Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1985, Qupperneq 9

Alfreð Flóki.
Púkinn, sem eitt sinn var fylgisveinn heilags Nikulásar, virðist vera ættfaðir
margra furðuvera, sem tengdar eru jólahaldi víða um Evrópu. Þar á meðal eru.
jólahafurinn í Skandinavíu og að öllum líkindum einnig jólakötturinn hér á landi.
vera af sama stofni. En þegar að því
kemur, að útskýra hvers vegna jólageit,
sem reyndar á að vera geithafur, verður
að jólaketti hér á landi, gleymir Árni
þessum uppruna og býr til kenningu í
dæmigerðum skynsemistrúarstíl, um að
geitaskortur og viðsjálir urðarkettir hafi
valdið þessari nafnabreytingu. Þetta er
afar langsótt kenning og alveg úr lausu
lofti gripin. Miklu nærtækara er að leita
skýringa annars staðar frá, t.d. með því
að rekja feril jólahafursins, og sjá hvað
þá kemur í ljós.
Heilagur Nikulás
Ogpúkinn
Við skulum því sem snöggvast láta okkur
hverfa einar 6-7 aldir aftur í tímann, en
um það leyti var mikill átrúnaður á heilög-
um Nikulási, meðai kristinna þjóða. En
heilagur Nikulás var, eins og flestum mun
kunnugt um, verndari allra barna. Því var
það, að á degi heilags Nikulásar, sem er
6. desember, var oft einhver látinn klæðast
gervi dýrlingsins, ganga um og útbýta
gjöfum meðal barna, líkt og jólasveinar
eru látnir gera í dag.
En það sem athyglisverðast er í þessu
sambandi er það, að á þessum ferðum hafði
hann iðulega í fylgd með sér hlekkjaða
veru í púkagervi. Púki þessi, sem gjarnan
var klæddur í svarta sauðagæru, fór á
kostum í kringum dýrlinginn og skemmti
áhorfendum með hrekkjum og skringileg-
um uppátækjum.
Nikulás hafði að sjálfsögðu fullt taum-
hald á þessum hlekkjaða fanga sínum, þótt
óstýrilátur væri, og þannig voru þeir félag-
arnir, Nikulás og púkinn hans, í raun lif-
andi tákn um vald hins góða yfir hinu illa.
PÚKINN KLOFNAR
Það er þessi púki, fylgisveinn heilags
Nikulásar sem er reyndar ættfaðir margra
furðuvera sem tengdar eru jólhaldi víða
um Evrópu, og of langt mál væri að telja
upp hér, en á meðal þeirra er jólahafurinn
í Skandinavíu, og að mínu áliti einnig jóla-
kötturinn hér á landi.
Hvernig púkinn hefur klofnað í mismun-
andi afleiddar myndir á vafalaust rætur
sínar að rekja til þess ruglings sem skapað-
ist í sambandi við jólasiði á 16. öd, þegar
mótmælendur gerðu gangskör að því að
kveða niður dýrlingatr'
fundu mótmælendur m.a. upp á því, að láta
Jesúbarnið taka við því hlutverki heilags
Nikulásar, að færa börnum gjafir (þ.e.a.s.
gjafir til barnanna eru látnar tengjast
fæðingu Jesú), og í þeim félagsskap var
púkanum að sjálfsögðu algerlega ofaukið.
En vinsældir þeirra Nikulásar meðal
almennings voru slíkar, að ógerlegt reynd-
ist að reyna að útrýma þeim með tilskipun-
um. I stað þess að láta þá hverfa í algjöra
gleymsku, var þeim einfaldega blandað
saman við aðra jólasiði sem fyrir voru á
hverjum stað, og þá stundum fengin alveg
ný hlutverk.
Sem dæmi má nefna að í Svíþjóð mun
hlutverk Nikulásar að nokkru leyti hafa
flust yfir á Lúcíu, sennilega að þýskum
innflytjendum á 17. eða 18. öld, en Lúcía
hafði áður þótt vera hið versta forað, og
gæti þess vegna vel verið eitthvað skyld
henni Grýlu okkar, eins og Árna virðist
raunar líka hafa dottið í hug.
týndiHlekkurinn—
D JÖFLAKÖTTURINN
Púkinn hans Nikulásar er a.m.k. til í
tveimur afleiddum myndum á Norðurlönd-
um. Sú þekktari er jólahafurinn, og al-
kunna er að klaufir hans og horn hafa
löngum verið talin einkenni púka og djöfla.
En það er hin afleidda myndin sem er
mikilvægari í því sem er hér til umræðu.
Það kemur nefnilega í ljós að púkinn hefur
líka verið til í kattarlíki víðar en á íslandi,
og þá fara nú tengslin við jólaköttinn
nokkuð að skýrast.
Á meginlandi Evrópu var það gömul trú,
að Djöfullinn og púkar hans birtust gjarn-
an í kattarlíki, og í Hollandi er einmitt
eitt af mörgum nöfnum Djöfulsins „Dui-
vekater“ sem þýðir nánast Djöflaköttur,
eða köttur djöfulsins, og tvímælalaust
hefur það einnig verið eitt af uppnefnum
púkans sem fylgdi heilögum Nikulási.
Eins og áður sagði varð mikil uppstokk-
un og blöndun á jólasiðum eftir siðaskiptin,
og upp frá því hafa þeir Nikulás skotiö upp
kollinum í ýmsum myndum.
í Hoilandi og Þýskalandi tóku menn t.d.
upp á því, að baka sérstakt brauð sem
nefnt var „Duivekater" og borðað var fyrir
jólin. Þannig verður púkinn þarna að tákn-
rænu brauði.
Þetta brauð barst síðan með innflytjend-
um til Svíþjóðar, og er þar sama brauðið
og heilög Lúcía er látin bjóða uppá á Lúcíu-
daginn 13. desember. Enda nefnist þetta
brauð þar í landi „Dövelskatt", eða „Lusse-
katt“, eins og nú er algengast.
Þetta samhengi milli brauðsins og púk-
ans verður reyndar alveg rökrétt, ef maður
minnist þess að hlutverki Nikulásar hafði
að nokkru leyti verið velt yfir á Lúcíu, ins
og áður sagði. Púkinn og Nikulás fylgjast
)ar enn að, þó að í breyttri mynd sé.
Ég tel að þarna sé einmitt kominn týndi
hlekkurinn sem vantaði til þess að tengja
jólaköttinn okkar við uppruna sinn, því að
)að virðist varla nokkur vafi geta leikið á
)ví, að hinn evrópski „Djöflaköttur" og
hinn íslenski Jólaköttur séu í raun sama
skepnan sem báðir eiga ættir sínar að rekja
til sama forföður; þ.e. óþæga púkans hans
Nikulásar.
Og þar með verð ég líka að mótmæla
annarri fullyrðingu í bók Árna Björnsson-
ar: „í jólaskapi", en þar segir hann (bls.
149), að ótal afbrigði séu þekkt af þeim
félögum (Nikulási og púkanum) víðs vegar
um Evrópu — nema hér á fslandi. Ég vil
hins vegar halda því fram, að nú sé búið
að finna afbrigði púkans hér á landi, og
að það sé jólakötturinn okkar.
Jólakötturinn og jólahafurinn eru aöeins
tvö afbrigði ótal margra af sama stofni,
en nafngiftin'bendir kannski frekar til
æss að jólakötturinn hafi borist til fslands
frá Hollandi eða Þýskalandi, en í gegnum
Noreg eða Svíþjóð. Þetta væri gaman að
athuga nánar.
í bók Árna Björnssonar segir að munn-
mæli um jólaköttinn hafi komist inn í þjóð-
sögur fyrir rúmum hundrað árum. Ég tel
líklegt, að jólakötturinn sé þó mun eldri í
íslenskri þjóðtrú, þó að ekki hafi varðveist
um hann ritaðar heimildir. Mig langar til
)ess að reyna að leiða að því nokkur rök
og legg fram eftirfarandi tilgátu um það
hvernig hann hefur getað borist hingað til
landsins í öndverðu.
PúkinnOg
Sæmundur Fróði
Heilagur Nikulás var í miklum metum
hér á íslandi fyrr á öldum, ekki síður en
á meginlandi Evrópu. Til marks um vin-
sældir hans hér má geta þess, að rúmlega
40 kirkjur voru helgaðar honum. Hina
fyrstu þeirra er Sæmundur hinn fróði
talinn hafa stofnað. Um það bil er Sæ-
mundur var við nám í Svartaskóla er
Nikulásardýrkun í hámarki þar um slóðir.
Þar hlýtur Sæmundur óhjákvæmilega að
hafa kynnst þeim skemmtilega sið, að láta
heilagan Nikulás leiða púka sér við hlið.
Víst er að Sæmundur hefur haft miklar
mætur á heilögum Nikulási, og hefur e.t.v.
hrifist af hinni táknrænu merkingu hins
hlekkjaða púka, sem sýnir auðvitað að hinn
góði dýrlingur hefur fullt traumhald á
útsendurum hins illa.
Ég tel að það sé ýmislegt sem bendi til
þess að Sæmundur fróði sé einmitt sá sem
flutt hafi fylgisvein Nikulásar með sér til
fslands á selnum forðum. Allar sögurnar
um baráttu hans við Kölska og púka hans,
geta að einhverju leyti átt rót sína að rekja
til þess, að Sæmundur hafi viljað innleiða
þennan sið á íslandi og því verið fyrstur
manna hér til að klæðast gervi Nikulásar.
Þá hefur hann auðvitað haft einhvern
hrekkjóttan púka sér við hlið, sem hann
gat tugtað til. Er ekki að efa, að slíkt til-
tæki hefði vakið mikla athygli hér uppi á
íslandi og verið lengi í minnum haft og
getað orðið kveikja að mörgum góðum
sögum, ekki síst ef almenningur hefur
meira eða minna misskilið boðskapinn.
Það er að minnsta kosti mjög skemmti-
leg tilhugsun, að hugsa sér Sæmund fróða
leika hinn fyrsta íslenska jólasvein í gervi
heilags Nikulásar, með púkann í bandi sér
við hlið.
Hugsanlega hefur þessi siður fallið niður
eða blandast öðrum jólasiðum við siða-
skiptin hér á landi, svipað og gerðist með
öðrum þjóðum, en sögurnar um Sæmund
og púkann hins vegar varðveist meðal
almennings. En það gæti líka verið að
siðurinn hefði borist hingað að nýju síðar,
t.d. með þýskum eða hollenskum kaup-
mönnum. Jólasiðir eiga sér margir mjög
flókna sögu sem erfitt er að henda reiður
á, vegna þess hvernig þeir vilja tengjast
innbyrðis á hina ýmsu vegu.
Niðurstaða þessa máls hlýtur í stuttu
máli að vera sú, að jólahafurinn norski og
jólakötturinn okkar séu báðir afsprengi
púkans sem fylgdi Nikulási forðum og var
tákn hinna illu afla í heiminum. Slík tákn
getur verið erfitt að kveða niður, jafnvel
þó að uppruninn sé löngu gleymdur. Enda
er það líka alveg ástæðulaust; og hvort sem
jólakötturinn hefur borist til landsins með
Sæmundi fróða eða einhverjim öðrum vona
ég að hann muni lifa áfram í vitund þjóðar-
innar lengi enn.
Heimildir:
„Arets fester“, eftir Albert Eskeröd. 1970.
„í jólaskapi“, eftir Árna Björnsson. Reykja-
vík 1983.
Höfundur er fornleifafræöingur og deildarstjóri forn-
leifadeildar Þjóðminjasafns íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1985 9