Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 8

Hannes Pétursson - myndin er tekin fyrir nokkrum árum.
„A tímabili urðu öil Ijóð að vera þjóðfélagsleg. ÖII önnur Ijóðlist var þá ónýt. Svo hefur það
breyzt aftur og fátt er eins grútmyglað í Ijóðum og þjóðfélagslegt stagl. “
Jón Austmann
ríður frá Reynistaðarbræðrum
Langt heim til rnanna, myrkar hríðar og ströng
mörg vötn tálma leiðum, hann kvað, við bíðum
þó dauflegsé vistin; drjúgmunu hraunin og breið
en dreifður reksturinn; þó er böl ef við gistum
hirrzt hér á Kili.
Liðu dægur og dimm
dundu veður á tjaidi. Fannbarðar kindur
norpuðu í gjótum, klárar hímdu í höm
hraktir og svangir. - Þó ei mér til byggða skili
skal freistað að leita manna, því nú er nóg
nauð okkar orðin, hann mælti. Geig sló að hinum
er fór hann. Þeir biðu. Svo tygjaði 'hann tröllauk-
inn hest
hjá tjaldinu, kvaddi, var horfinn í sama bili.
Hann fann brátt st.órviðrið æsast, ýlfrandi slá
ísköldum éljum í vit sín, magna sér kraft
og þrautseigju, vekja útsjón um bjarta byggð
breiða dali með sólskin á hverju þili
en fann það líka binda sig böndum við þá
sem biðu í tjaldinu, sterkum, mörgum, og von
þeirra um líf eins og þunga á herðum unz varð
þeirra líf allt.
Hann reið yfir hraunin og loks
er klárinn nam staðar þar dunaði í djúpum hyli
dimmt fljót sagði hann glaður: ó byggð, 6 líf!
Reið áfram til norðurs. Hraustlega hélt um taum
sú hönd sem fannst dauð og ein niðrí Blöndugili.
Kvæðabók, 1955
„Við megum ekki gleyma því, að Jón Austmann
var ura leið að reyna að bjarga sjálfum sér. Hann
hefur séð það augljósa, að áframhaldandi vist á Kili
leiddi einungis til dauða. En karlmannleg var för
hans engu að síður.
Þegar maður lítur á Ijóðið um Jón Austmann, þá
sýnist það I fljótu bragði vera eins og órímaður texti
- prósaljóð. En svo er það stuðlað þegar betur er að
gáð og mér finnst það magnað, bæði að formi og
inntaki. Þú hvarfst samt síðar frá þessu ljóðformi
og til dæmis í „Innlöndum", sem út kom 1968, er það
ekki lengur til, heldur eru þar stuttar ljóðlínur. Hvers-
vegna?“
„Ég hvarf ekki strax frá þessu formi. Ljóðið er ort
1954 og svipað form kemur fyrir víðar, til dæmis / sum-
ardölum. Það á við viss yrkisefni, en svo breytist hrynjand-
inn í manni sjálfum á hverju aldursskeiði. Maður breytist
hið innra eins og ytra og þá tekur ljóðformið breytingum
einnig.“
Kreml, 1956
Svo þetta mun skipið sem ætlar að sigla til álfu
akranna þar sem drýpur hunang og smjör.
1917 það sigldi frá vör
við sönglist og blaktandi fána.
En villtist.
Og nú á dökkum, daunillum mar
drafnar það niður eftir að vindamir hættu
að þenja fram seglin. Og fuglarnir löngu farnir
sem fylgdu því spölkorn á leið. Á skipsins för
ber ekki lengur birtu frá sól eða mána.
Og þeir sem leita að álfu hunangsins eigra
um ónýtan farkost, vaxnir langri skör
ijála við hnífinn, horfa lymskir á grannann
því hungrið er stöðugt og sárt: þeir éta hver
annan.
(I sumardölum, 1959)
„Þú hefur ekki verið orðaður alvarlega við flokka-
póiitík, en fyrst á skáldferli þínum var sá tími ekki
Iiðinn, að vissara þótti að vera hallur undir vinstri
kantinn til þess að vera í náðinni hjá bókmenntapáf-
um. Samt gerðist þú svo djarfur að yrkja þetta spá-
mannlega ljóð, Kreml 1956, þar sem þú sérð nákvæm-
lega fyrir það sem síðan er orðin alkunn staðreynd.
Varstu ekki litinn illu auga fyrir þetta ljóð á sumum
bæjum?”
„Jú, því er ekki að neita. Þetta kvæði er ort í beinu
framhaldi af þeim atburðum, sem urðu í Ungverjalandi
1956. Ég hafði verið um sumarið í Múnchen að yrkja.
Svo var það um haustið að stjómin í Kreml lét hramm-
inn vaða á Ungveija. Ég var þá kominn heim frá Þýzka-
landi og raunar allar götur norður á Sauðárkrók. Ég
fylgdist með hinum válegu fréttum frá Ungveijalandi og
þær vöktu viðurstyggð og reiði allra sæmilegra manna.
Þá gerðist það að í mig hringdi skólabróðir að sunnan,
Benedikt Blöndal, sem nú er nýlega látinn. Hann sat í
ritstjóm Stúdentablaðsins. Benedikt sagði að nú væm
atburðir að gerast sem þyrfti að yrkja um og falaðist
eftir kvæði í blaðið. Ég tók erindinu vel, settist og orti
af mikilli velþóknun kvæðið um Kreml. Það birtist svo
1. des. minnir mig.
Margir tóku kvæðinu fagnandi, þar á meðal Bjarni
Benediktsson, sem vitnaði í það í leiðara í Morgunblað-
inu. Kristinn Andrésson varð hinsvegar sármóðgaður og
tók mig aldrei í sátt eftir þetta. Þórbergur gaf út ljóða-
kver skömmu síðar gegn þessu kvæði og einnig gegn
trúleysi mínu. Mín ófyrirgefanlega synd í augum hans
var sú að trúa hvorki á framlífið né stalínismann. Og
sumir vinir mínir, til dæmis Snorri Hjartarson, vom mjög
á móti því að ég birti kvæðið í næstu ljóðabók minni, I
sumardölum. Aðrir voru ákaflega hrifnir af því, til dæm-
is Sigurður Nordal. Ég hafði laungaman af hinum ólíku
viðbrögðum.
Eintöl á vegferðum. - Upphaf ferðadagbókar frá
1960, sem ber heitið Suður um álfu.
„Þetta er úr nýju bókinni þinni, sem „vel stæðir
menn í Reykjavík” og aðrir aðdáendur láta ugglaust
ekki framhjá sér fara. En við ætluðum að tala um
annað.
Það er víst óhætt að segja að þú sért talinn í þunga-
viktarliðinu meðal íslenzkra nútíma skálda og ert
reyndar einn af þeim sem hljóta heiðurslaun. Nú er
það næstum lögmál, að þeir listamenn sem ná að
klífa einhveija tinda eru hælbitnir og verða fyrir
barðinu á öfundinni. Hefur þú fundið fyrir henni?
„Ég hef ekki svo mjög orðið var við það, enda hef ég
fremur lítið samband við umheiminn. Maður má alltaf
búast við misjöfnumn dómum og vissulega hef ég séð
annarlega ritdóma um mig, þar sem mér eru gerðar upp
skoðanir. Það er ekki hægt að standa í listsköpun öðru-
vísi en verða fyrir því. Stundum er það oflof, en stundum
ósanngimi í dómum. Hvorttveggja fer illa í mig.”
/ turni sem er fyrirlitinn
af talsmönnum Athafna
í turni fyrirlitnum
fann ég mér stað
kvæðasýslarinn.
Af sjálfvilja bjó ég mér dvöl
úrleiðis
í Eintalsins vopnalausa turni.
Rödd úr slíkum stað
ratar, segja þeir, ekki
þaðan og inn að Dagsins
dunandi miðju.
(Heimkynni við sjó, 1980)
„Þú hefur búið þér dvöl „úrleiðis” eins og þú seg-
ir, þó ekki geti Alftanesið beint talizt í verulegri
afskekt. En menn segja að þú hneigist til einveru
og hafir liklega búið um þig í fílabeinsturni - Eintals-
ins vopnalausa turni - þarna í Bessastaðahreppnum.
Finnst þér gott að vera einn með sjálfum þér?”
„Já, það þykir mér og hefur alltaf þótt frá því ég var
barn. Sem krakki og unglingur dró ég mig oft í hlé og
var einn úti í náttúrunni. En mér firinst líka - eða fannst
það sérstaklega framan af ævinni - að maður sé manns
gaman.
Með árunum hefur það vaxið að ég sé einn út af fyr-
ir mig; ég hef dregið mig í hlé. Svo ófélagslyndur er ég,
að ekki er ég starfandi í einu einasta félagi. Ljóðið sem
þú vitnar til er svar mitt við því, að maður verði að vera
á kafí í þessu þjóðfélagslega ati. Á tímabili urðu öll ljóð
að vera þjóðfélagsleg. Óll önnur ljóðlist var þá ónýt. Svo
hefur það breyzt aftur og fátt er eins grútmyglað í ljóð-
um og þjóðfélagslegt stagl. Vandamálakveðskapur er úr
sögunni. Þetta var rétt eitt sem gekk yfír okkur.”
„Það er rétt sem þú íar að í þessi kvæði, að sumir
telja alveg víst, að einangrun eða mikil einvera geri
alveg útaf við skáldskaparneistann og að skáldi sé
nauðsyn að standa í hringiðu lífsins, ferðast oft til
framandi staða, kneyfa öl á krám og rökræða við
menningarvita. Sé þetta bara ágizkun út í loftið,
hvað er það þá sem skáld verður að gera til að við-
halda eldinum."
„Það er erfítt að alhæfa um slíkt. Það fer eftir skap-
höfn og innsta eðli,- hvaða leið er valin til að viðhalda
eldinum eins og þú segir. Sumir eru mannblendnir, aðrir
einrænir. Þetta gerir hvert skáld upp við sig og tekur
stefnu samkvæmt því.
Ferðalög til annarra landa skipta máli þegar maður
þarf nauðsynlega að svala útþrá sinni, - þá er slæmt að
geta það ekki. En sé engin ferðalöngun og vilji maður
skoða það vel, sem nálægt er, þá hafa ferðalög til út-
landa enga þýðingu. Það getur verið sem vítamínsprauta
að koma í annan menningarheim, ef sá heimur höfðar
til manns á réttri stund. Ef hann gerir það ekki þá fer
maður þar um sem hver annar túristi og hefur ekkert
uppúr því sem gagnast gæti í skáldskap.
En eftir að ég var við nám í Þýzkalandi hef ég nokkr-
um sinnum farið í stakar ferðir og bókin, sem nú er
nýkomin út, Eintöl á vegferðum, segir frá sumum þeirra.
Hún er samt ekki venjuleg ferðabók, skrifuð í fræðslu-
skyni, heldur miklu fremur íýlgiskjöl handa þeim sem
Iesa kvæði mín. Þó ekki þurfí ég sífellt að vera að ferð-
ast, get ég sagt að ég hef haft mikið gagn af ferðalögum
og bý að þeim.“
ísland
Minn staður er hér, þar sem Evrópa endar
og auðnir hnattarins taka við.
Eldgröf í sæ, með ísbláan múrinn
á aðra hlið.
Örlagastaður sem stundirnar markar.
Hér stendur rótum í gleði og sorg
mitt sveitamannslíf, mín hálfgildings hugsun
í hálfgildings borg
og er viðspyrna, farg; það fellur hér saman—
flækjuleg reynsla. Hvort nýtist hún mér
til fullnaðarsöngva? Útmörk. Evrópa
endar hér.
(Rímblöð, 1971)
„Þetta hljóðar eins og yfirlýsing og endanleg niður-
staða. Hversvegna ertu svo svo viss um að hér, á
mörkum hins byggilega heims, sé þinn staður og
hvergi annarsstaðar?”
„Ég er viss um það vegna þess að hér liggja allar
mínar dýpstu rætur, í íslenzkri sögu og menningarhefð.
Sá sem á hér heima er mótaður af landinu og sögu þjóð-
arinnar í meira en þúsund ár. Ég hef aldrei kosið að búa
annarsstaðar en hér.
í ljóðinu kemur fram, að þó svo sé, þá geti aðstæður
hér hamlað manni. Þjóðfélagið er lítið og þröngt. Samt
finnst mér íslenzk tunga ekki lítil, meðal annars vegna
þess að hún geymir mikið af hinum gamla, germanska
menningararfí. Tungumál getur verið miklu stærra en
sá fjöldi sem talar málið.
1 kvæðinu reyndi ég að setja fram kosti þess og ókosti
að vera skáld á íslandi. ísblár múrinn er Grænlandsjök-
ull og landið sjálft er eldgröf í sæ.
Og þar er minn staður.”
22. júní - Um borð í Gullfossi.
Gullfoss klýfur úthafsöldumar. Og um reyksal 1.
farrýmis skoppar aftur og aftur gömul fyndni úr
munni Arna Pálssonar prófessors. Þar er Ifka mik-
ið vitnað í kveðskap Einars Benediktssonar, eink-
anlega af velstæðum, miðaldra mönnum úrReykja-
vík. Þeir skarka í Einari líkt og Grfniur ineðhjálþ-
ari í Salómon. Það er leikur einn að nota kvæði
Einars þindarlaust í tilvitnanir, en þá er hættan
sú að þau hrynji niður í mola, breytist í alls konar
húsráð andlegs efnis, sem stundum fara svo að
stangast á innbyrðis.
Lýjandi er að heyra kveðskap eins og sama
höfundar, hver sem hann er, notaðan ótt og títt
í samræðu, eins og þar sé að finna svör við öllum
spumingum lífsins. Tilvitnanir í skáldskap geta
farið vel í máli manna, ef þeir spinna sjálfir eitt-
hvað úr þeim sem dýpkar umræðuefnið eða nota
þær af viti sem niðurstöðu orða sinna. Hins vegar
læðist að manni sá grunur, að þeir sem hampa
slíkum tilviljunum sí og æ, sama hvað ber á góma,
séu ófærir um að halda uppi góðri samræðu af
eigin rammleik, jafnvel að þá bresti það sem kall-
að er næmur skilningur á eðli skáldskapar, hafi
einungis eyra fyrir snjallyrðum.
Það er hvíld frá skrýtlum og tilvitnunum að
ganga við og við út á þilfar, út í gustinn og horfa
á þungan bylgjugang. Þar er líka meira af Einari
Benediktssyni, eins og hann er beztur í skáldskap
sínum, en inni í reykjarsalarspjallinu.