Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 6

Hugsunin um fall-
valtleikann hefur
sótt mjög á mig
Hannes Pétursson hefur fyllt sjötta
tuginn fyrir fáeinum dögum og
skömmu áður kom út ný bók eftir
hann. Hvorttveggja gæti verið tilefni
þess að taka tal saman og birta í
Lesbók. Það var þó ekki þetta tvennt
sem réði því, að við Hannes settumst niður einn éljagrá-
an eftirmiðdag í nóvember, heldur hitt að við höfum
þekkst í þijá áratugi óg ég vissi af fenginni reynslu, að
Hannes er skemmtilegur og viðræðugóður; þar er ekki
■ komið að tómum kofunum. Þeir kofar geta verið hátimbr-
aðar hallir gamalla menningarþjóða, en nær hjarta skálds-
ins standa kunnuglegri og lágreistari kofar með eilítið
súrum moldarþef og ilmi af hlóðareyk. Báðir kynntumst
við þesskonar húsakynnum í æsku, þótt við byggjum ekki
í þeim.
í nýju bókinni er Hannes raunar á öðrum slóðum.
Bókin ber yfirskriftina „Eintöl á vegferðum” og hefur
aðallega að geyma persónulegar dagbókarfærslur úr
Evrópuferðum; sumar meira en 30 ára gamlar. I upp-
hafi snerist þó tal okkar um allt annað.
„Fyrr á öldinni var mikið talað um þjóðskáld og
heill hópur skálda hafði þann merkimiða svo ekki
var um deilt. Er þetta hugtak úr sögunni?”
„Að mínum skilningi er það úr sögunni. Á einum stað
í formála að Kvæðafylgsnum, ritgerðasafni um Jónas
Hallgrímsson, fjallaði ég dálítið um þetta orð, sem merk-
ir upphaflega höfuðskáld. En á 19. öld fer það að merkja
skáld, sem nær með orðum sínum til alþjóðar. Allt teng-
ist það sjálfstæðisbaráttu og rómantík. Mér finnst oft
að Davíð hafi verið síðasta þjóðskáldið í þessum stíl og
kannski má segja, að Tómas hafi fengið þá stöðu að ein-
hveiju leyti.”
„Þjóðin lærði að minnsta kosti eitthvað af kvæðum
þjóðskáldanna utanað og gat haft á hraðbergi ein-
stök ljóð eða vitnað í fleygar ljóðlínur. Finnst þér
það dapurleg tilhugsun, að nú virðist fólk ekki læra
utanað ljóð samtímaskálda?”
„Það er gömul skoðun að ljóð sé ekki gott nema fólk
læri það utanað. Víst er skemmtilegt að geta gripið til
einhvers úr ljóðum á góðum stundum og eins þegar
maður er einn með sjálfum sér. Það er líka hollt fyrir
málvitundina. En ljóð getur vissulega verið mjög gott
þó enginn kunni það utanbókar. Fæstir kunna Völuspá,
nema eina og eina vísu, en vitaskuld er kvæðið jafngott
fyrir því.
Og það er firra að ekki sé hægt að læra órímuð ljóð
utanað, ef þau eru á annað borð svo góð að lesendur
kæri sig um það. Hvernig geta þá leikarar lært utanað
Gísli Sigurðsson ræðir við
HANNES PÉTURSSON
skáld um uppvöxt og áhrif á
Króknum, sumardvöl í torfbæ,
fyrirbærið þjóðskáld, spá-
mannlegt ljóð um heims-
kommúnisma, beyg af dauða
og hrörnun, fræðagrúsk, dvöl
í „turni fyrirlitnum”, að halda
eldinum lifandi og margt
fleira.
löng hlutverk í óbundnu máli? Sú skoðun er líka til, að
ekki _sé hægt að semja lög við órímuð ljóð. Samt samdi
Páll Isólfsson, svo ég nefni nærtækt dæmi, sönglög við
Ljóðaljóðin. Mikið hefur verið samið af tónlist við Davíðs-
sálma, sem eru óbundið mál að íslenzkum skilningi. Og
hvað um öll hin miklu kórverk, sem meistarar hafa sam-
ið við lausamálstexta í Biblíunni? Sjálfur kann ég tals-
vert af ljóðum í fijálsu formi, en það er rétt að rím og
stuðlar hjálpa minninu.”
„ ... og þú ert reyndar einn af fáum skáldum úr
samtímanum, sem ég hef heyrt ræðumemi vitna í
þegar svo ber undir, til að mynda: „veistu hvað gleð-
in tefur tæpa stund / en treginn lengi”. Yljar það
þér þegar þú heyrir slíkt?”
„Já, mér finnst ánægjulegt ef einhver hefur lært línu
og línu, eða eitt og eitt kvæði. En mér leiðist þegar
menn fara að þylja yfir mér eitthvað af því sem ég hef
ort. Það skemmtir mér ekki.
Stundum á það sér stað yfir glasi. Og vissulega er það
gert í góðri meiningu, stundum þó til að gagnrýna um
leið eitthvað annað, sem ég hef ort. Maður veit ekki allt-
af hvað býr á bak við þetta; á því er engin leið að festa
hendur.”
„Á ekki Ijóðskáld eftir almennri trú að vera við-
kvæm sál í óhraustum líkama, með taugakerfi eins
og þaninn streng og helst að bera hjartað utaná?
Finnst þér þær kröfur hafi verið gerðar til þín, að
þú eigir að vera tilfinningavera í öllu þínu fram-
ferði, eða leyfist nútímaskáldi að vera fyrst og fremst
vitsmunalegur og láta ekki tilfinningar svo mjög í
Ijósi?”
„ Það fer eftir tímabilum hvaða kröfur eru gerðar til
skálda. En þau eru engin sérstök manngerð sem betur
fer, því þá yrði allur skáldskapur eins. Skáld verða fyrst
og fremst að þekkja sjálf sig og fara ekki að léika ein-
hveija persónu, sem ekki býr í þeim.
Sumstaðar hafa bókmenntafræðingar verið að búa til
kerfi og kröfur sí og æ og samkvæmt þeim eiga skáld
síðan að skipta um gír á tíu ára fresti til að passa inní
umræðuna. Ekkert skáld með fullu viti getur farið að
eltast við slíkt. Maður yrkir eftir sinni hjartans þörf og
þörf hugsunar sinnar. Ég Jief víst alltaf verið frekar
hugsunarlegur í ljóðagerð. Ýmsar tilfinningar mínar hef
ég auðvitað látið þar í ljósi, en aldrei lausbeizlaðar. Slíkt
fellur ekki að innsta eðli mínu.”
„Hvernig var Hannes litli í uppvextinum á Krókn-
um? Var hann inni í sjálfum sér, feiminn og óframfær-
inn, eða reyndi hann að duga í slagsmálum og íþrótt-
um og vera „töff” eins og hinir?”
„Ég var enginn „töffari”, en svona venjplegur strákur
að ég held. Eg lék mér mikið, var mikið í fótbolta og
fijálsum íþróttum dálítið og skemmti mér vel. En átti
það líka til að fara einförum úti í náttúrunni, þurfti bein-
línis á því að halda inn á milli. Ég átti marga góða fé-
laga og það bólaði ekkert á neinu skáldi í þessum strák
fyrr en hann var 11-12 ára og þá voru það stakar vísur,
sem fyrst urðu til, alveg eldfastur leir.
13 ára gamall fór ég að skrifa þennan samsetning í
kompur og eftir það. var mikið ort á hveiju ári. Ekki
man ég eftir neinu sérstöku frá æskuárunum á Króknum
sem tendraði öðru fremur áhuga minn á skáldskap. En
það var skáld- og listhneigð í mínu fólki á báða vegu,
Ijóð voru í hávegum höfð hjá foreldrum mínum og mikil
virðing borin fyrir listum. Svo gerðist það bara sisvona,
að ómótstæðileg tjáningarþörf kom og vitjaði mín.”
„Einhverntíma á unglingsárum okkar beggja gaf
Menningarsjóður út ljóðmæli Bólu-Hjálmars, sem
fóru þá mjög víða. Þá uppgötvaði ég þetta skagfirska
skáld og lærði þá utanað mörg kvæði Hjálmars og
hreifst af þeim. Manst þú eftir þessu; hafði Hjálmar
áhrif á þig ungan?”
„Ekki á unglingsárunum. Það voru önnur skáld í bóka-
hillu föður míns, sem ég tók fram. En Hjálmar fór ég
síðan að lesa að marki eftir að ég fullorðnaðist. Hjá
manni og manni norður í Skagafirði eimdi eftir af nei-
kvæðu áliti á Hjálmari, en hjá mínu fólki vottaði ekki
fyrir því. Einn af traustustu velgjörðarmönnum Hjálmars
þar í héraði, hafði líka verið langafi minn, Pétur Pálma-
son í Valadal, eins og lesa má í Bólu-Hjálmarssögu.
Þetta álit á Hjálmari var kannski ekki óeðlilegt. Hann
var stundum mjög ósanngjarn. Og við megum ekki gleyma
því, að á þeim tíma var mikið um níðkveðskap með þjóð-
inni; til dæmis ortu þeir Jón á Bægisá og ljúflingurinn
Páll Ólafsson níðvísur og Austfirðingar, sem þekkja til,
hafa sagt mér að ekki sé hægt að birta svæsnustu vísur
Páls. Þetta lá í tíðarandanum og ekki bara í Skagafirði.
Fyrrum gengu hatrammar kvæðadeilur í handritum á
milli manna en síðar tóku blöðin við hliðstæðu hlutverki,
ennfremur sumir stjórnmálamenn í ræðum sínum.”
„Þegar við fórum að vitkast eitthvað, svona í kring-
um lýðveldisárið 1944, þá eru Davíð og Tómas og
kannski Jóhannes úr Kötlum dáð skáld, en atómskáld-
in hinsvegar ekki komin á kreik. Varstu til dæmis
um fermingu farinn að fylgjast eitthvað með á þess-
um vettvangi?"
„Já, um leið og ég fór í skóla suður 1946, tók ég að
lesa ljóð íslenzkra samtíðarskálda skipulega. Ég fékk
dálæti á Jóhannesi úr Kötlum, Steini, Guðmundi Böðvars-
syni, Snorra, Jóni Helgasyni, Tómasi og Davíð, sem var
þó kannski búinn að skila sínum hlut að mestu leyti.
Mér þótti einnig vænt um skáld sem fáir hömpuðu, eins
og Guðmund Frímann og Guðmund Inga Kristjánsson.
En Jakob Thorarensen hef ég aldrei _ kunnað að meta,
utan eitt eða tvö kvæði eftir hann. Ég byijaði þá líka
að fylgjast með yngri mönnum. Sá áhugi færðist nokkuð
í aukana um og uppúr 1950; þá hékk maður mikið á
kaffihúsum, til dæmis Hressingarskálanum og seinna á
Laugavegi 11. Þar var legið í að kjafta um skáldskap
og listir eins og gengur. Ég fór oft á „kommakaffið” á
Þórsgötu 1 og þar keypti ég tölusett eintak af Dymbil-
vöku af Hannesi Sigfússyni, sem gekk þá um og seldi
bókina, og hafði gott uppúr henni, sagði hann mér löngu
seinna.
Ég var á þessum fræga fundi í Sjálfstæðishúsinu 1952,
þegar harðar kappræður urðu um atómkveðskapinn.
Atómskáld var skammai-yrði, en nafngiftin í sjálfu sér út
í bláinn; orðið tekið úr Átómstöðinni.
Ég man vel eftir Steini Steinarr á þessum fundi. Hann
hélt nokkuð sniðuga upphafsræðu af blöðum, en fór svo
bara fram í sal að staupa sig og rabba við menn. Hann
var glaðlegur á svip og orðinn slompaður þegar leið á
fundinn. Það var mikil hreppapólitík og nærsýni í þessu
þvargi.
Ræða Steins er glötuð og því er erfitt áð dæma um
það, hvernig hann hélt á málum, en auðvitað taldi hann
þörf á nýjum pg ftjálslegri ljóðstíl, þótt hann hefði áreiðan-
lega hæðst að því lapþunna lausamáli í mislöngum línum
sem nú er verið að „yrkja“. Sjálfur orti hann eftir þetta
eitt af síðustu ljóðum sínum undir bundnum hætti og
iðkaði mikið gamalgróna vísnagerð, meðal annars sem
skemmtunarmaður ásamt öðrum svonefndum „rímsnill-
ingum“ við mikinn fögnuð landsmanna, enda fóru fáir
fram úr Steini.í lausavísnagerð."
Innsveit
Áin af heiðum, bakkagræn og í bugðum.
Bæirnir þétt, í hyggindaiegum röðum
um tungur og höii og grasivafðar grundir.
í gróandi túnum unir lambféð á beit.
Hlývindar komnir íjöll, eins og ferðalangar.
Héðan er ættuð þrá mín til þagnarstunda
- úr þessum lygnu djúpum moidar og sögu.
Og hér finn ég löngum, líkt og á bernskutíð
lifandi návist móðurlegrar jarðar.
(Innlönd, 1968)
„Ég hef á tilfinningunni að þú hafir aldrei verið
mikið borgarbarn. „Bláir eru dalir þínir, byggð mín
ínorðrinu”segir þú í einu af þeim ljóðum, sem manni
finnst að séu saknaðarfull þrá til Skagafjarðardala.
Þegar þú ferð suður til náms árið 1946, lætur nærri
að torfbæir hafi verið víðast hvar í Skagafirði; þeir
stóðu þar mun lengur en annarsstaðar á landinu. Er
þessi horfni, torfgróni heimur sveipaður rómantík,
eða finnst þér hann núna undarlegur?”
„Já, ég neita því ekki. Og þetta ljóð, Innsveit, sem þú
vitnar í er þannig til komið að ég - þorpsstrákurinn -
var sendur langt fram í Skagafjörð til sumardvalar. Fyrst
fór ég að Mælifelli; var þar í þrjú sumur og þar var þá
reyndar steinhús. Síðar fór ég að Hömrum, sem er að-
eins framar; sá bær er nú kominn í eyði. Dvölin þar var
um leið för aftur í tímann. Þá var þar torfbær, en eng-
inn sími og ekkert rafmagn. Þar var komið eldhús með
eldavél, en einnig var þar hlóðaeldhús sem stundum var
notað og sá ég þá hvernig eldur var falinn eins og gert
hafði verið frá ómunatíð og þar var öll sú lykt sem til-
heyrði hlóðaeldhúsum. Engar nýjar búvélar voru á þessum
bæ, aðeins gömul amboð. En fólkið var gott. Ég var á
Hömrum tvö sumur í röð.
Af tækni nútimans var útvarpið það eina, sem haldið
hafði innreið sína. Rafgeyminn þurfti að fara með í hleðslu
á annan bæ. Ég kunni samt vel við mig þarna. Stundum
heyrðist í flugvél í órafjarlægð og kvölds og morgna
mátti heyra í mjólkurbílnum, þegar hann mjakaðist sein-
farinn veg góðan spöl í burtu. Annars ríkti kyrrðin.
Svo liðu herrans mörg ár. Þá er það vorið 1968, að ég
er að undirbúa ljóðabók mína, Innlönd, og fékk þá bæki-
stöð þarna í sveitinni. Þá orti ég býsna margt, sem tengd-
ist þessari innsveit bernsku minnar, þar á meðal þetta
ljóð, sem þú vitnaðir í.“
„Þessi horfni lífsmáti bændaþjóðfélagsins á ítök í
þér, bæði sem skáldi og fræðimanni. Og það er með
fræðimennsku eins og ættfræði; hvorttveggja ágerist
með aldrinum, ef menn hafa á annað borð hneigð
fyrir slíkt grúsk. Mér sýnist fræðimennskan fremur
fara vaxandi hjá þér.”
„Hún fór vaxandi á sjöunda áratugnum; uppúr 1965.
Það hefur verið i mér fræðahneigð frá unga aldri og ég
hef verið dálítið klofinn á milli fræða- og skáldskapar-
hneigðar.
Mín þjóðlega fræðimennska hefur verið bundin við
Skagafjörð. Síðan 1966 hefur Sögufélag Skagfirðinga
gefið út Skagfirðingabók, sem er ársrit, og ég var rit-
stjóri hennar framanaf ásamt Kristmundi á Sjávarborg