Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 44

Kólumbus á fslandi
Forseti Bandaríkja Norður-Ameríku lýsir tvo daga
í október ár hvert dag Leifs Eiríkssonar og dag
Kólumbusar. Báðir þessir djörfu sæfarar fundu
eða uppgötvuðu meginland Ameríku. Annar
árið 1000, hinn árið 1492. í tveimur íslendinga-
Staðreyndin er sú að
þegar Kólumbus kom úr
Islandsleiðangrinum
vann hann að því með
öllum tiltækum ráðum að
undirbúa ferð sína vestur
yfir hafið. Ferðin var til
jaðars hins byggilega
heims...”
Eftir ÓLAF
EGILSSON
sögum, Sögu Eiríks rauða og í Grænlending-
asögu er skýrt frá ferð Leifs heppna. Hann
dvaldi í Vesturálfu einn vetur. Þar eru sagð-
ar sögur af tveimur tilraunum til landnáms
þar. Ónnur tilraunin var gerð af bróður
Leifs, Þorvaldl, sem féll í bardaga, hin til-
raunin var gerð af efnuðum kaupmanni,
Þorfinni karlsefni, Fyrri tilraunin stóð í tvö
ár, sú síðari í þijú. Ekkert varð úr fram-
haldi landnáms vegna óvinveittra frum-
byggja landsins. Staðreyndin er að sigit var
vestur yfir Atlantshaf á þessum tíma, það
staðfestist einnig við fornminjarannsóknir,
Ferðir Leifs og Kólumbusar - með
margra alda hléi - eru báðar mikil afrek,
Þótt ekki sé nákvæmlega vitað hvaða leið
Leifur hefur siglt, þá álíta ýmsir kunnir og
vlðurkenndir fræðimenn, að hann hafi siglt
allt ti) St, Lawrence-flóa, jafnvel allt suður
undir það svæði sem nú er Massaehusetts,
Aftur á móti er vitað að Kólumbus hafl aldr-
ei stigið fteti sínum á land í Norður-Amer-
íku, Leifur kom og sá en Kólumbus sigr-
aði. Höfuðmunurinn á afrekum þeirra er sá,
að Kólumbus varð til þess að með ferðum
hans komust á varanleg tengsl milli gamla
og nýja heimsins,
Nú, þegar minnst er fimm hundruð ára
afmælis síðari fundar Ameríku, þá vaknar
sú spurning hvort einhver tengsl séu milli
landkönnunarferðanna? Gat það verið að
Kólumbus hafi haft einhvem pata af eða
upplýsingar um ferð Leifs Eiríkssonar?
Hafi svo verið, á hvern hátt mótaði sú vitn-
eskja ákvörðun hans um að sigla í vestur
og stórkostlegan árangur þeirrar ákvörðun-
ar?
í fyrsta lagi ber að hugleiða þá stað-
reynd, sem snertir að nokkru landnámssög-
una, að Guðrún Þorbjarnardóttir, kona Þor-
finns karlefnis, sem sigldi með manni sínum
vestur (og ól honum barn þar, fyrsta Evr-
ópubarnið sem fæddist vestan hafs eða í
nýja heiminum) tók sig upp til suðurgöngu
(pilagrímsferðar) tíl Rómar síðar á ævinni.
Næstu aldir var nokkuð um suðurgöngur
íslendinga, meðal þeirra voru lærðir og leik-
ir, menn sem voru kunnugir sögunum um
ferðir íslendinga til Vesturheims. Þannig
gátu upplýsingar um lönd í vestri hæglega
hafa borist til Rómar og Vatíkansins. Pasc-
al II. páfi skipaði mann að nafni Eirík
Gnúpsson biskup á Grænlandi, um árið
1100. Biskupsdæmi Eiríks var ekki bundið
Grænlandi eingöngu, heldur einnig nær-
liggjandi löndum eða landsvæðum, „region-
umque finitimarum”. Kunnugt er að þetta
grænlenska biskupsdæmi náði ekki til ís-
lands. Svo að hér er um að ræða landsvæði
eða lönd lengra í vestur, sem vitað var um
í páfagarði. I íslenskum annál, Konungsann-
ál, segir um árið 1121: „Eiríkur biskup á
Grænlandi fór að leita Vínlands.” Vitað er
að siglt var vestur yfír hafið frá Grænlandi
fyrir daga Kóiumbusar allt til 1347, þegar
skip þaðan hrakti til íslands,
Land hinum megin hafsins, sem nefnt
er Víniand, er nefnt í „Historia Hamburg-
ensis Eeclesiae” eftir Adam biskup frá Brim-
um, sem er skrifuð um 1070, Þetta verk
Adams frá Brimum var kunnugt fræðimönn-
um um Mið-Evrópu og allt til Suður-Evrópu
og þar með við Miðjarðarhaf, Höfundur
Króníku Normanna og Engia, Oderik Vital-
js (Oderieus Vitalis) nefnir Vínland árið
1092. Fleiri íslenskar heimildir geta þessara
vesturferða,
Því er íhugunarvert, hvort þekking sem
dregin var af framannefndum heimildum
hafi ekki legið á lausu í einhverri mynd á
því svæði þar sem Kólumbus óx úr grasi,
Gat hann ekki hafa heyrt frásagnir sagna-
þula eða glöggra og skynugra sæfarenda,
þegar hann leitaði sem ákafast uppiýsinga
um vídd hins kunna og ókunna heims eða
jarðar? Gátu sögurnar um landafundina í
vestri sem hann heyrði, ekki hafa vakið
áhuga hans?
Hér verða engar kenningar útllstaðar,
heldur mun verða gerð tilraun til þess að
athuga staðreyndir um hvað Kólumbus að-
hafðist áður en hann lagði af stað í þá sigl-
ingu yfir hafið sem skipti sköpum í veraldar-
sögunni. Einkum verður hugað að þvl á
hvern átt hann komst til íslands.
Á 15. öld áttu sér stað kaupsiglingar frá
Miðaijarðarhafi,' um Lissabon og Bristol
allt norður til íslands. Bristol var þýðingar-
mesta hafnarborg Englands að undanskild-
um Lundúnum.
Kaupmenn frá Bristol sigldu vor og sum-
ar til hafna á íslandi, meðal annars til Hafn-
arfjarðar. Þeir keyptu fisk í stað ýmissa
vara, sem sjaldséðar voru á þessari ófijóu
eyju. Að hausti var síðan siglt suður til
Lissabon og til hafna við Miðjarðarhaf, þar
sem skipt var á fiski og öðrum varningi.
Þegar Kólumbus fæddist hafði þessi verslun
staðið með blóma ( um hálfa öld. Kólumbus
hafði siglt vítt og breitt um Miðjarðarhafið
áður en hann leit Atlantshafið augum
sumarið 1476, Tuttugu og fimm ára gam-
ali var hann farmaður á skipi sem var á
leiðinni frá Genúa til Niðui’landa og Eng-
lands, 13, ágiist var skipið tekið af sjóreyfur-
um undan strönd Portúgals skamrnt frá St,
Vincent-höfða, Bardagi hófst milli sjóreyf-
ara og áhafnarinnar, það kviknaði í skipinu,
Kólumbus bjargaðist við illan ieik á sundi,
hann náði tangarhaldi á braki úr skipinu
og honum tókst að svamla í land, alls sex
mílur, í desember þetta ár var Kólumbus
staddur í Lissabon.
Frá þessum atburðum segir í ævisögu
Kólumbusar „Historie di Cristoforeo
Colombo”, sem er gefln út af syni hans,
Fernando. í ævisögunni er vitnað til minnis-
greina Kólumbusar, þar sem segir frá ferð
til íslands I febrúar 1477 á skipi frá Bristol.
Þótt frásögnin sé um margt ónákvæm,
þá er engin ástæða til þess að efast um að
Kólumbus hafí búið til þessa frásögn af sigl-
ingunni. Hqfundar, sem hafa ritað viðamikl-
ar ævisögur Kólumbusar, svo sem Salvador
di Madariga, Paolo Emilio Taviani og Gianni
Granzotto efast ekki um að Kólumbus hafi
farið þessa ferð.
Siglingar á þessar slóðir voru almennar
á þessum árum og því er mjög líklegt að
djarfur og metnaðarfullur ungur maður
hafi getað tekist slíka ferð á hendur og
komist svo langt norður til þess lands sem
lá vestast í Evrópu, íslands, ef hann vildi.
Því benda allar líkur til þess að Kólumbus
hafi frétt eða heyrt eitthvað um ferðirnar
vestur yfír hafíð frá íslandi, fimm hundruð
árum áður. Ef til vill hefur hann fengi að
heyra frásagnir eins og þær voru skráðar
um þessar landkannanir. Það má teljast ólík-
legt að hann hafi engan ávæning haft' af
þeim frásögnum.
Eitt er það atriði sem athygli vekur í frá-
sögn Kólumbusar, í þessu sambandi. Skipið
sem hann sigldi með til íslands komi við í
Galway á Irlandi, á vesturströndinni. í
Galway heyrði hann frásögn af skipsreika
við ströndina, tvær persónur asískar I útliti
voru sagðar hafa rekið á land. Þannig seg-
ir Kólumbus söguna.
Þessi saga getur hafa styrkt hann í
ákvörðuninni og trú hans á siglingu í vestur
til Asíu og mun einnig hafa aukið vissu
hans um að Asía væri hinum megin við
hafið í vestri. Það sem styrkti hann og villti
einnig um fyrir honum, var að ýmsir landa-
fræðingar, sem þekktu landleiðirnar austur
til Asíu og vissu að jörðin var ekki flöt,
töldu að fjarlægðin til Asíu I vesturátt,
væri mun styttri en hún var í raun og veru.
Staðreyndin er sú að þegar Kólumbus
kom úr Islandsleiðangrinum vann hann að
því með öllum tiltækum ráðum að undirbúa
ferð sína vestur yfir hafið. Ferð Kólumbus
ar til íslands var fyrsta úthafssigling hans.
Ferðin var tii jaðars hins óbyggilega heims,
en þar, þ.e. á íslandi, vissu menn um ferðir
til nýrra landa, enn fjarlægari mannheimum.
Sá fróðleikur hafði varðveist um aldir ein-
mitt á íslandi. Hafi kveikjan að hugmynd
Kólumbusar um að sigla vestur yfir hafið
ekki tendrast við frásagnir um fyrri land-
könnun á íslandi, þá hefur ferðin til íslands
áreiðanlega verið honum mikil hvatnig og
einnig dýrmæt reynsla sem átti ekki lítinn
þátt f afreki hans fjórtán árum síðar.
Sögulegar heimildir liggja því fyrir um
tengslin milli uppgötvunar Ameríku, eða
funda Ameríku, Leifs Eiríkssonar og Kristó-
fers Kólumbusar.
Ólafur Egilsson er sendiherra (slendinga I
Moskvu og félagi I The History Society.