Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 11

Hann bendir á, að þær hafa varðveist með
fróðleiksefni varðandi sögu, tímatalsfræði
o.fl. En flestar varðveittar ártíðaskrár
kirkna frá miðöldum, sem vitað er, að voru
hlutar af handritum með öðru efni, stóðu
framan við saltara. Stefán telur aftur mjög
sennilegt, að skráin, sem kennd hefur ver-
ið við Helgafell, hafi verið hluti af eins
konar alfræði, sem Sturla Þórðarson hafi
safnað að sér, og Viðeyjarblaðið svo nefnda
gæti þá verið úr alfræði Snorra Sturluson-
ar. Þessu til viðbótar vil ég benda á, að
ártíðaskrár voru kirkjuleg smíð. Sé tilgáta
Stefáns rétt, hafa bæði form og trúlega
heimildir einnig verið sótt til kirkjulegra
aðila og þá e.t.v. í klaustrin í Viðey og að
Helgafeili, en síðan. verið aukið við inn-
færslum, og ritin þannig notuð sem sagn-
fræðiheimildir. - En hvernig svo sem menn
ræða fram og aftur um þessar ártíða-
skrár, sem til eru, og ræða möguleikana á
því, að þar sé um Viðeyjarrit að ræða eða
ekki, þá stendur vitnisburður Sturlu um,
að Styrmir hafi ritað „ártíð Snorra fólgsn-
arjarls". Snorri var enda það mikill vel-
gjörðamaður klaustursins, að eðli málsins
samkvæmt hlýtur nafn hans að hafa verið
þar í ártíðaskrá.
Styrmir kárason Hinn
Fróði
Talið er, að íslenskar bókmenntir eigi
Styrmi fróða mikið að þakka, jafnvel mest
af fomaldarrithöfundum, þegar frá eru
taldir Ari fróði, Snorri Sturluson og Sturla
Þórðarson. Flestir fræðimenn hafa fallist
á þá tilgátu, að hann hafi verið sonur
Kára Runólfssonar ábóta á Þingeyrum.
Hann hefur þá verið Haukdælingur, skyld-
ur Þorvaldi Gissurarsyni í 4. og 5. lið.
Hafi Styrmir alist eitthvað upp í Þingeyra-
klaustri og jafnvel hlotið þar klerklega
menntun, þá hefur hann verið þar samtíma
þremur miklum rithöfundum, þeim Karli
ábóta Jónssyni, og munkunum Oddi
Snorrasyni og Gunnlaugi Leifssyni. Þar
hafa þá komið sterk bókmenntaleg áhrif.
Tilgáta Hannesar Þorsteinssonar um þetta
efni gerir ráð fyrir, að Styrmir hafi verið
á Þingeyrum, þar til Karl sagði af sér
ábótadæmi 1207. En svo yfirgefur Styrmir
Þingeyrar og heldur, að því er menn ætla,
suður yfir heiðar. Vegna þess að hann tek-
ur þá fljótlega við lögsögumannsembætti,
er ekki líklegt að hann hafi verið með bein-
um hætti í þjonustu kirkjunnar. Hann var
af Haukdælakyni, ættlegg sem hafði mikil
völd á Suðurlandi um þessar mundir. Fátt
er líklegra en að hann hafi leitað á ættar-
slóð sér til atvinnu og frama. Haukadalur
er þá nærtækur. Þar hefur þá sennilega
búið frændi Styrmis, Hallur Gissurarson,
bróðir Þorvalds. Hann mun hafa haldið þar
skóla og var jafnframt lögsögumaður árin
1203-1209 og er talinn hafa samið Þorláks-
sögu yngri. Hann hefur vafalítið fagnað
því, að fá Styrmi til aðstoðar við skólahald
og samvinnu um fræðastörf. Áhugi á lögum
hefur og verið sameiginlegur, því Styrmir
tók við lögsögumannsembætti af Halli, er
hann gekk í Helgafellsklaustur. Trúlegt er,
að Haukdælir hafi stuðlað að skólahaldi
áfram í Haukadal, meðan Styrmir vildi þar
vera. Greinilegt þykir, að höfundur Styrm-
isbókar Landnámu hafí verið kunnugur á
Suðurlandi. Styður það þessar hugmyndir
mínar, ekki síst þegar til þess er hugsað,
að i Haukadal hefur Styrmir verið í samfé-
lagi þeirra manna, sem hvað best þekktu
til í fjórðungnum. Þess ber þá og að geta,
að talið er, að Styrmir hafi í Landnámu
sinni verið að afrita og auka við rit Ara
fróða. Ari var lærður í Haukadal, og þar
hefur trúlega verið greiður gangur að ritum
hans.
Styrmir lét af lögsögumannsembætti
1214. Þá tók Snorri við. Ekki er ósenni-
legt, að um það leyti hafi kynni þeirra
hafist fyrir alvöru. Þeir hafa átt mörg
hugðarefni sameiginleg, og Snorri hefur
fundið, hve vel það gat komið sér fyrir
fræðastörf hans og sagnaritun að hafa
Styrmi hjá sér í Reykholti. Þess hefur ver-
ið til getið, að Styrmir hafi farið þangað
sem ritari Snorra. Ekki finnst mér það
líklegt. Við skulum minnast þess, að Styrm-
ir var eldri maður en Snorri og var orðinn
lögsögumaður, áður en Snorri komst til
sinna miklu áhrifa. Þannig hefst Styrmir
til metorða að því er virðist fyrir ættgöfgi
sína og lærdóm og þar ekki síst Iagaþekk-
ing. Lögsögumannsstarfið var sambærilegt
við embætti forseta Alþingis okkar á með-
al. Því er embætti Styrmis hið æðsta, sem
til var, á vegum þjóðveldisins forna. Slíkur
maður fer ekki sem réttur og sléttur ritari
í Reykholt. Hann fer þangað miklu fremur
sem „comes“, vinur og sálufélagi, ráðgjafi
INGIMAR ERLENDUR SIGURÐSSON
Svanhvíta
Langur og fljúgandi
lúður er svananna háls,
lengi sinn kveðjutón
blása þar vindar
vaknar til brottfarar
spegilmynd fjallanna frjáls,
fljúga úr gárunum
öræfatindar
gæti mín botnþunga
birtuþrá tekið til máls,
blési minn sönglúður
hvítrar til lindar.
Frost
Vængbrotnir fuglar ei fara
til frelsandi sólskinsins landa;
augum til upphimins stara
en auðnarstrá gegnum þá standa
stjörnur í fjarska út fjara
sem fuglar með vængina þanda.
Alvaka
Víst eiga hljóðlátir vængir sér rætur
í vötnum, í skógi, í grasi og mér
hátt í þeim svífandi himni ei lætur
sem hreiður með öllu til sólhnattar ber
eggið sem vængjar mér albjartar nætur
svo augnlokin fljúga með steinsokkna mynd
vöku sem á sér í víðfeðmi rætur
í vitund, í skógi, í grasi og lind.
og heimildarmaður við sagnaritun. Við vit-
um, að saga Styrmis um Ólaf helga er
talin líklegust heimild að Ólafssögu Snor-
ra. Ýmislegt fleira gæti hafa komið Snorra
vel úr fórum Styrmis, ekki síst úr mikilli
arfleifð Þingeyramunka, sem Styrmir hefur
vafalítið geymt af dijúgan skerf. Boð um
að koma í Reykholt til slíks hlutverks hlýt-
ur að hafa verið girnilegt fyrir Styrmi, sem
þá hverfur frá skólahaldi í Haukadal og
heldur.til höfðingjans í Reykholti. Það hef-
ur vart verið seinna en 1225, jafnvel fyrr.
Hugsanlégt er, að hann taki við störfum
heimilisprests jafnframt því, sem hann
verður sá vinur Snorra, sem hann getur
sýnt mestan trúnað, sbr. frásögnina um
fólgsnaij arlsnafnbótina.
Styrmir fór til þings 1230 og gegndi þá
lögsögumannsembætti í umboði Snorra.
Embættið féll svo honum sjálfum í hlut
aftur 1232, en hann sleppti því 1235 til
að gerast príor hér í Viðey. Ekki er ósenni-
legt að Snorri hafi stuðlað að þeirri ákvörð-
un.
Ég tel, að Snorri hafi hlotið að fylgjast
með starfsemi klaustursins. Hann átti bú
beggja megin Viðeyjar, á Bessastöðum og
í Brautarholti á Kjalarnesi. Vitað er a hann
dvaldi oft að Bessastöðum og hefur því
vafalítið komið til Viðeyjar, er hann sat
þar að búi sínu. Hann hefur vitað það
manna best, að góður efnahagur var undir-
staða þess, að menn gætu stundað sagna-
ritun að marki og fræðastörf önnur. Þar
sem þær aðstæður voru ekki fyrir hendi,
þurftu stofnanir að veita stuðning, svo sem
Styrmir þekkti til frá Þingeyrum og jafn-
vel Haukadal. Ég sé þá fyrir mér vinina,
Styrmi og Snorra, ræða það, hvernig best
yrði hlúð að íslenskri sagnaritun og öðru
menningarstarfi. Þar hefur áreiðanlega
verið horft til Viðeyjarklausturs. Margt er
ólíklegra en það, að þeir hafi hugsað Viðey
að taka við hlutverki þeirra tveggja. Þess
vegna hafi Snorri lagt sitt lið á hinu Ijár-
hagslega sviði í upphafi og síðan stuðlað
að því, að presturinn og lögsögumaðurinn
Styrmir Kárason héldi þar uppi tvíþættri
hefð Haukdæla, klausturforystu og
kennslustarfi, en jafnframt nýsköpun á
sviði bókmennta.
Auk Styrmisbókar Landnámu og Ólafs-
sögu helga hefur Styrmir verið kenndur
við Sverrissögu, a.m.k. sem afritari. Jafn-
framt hefur honum verið eignuð Harðar-
saga og Hólmverja, þ.e. frumgerð hennar.
Samkvæmt kenningum prófessors Þórhalls
Vilmundarsonar er hún m.a. byggð á at-
burðum Örlygsstaðabardaga, sem var
1238, og hlýtur þá að vera skrifuð í Við-
ey, enda koma fleiri rök þar til.
Stærðfræðingur í Viðey
Fleiri dæmi benda til mikils lærdómsset-
urs í Viðey á 13. öldinni. Ég nefni eitt
þeirra hér að lokum. Ritverk það, sem
nefnt er Rím II og var gefið út í Álfræðum
íslenskum bendir sterklega til þess, að í
Viðey hafí menn, þegar um 1280, kunnað
skil á arabiskum tölum og æðri stærð-
fræði. Hvað sem öðru líður er í þessu riti
frá síðari hluta 13. aldar nánast réttur
útreikningur sjávarfalla á Sundunum hér
við Reykjavík. Það afrek hefur krafist
bæði nýlegra erlendra bókmennta og mæli-
tækja. Enn fremur reiknuðu þeir út tíma-
mun milli Faxaflóa og vesturstrandar Nor-
egs, með því að athuga hvenær ákveðinn
tunglmyrkvi var á báðum stöðum. Varla
er, á þessum tíma,um annan stað að ræða
til slikra hluta hér fast við Reykjavík en
Viðey. Þetta sýnir, að hér virðist hafa ver-
ið byggt vel ofan á þann sterka grunn, sem
þeir lögðu Magnús biskup, Þorvaldur
Gissurarson, Snorri Sturluson og Styrmir
hinn fróði.
Nútíminn
Það er svo hlutverk okkar samtíðar að
reyna að lesa söguna æ betur af þeim brota-
kenndu gögnum, sem við eigum í dag.
Arfleifðin frá Viðey er dýrmæt. Þeir, sem
grunninn lögðu, voru meðal merkustu
manna þjóðarinnar við upphaf 13. aldar.
Við minnumst Snorra sérstaklega núna.
Því skal vitnað til orða skáldsins sem kvað:
„Þeim skulu þjóðir
þakkir gjalda,
sem andlegt öndvegi
um aldir skipa.
Meðan fom fræði «
framtíð ylja,
mun laugar leitað
í landi Snorra.“
(Davíð Stefánsson).
Höfundur er staöarhaldari í Viðey.
GEIR G. GUNNLAUGSSON
iólanótt
Umferðin stöðvuð, allt er hljótt
athafnalífið sefur.
Nú er heilög hátíðarnótt
hugsjón er trúna gefur.
Trúin er heilög, máttug og mild
mannlífsins helgasta gyðja.
Hún er eilíf og öllum skyld
sem elska, trúa og biðja.
Ljósið er skærast um skammdegisnótt,
það skín uns dagur rennur.
Þreyttum er sælt að sofna rótt
þá síðasta kertið brennur.
Höfundur er bóndi að Lundi í Fossvogi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 11
I