum, hafa
varðveitzt í refsingum, yfirbótaverkum og andleg-
um inntökuprófum þeirra manna, er leituðu upp-
töku í leynifélög miðaldanna og síðar í leynifélög
Rósakross-riddaranna, en frá Rósakross-riddurum
hafa leynifélög nútímans fengið reglukerfi sitt í
veikari eftirlíkingu. Frá Mitradýrkun virðist því
hin andlega fæða vera komin upphaflega til leyni-
félaganna fyrr og nú.
í gamla daga voru brandajól hér á landi þegar
aðfangadag eða fjórða jóladag bar upp á sunnudag.
En nú á tímum eru litlu brandajól, þegar jóla-
dag ber upp á mánudag, en þegar jóladag ber upp
á föstudag, þá eru stóru brandajól.
Fram að 1744 var messað á jólanóttum og þótti
það svo hátíðlegt, að allir fóru til kirkju, sem
vettlingi gátu valdið ef hægt var. En einn gætti
bæjar. En það var hættulegt vegna þess, að liuldu-
fólkið sótti í það að koma heim á bæina og halda
þar dansleiki og veizlur.
En eftir að jólanæturmessur voru úr lögum
numdar 1770 var tekið upp á því vestur undir
Jökli, að koma saman á einhverjum bæ og halda
jólagleði. Var þá etið og drukkið. Menn skulu
saman matvælum og ölföngum, ef bóndinn var ekki
svo efnum búinn, að hann gæti vcitt vökumönn-
um gefins. Þar sem skemmtan skyldi vera voru
fyrst sungnar helgar tíðir, síðan setzt að samskota-
veizlu eða skytningi, sem kallað var, og borðað,
síðan staðið upp og tekið að syngja, dansa og
skemmta sér alla nóttina þar til dagur rann.
Þorsteinn prófastur Pétursson á Staðarbakka
í Miðfirði, segir frá því, er Bjarni Halldórs-
son hinn ríki, sýslumaður Húnvetninga, sem bjó
á Þingevrum, hafi haldið jólagleði á Þingeyrum
þrjú ár í röð 1755, ’56, ’57 og bauð til fólki úr
nágrenninu og heldri mönnum lengra að. Þar talar
prófastur um theatre (leikrit) opera (söngleik) og
komediur og segir: „að allt virðist vera holdsins
verk en ekki andans, gjörð til þess að vekja synd-
ugra tilhneigingar og finna þeim Gamla Adam við-
urværi. Hálf tunna brennivíns og matur að sarna
skapi gekk upp í hvert skipti.“
Urn rniðja 18. öld var jólagleði mest á þessurn
stöðum: Skálholti í Biskupstungum, Efra-Seli í
Hreppum, Eyvindarmúla í Fljótshlíð, Reykjavík,
Flankastöðum í Garði og Þingeyrum í Húnavatns-
sýslu og Hjalla í Ölfusi. Nú er glatt á Iijalla er
orðatiltæki af ]>ví að Hjalli í Ölusi var frægur fyrir
jólagleði, sem þar var haldin.
Jólin voru og eru dýrðlegasta hátíð ársins, svo
dýrðleg að í dulheimum og mannheimum losnar
um böndin og menn hafa trúað því, að aldrei sé
jafninnilegt samband milli þess sýnilega og ósýni-
lega, vegna þess að Guðs sonur fæddist. — Það
er ekki aðeins gleði og fögnuður í mannheimum
heldur í dulheimum. A jólanóttinni, helgustu stund
ársins, var kappkostað að hafa alls staðar hreint
og láta hvern krók vera upplýstan, það þarf ekki
að lýsa matnurn, það vita allir, að þá var stór-
12
frjáls verzlun