Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 30

Bjerkebæk, íbúðarhús Sigrid Undset. Myndin er tekin 1937.
ruddalegar, en þær urðu bara til þess að
hin mikla ritdeilukona vaknaði í Sigrid Und-
set. Um árabil tók hún þátt í, já, leitaði
bókstaflega uppi opinberar deilur sem gáfu
henni kost á að veija Rómarkirkjuna sína
sem hún taldi óskeikula.
En það er hvorki húsmóðurhlutverkið á
Bjerkebæk eða kaþólsk trú Sigrid Undset
sem vekur mestan áhuga á henni. Það er
skáldið. Og á því sviði fór fijór tími í hönd.
Kristín Lavransdóttir •
Um leið og hún hafði fætt þriðja bam
sitt og fundið sér gott húsnæði byijaði hún
að skrifa hið mikla verk um Kristínu Lavr-
ansdóttur. Hún hafði í raun barist í meira
en 15 ár við þetta verkefni. Hún þekkti
efnið þegar hér var komið sögu. Hún hafði
þegar skrifað litla, sögulega skáldsögu frá
tímanum rétt eftir kristnitöku í Noregi. Hún
hafði líka gefið út á norsku endursögn á
breskum og keltneskum goðsögnum um
Arthúr konung. Hún hafði lesið sér til um
fomíslensk handrit og miðaldatexta. Hún
var búin að grannskoða kirkjubyggingar
miðalda og klaustur, heima og erlendis. Hún
var orðin virtur sagnfræðingur á því sviði
sem hún var að fást við. Hún var önnur
manneskja en þegar hún skrifaði fyrstu
miðaldasöguna sína 22 ára gömul.
Það sem gerst hafði síðan þá varðaði þar
að auki ekki bara bókmenntir eða sagn-
fræði. Það varðaði „hið mannlega” í henni
líka. Hún hafði reynt ástina, ástríðuna og
líka hin bitm endalok hvors tveggja. Hún
hafði reynt sorgina yfir sjúkri og hjálpar-
vana dóttur. Hún hafði verið á barmi ör-
væntingar yfír sjúkri veröld sem kastað var
út í blóðbað heimsstyijaldarinnar fyrri. Þeg-
ar hún settist niður til að skrifa Kristínu
Lavransdóttur árið 1919 hafði hún mikla
lífsreynslu.
Kristín Lavransdóttir er að sjálfsögðu
söguleg skáldsaga. En hún er ekki aðeins
það, ekki einu sinni fyrst og fremst það.
Hið sögulega umhverfí bókarinnar er ná-
kvæmt og raunsæislegt, víst er um það.
Og það er aldrei umvafið rómantískum
ljóma. Þetta er ekki flótti höfundarins frá
samtíð sinni inn í óljósa fortíðarþrá. í bókun-
um þremur um Kristínu yfírfærir Sigrid
Undset yfír á löngu liðna tíma reynslu sem
hún þekkti og skildi af eigin raun, ham-
ingju og sorg, hrifningu og örvæntingu.
Ekki til að sveipa þá i rómantískum Ijóma,
þó að það sé augljóst að Undset velur ein-
mitt miðaldirnar af því að hún dáist af
hæfíleika þess tíma til að trúa. Hún staðset-
ur persónur sínar í liðnum tíma til að búa
sér til þá fjarlægð sem hún þarfnast sem
rithöfundur svo að hún geti skapað lista-
verk úr sterkum tilfínningum sínum og hörð-
um hugsunum. Henni fannst hún standa á
þröskuldi einhvers nýs á rithöfundarferli
sínum. Hún leitaði og fann hina nauðsyn-
legu fjariægð á miðöldum. „Ég stíg ölduna,
alein,” skrifar hún vinkonu sinni á þessum
tíma.
ÞÝDDIÍSLENDINGASÖGUR
í Kristínu Lavransdóttur skrifar hún
um lífsleyndardóminn eins og hún hafði lif-
að hann sjálf. Og því varð þetta næstum
1.400 síðna verk og síðar einnig 1.200 síð-
umar um Ólaf Auðunsson á einn eða annan
hátt tímalaus verk. Það eru manneskjur af
holdi og blóði í þessum bókum. Þær gætu
næstum verið nágrannar okkar í dag. Þar
er náttúran frá þeirri Ósló sem hún þekkti,
frá Guðbrandsdalnum sem hún elskaði og
frá Þrændalögum föður hennar. Það er nátt-
úra sem Sigrid Undset þekkti innanfrá; hún
er þama í dag eins og hún var þegar Sigrid
skrifaði um hana fyrir sjötíu ámm síðan og
þá var hún sú sama og á þrettándu öld.
Eftir að Sigrid Undset sleit samvistir við
mann sinn var hún orðin nógu þroskuð til
að skapa meistaraverk sitt sem rithöfundur.
Þessi ár frá 1920 til 1927 gaf hún fyrst
út bindin þijú um Kristínu og svo bindin
fjögur um Ólaf. Samtímis þessari bók-
menntasköpun leitaði hún svara við sínum
eigin örlögum og fann þau hjá Guði krist-
inna manna: „Hann náði í mig og leiddi
mig út úr óbyggðum,” sagði hún.
Eftir þetta fijóa sköpunartímabil lægði
ólguna hjá Undset. Árið 1929 byijaði hún
að skrifa röð af samtímaskáldsögum frá
Ósló með sterku kaþólsku ívafí. Hún sótti
yrkiefni sín í hinn litla en áhugaverða kaþ-
ólska hóp manna í Noregi og ástin er mál
málanna þar líka. Hún gaf sömuleiðis út
nokkur, mikilvæg sagnfræðiverk sem senni-
lega hafa lagt sitt af mörkum til að varpa
raunsærra ljósi á norska sögu. Hún þýddi
nokkrar íslendingasögur á norsku og gaf
líka út nokkur ritgerðasöfn, einkum um
enskar bókmenntir. Athyglisverðust er mik-
il ritgerð um Bronté-systurnar og önnur um
D.H. Lawrence. Ekkert af þessu flokkast
eiginlega undir stærri verk Undset en er
traust vinna og áhugavekjandi.
Árið 1934 kom svo út eftir hana sjálfsævi-
söguleg bók. Hún kallaði hana Ellefu ár.
Það er lítt dulbúin frásögn af æskuárum
hennar í Kristjaníu, af hinu ríka heimili og
föðurnum veika. Þetta er ein af fegurstu
bókum sem skrifaðar hafa verið um litla
stúlku í norskum bókmenntum og það eru
ekki margar betri í heimsbókmenntunum.
Undset var enn að sækja á.
Stríðið Bugaði
Undir lok fjórða áratugarins byijar hún
svo að nýju á sögulegu verki, í þetta sinn
frá Norðurlöndum og átjándu öld. Fyrsta
bindinu, Frú Dortheu, lauk hún og það kom
út árið 1939. Þá braust heimsstyijöldin síð-
ari út og hún bugaði Sigrid Undset, bæði
sem manneskju og rithöfund. Hún lauk aldr-
ei við skáldverk sitt um átjándu öldina. Stríð-
ið tók alla hennar krafta.
Þegar Þjóðveijar réðust inn í Noreg, í
apríl 1940, varð hún að flýja land. Þegar á
kreppuárunum hafði hún tekið skörulegan
þátt í andspymunni gegn Hitler og nasism-
anum og bækur hennar voru fljótlega bann-
aðar í Þýskalandi. Hún flýði til Svíþjóðar
til að eiga það ekki á hættu að verða tekin
föst og gerð að gísl Þjóðvetja. Elsti sonur
hennar, Anders, féll í apríl árið 1940, 27
ára gamall. Hann var liðsforingi í norska
hernum og féll í átökum við þýskar hersveit-
ir nokkra kílómetra frá heimili sínu í
Bjerkebæk. Hin veika dóttir Sigrid Undset
hafði dáið skömmu áður en heimsstyijöldin
braust út. Þýskar hersveitir lögðu undir sig
heimili hennar á Bjerkebæk á meðan á stríð-
inu stóð. Þær notuðu húsið sem þýskan
yfirmannabústað.
Undset fór frá Svíþjóð til Ameríku árið
1940 og með henni var yngsti sonur henn-
ar. Ilún var óþreytandi við að skrifa og
tala fyrir málstað hins hertekna lands ,síns
stríðsárin fímm í Ameríku. Hún kom aftur
árið 1945 til Noregs þegar landið hafði ver-
ið frelsað og hún var ósegjanlega þreytt.
Hún Iifði fjögur ár í viðbót, en skrifaði ekki
framar.
Það er greinilegt að nýjar kynslóðir í
hennar eigin landi, Noregi, hafa fengið
áhuga á henni. Hjá henni er siðferðileg
ábyrgð einstaklingsins tékin alvarlega, ekki
aðeins ábyrgð hans á sjálfum sér, heldur
líka á ætt sinni og náttúrunni og öllu lífinu
umhverfis okkur. Ég held að það sé þess
vegna sem bækur hennar eignast stöðugt
nýja lesendur einmitt í dag.
Þýðing: Dagný Kristjánsdóttir.
Ævi
Molieres
Þrettándi kafli: Blái saloninn móðgaður
efðuð þér spurt veraldarvanan Parísarbúa á
fyrra helmingi sautjándu aldar um notaleg-
asta athvarfið í París, mundi hann hiklaust
hafa tilnefnt Bláa saloninn hjá madömu de
Rambouillet.
Þegar Moliere beindi
tillitinu út um
augnrifurnar á grímu
sinni fram í leiksalinn,
kom hann í einni
stúkunni auga á virðulega
madömu Rambouillet
fremsta í flokki kvenna
sinna. Gamla konan —
það gat hver og einn séð
— var græn af reiði, hún
hafði skilið leikritið út í
æsar.
MAR. Það er þjónn kominn sem spyr
bvort þér séuð heima. Hann segir að
herra sinn vilji koma til yðar í heim-
sókn.
MAG. Hvenær lærið þér, auii, að tjá
yður ekki svo búralcga. Segir: „Þjón-
ustu-reiðubúinn spyr hvort það eryður
hagræði að vera sýniieg?”
„Dýrðirnar hlægilegu. ”
Eftir MICHAIL
BULGAKOV
Þýðandi: Erlingur
E. Halldórsson
Hertogafrú de Rambouillet, dóttir
franska sendiherrans í Rómaborg, borin
De Vivonne, var feiki innfjálg persóna, og
hafði verið það frá barnæsku (slík lyndis-
einkunn er til!). Eftir að hún giftist og
settist að í París þótti henni, ekki rang-
lega, samkvæmislíf Parísar ansi óheflað.
Þess vegna afréð hún að kveðja bestu
menn höfuðborgarinnar til sín, og safnaði
saman í gistihúsið blóma samfélagsins.
Til móttöku notaði hún heila röð her-
bergja, og mestu frægðarmennirnir komu
í saloninn sem fóðraður var bláu silki.
Engu unni madama de Rambouillet
meir en bókmenntum, þess vegna var líka
salonin hennar að mestu leyti setinn bók-
menntasinnuðu fólki. Til salonsins
streymdi samt harla margbreytilegt fólk.
Þar lét Jean-Luis Balzac, tískuhöfundur,
gamminn geysa, og hugsuðurinn hægláti
La Rochefocauld hertogi reyndi að sann-
færa madömu de Rambouillet hranalegum
orðum um það að dygðir okkar væru ekk-
ert annað en duldir lestir. Samkvæmis-
menn í saloninum, sem fúllyndi hertogans
kom í vont skap, létu huggast við bráðfjör-
ug gamanyrði gárungans Vincents Voit-
ure; herramennirnir Cotin, Chapelain, Gil-
les Ménage og margir aðrir herramenn
stóðu fyrir stórfróðlegum samræðum.
Jafnskjótt og sá orðrómur lagðist á að
bestu heilar Parísar hittust hjá markgreifa-
frúnni, komu til hennar í saloninn kjank-
andi nátthrafnar, frumsýningargestir, rit-
höfundar að eigin sögn, velgjörðarmenn
lista, og skáld sem ortu hjarðljóð og við-
kvæmnislegar sonnettur: þeir prýddu hnén
kniplingum og voru markgreifafrúnni til
yndis og ánægju. Með þeim í för voru
nHWnM/IWAIWin IrlnnlrnM nrr n»nn
Leikarar á sviði í París uni 1635. Samtíma koparstunga. Leikhús með viðvar-
andi starfsemi hóf göngu sína í París 1548, en heil öid leið í Frakklandi, þar til
leikhúsið fékkþar sömu stöðu ogþað hafði hafði í Englandi á tímum Shakespeares.