Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 35

foreldra sinna. Þau Þórunn mæltu sér mót
að baki Hólakirkju til þess að kveðjast,
en þá tókst ekki betur til en svo að Ari
varð var við stefnumót þeirra og réðst að
Þorsteini. Það varð Þorsteini til lífs að
hann var léttur á sér og góður íþróttamað-
ur. Hann komst inn í kirkjuna, sveiflaði
sér upp á einn bitann sem gekk yfir þvera
kirkjuna og hljóp síðan á kirkjubitum eftir
kirkjunni endilangri þar til hann komst í
forkirkjuna, en þaðan komst hann á hest
sinn og gat forðað sér.
Kristur Kann Bezt Börnin
Að Smíða ...
Árið 1533 var enn haldið brúðkaup á
Hólum í Hjaltadal, er Jón Arason gifti
Þórunni dóttur sína ísleifi Sigurðssyni á
Grund í Eyjafírði, auðugum manni af góð-
um ættum. í brúðkaupinu kvað biskup
margar fagrar ölvísur og deildi út ölmusu
til fátæklinga, sem þyrptust heim til stað-
arins í þeirri von að nokkrir molar myndu
hijóta af borði höfðingjanna. Að lokinni
veislu héldu brúðhjónin heim að Grund þar
sem þau bjuggu upp frá því. Sagt var að
fremur litlir kærleikar væru með þeim
hjónum. Þórunn varð að beygja sig undir
vilja föður síns og bræðra og giftast ísleifi
en aldrei gleymdi hún Þorsteini.
, Hjónin á Grund eignuðust engin börn
og mun Þórunn hafa kennt ísleifi um. Til
er vísa sem hún á að hafa kveðið til hans,
annaðhvort í gríni eða í háðungarskyni.
Eitt sinn var heimilisfólkið á Grund að
dansa vikivaka en vikivaki var dansaður
með þeim hætti að þátttakendur héldust
í hendur og mynduðu hring, og síðan skipt-
ust þeir á um að fara með vísur. Þórunn
lét aðra konu fara með vísuna sem hún
hafði kveðið til ísleifs, en hún-er svona:
í Eyjafirði uppá Grund
á þeim garði friða,
þar hefur bóndi búið um stund
sem bðm kann ekki að smíða.
ísleifur áttaði sig á því hver hefði kveð-
ið vísuna og svaraði: „Kristur kann best
bömin að smíða, kona mín.”
Stórlynd Kona Og Hefni-
GJÖRN
Þóninni er lýst sem skapmikilli konu.
Hún var stórlynd og gjafmild við þá sem
henni líkaði vel við, en harðráð og heiftúð-
ug í garð þeirra sem henni geðjaðist miður
að. Lífíð fór ómjúkum höndum um hana
og hefur hún vafalaust harðnað við það
fremur en blíðkast. Árið 1549 varð hún
ekkja í annað sinn, er ísleifur lést. Þá
varð skammt stórra högga á milli, því ári
síðar voru faðir hennar og bræðurnir Björn
og Ari hálshöggnir í Skálholti. Ekki brotn-
aði Þórunn við það áfall, heldur er sagt
að hún hafi lagt á ráðin um hefnd eftir
þá feðga. Árið eftir drápu norðlenskir ver-
menn danska menn suður á Miðnesi, þar
á meðal Kristján skrifara sem átt hafði
dijúgan þátt í aftöku biskups og sona
hans, og töldu margir að Þórunn hefði
skipulagt þessar hefndaraðgerðir. Um
þetta urðu til margs konar sögusagnir,
meðal annars var því haldið fram af sum-
um að Þórunn sjálf hafi farið suður og
setið yfir á meðan menn hennar „nudduðu
höfuðið af Kristjáni skrifara með kopps-
botni”.
Með aftöku Jóns Arasonar varð leiðin
greið fyrir hinn nýja trúarsið, lúterskuna,
og snerust þá margir frá kaþólsku, meðal
annars séra Sigurður bróðir Þórunnar, og
um tíma leit jafnvel út fyrir að hann yrði
fyrsti lúterski biskupinn á Hólum. Þórunn
stóð föst fyrir, hélt ætíð fast við hinn
gamla sið og var biskupum oft þung í
skauti.
ÁSTIN SlGRAR AÐ LOKUM
Eftir að Jón Arason og bræðurnir Björn
og Ari voru horfnir úr heimi gat enginn
lengur staðið í veg fyrir því að Þórunn og
Þorsteinn næðu saman. Árið 1551 flutti
hann til hennar að Grund og þau gíftust
tveimur árum síðar. Þau bjuggu saman í
um það bil tvo áratugi, eða þar til Þor-
steinn lést um 1570. Þau eignuðust engin
• börn saman, en Þorsteinn á að hafa átt
sex börn með annarri konu. Einnig er
sagt að Þórunn hafi átt börn með tveimur
mönnum utan hjónabands, en ekkert er
vitað um þau böm, ef satt er. Þórunn tók
nokkur börn í fóstur, þar á meðal Helgu
Aradóttur, bróðurdóttur sína, sem giftist
síðar Staðarhóls-Páli.
Eiginmönnum sínum lýsti Þórunn sjálf
með þessum orðum: „Rafn minn var höfð-
ingsmaður mestur, Isleifur minn skarts-
maður mestur, en Þorsteinn minn heims-
maður mestur.” Um Þórunni sjálfa var,
sagt að hún væri „heimskona” og að hún
hefði haft „heimshyggju nokkra”, og mun
þá átt við að hún hafi haft gaman af heims-
ins lystisemdum.
Sú Gamla Ekki Af Baki
DOTTIN
Þórunn var þrígift eins og fyrr segir,
en þar að auki orðuð við fleiri menn. Þeg-
ar hún var komin á sjötugsaldur varð hún
hrifin af ungum staðarpresti á Grund og
vildi giftast honum, en erfingjar hennar
komu í veg fyrir það. Þeir hafa vafalaust
óttast að þá myndi saxast á arfínn eftir
Þórunni, sem var mjög auðug kona, og
höfðu nokkra ástæðu til, því Þórunn gaf
bæði ættingjum sínum og vandalausu fólki
' stórgjafir ef henni bauð svo við að horfa.
Samkvæmt lögum máttu gamalmenni, sem
. komin voru yfír áttrætt ekki gefa gjafír
nema með samþykki skyldmenna sinna,
og þegar Þórunn var komin á þann aldur
létu erfingjarnir svipta hana íjárforræði.
Má nærri geta að sú gamla hafí ekki tek-
ið því þegjandi og hljóðalaust. Hún á jafn-
vel að hafa reynt að múta lögmanninum
til þess að láta breyta alþingisdómnum um
fjárforræðissviptinguna og var þar að auki
ættingjum sínum afar erfið og grunuðu
þeir hana um að eyða fjármunum í laumi.
Grundarstóllinn Og
Fleiri Gersemar
Þórunn lifði ekki lengi eftir þetta. Þann
13. desember árið 1593 andaðist „Þórunn
uppá Grand, Eyfirðinga blómi”, eins og
einn frændi hennar kallaði hana í kvæði,
og var grafin þar í kirkjugarðinum. Erfin-
gjarnir deildu lengi um arfinn eftir hana,
en Þórunn var forrík er hún lést, bæði að
jörðum og lausum aurum.
Á Þjóðminjasafni íslands eru nokkrir
munir úr eigu Þórunnar eða tengdir henni.
Þar á meðal er einn merkasti gripur safns-
Grundarstóllinn,
kirkjustóll Þórunn-
ar Jónsdóttur.
ins, Grandarstóllinn svokallaði, kirkjustóll
Þórunnar frá Grund í Eyjafirði. Þetta er
fagurlega útskorinn kistustóll úr birki, sem
talið er að Þórann hafi látið skera og gef-
ið Grundarkirkju árið 1551. í bréfí um
gjafir Þórunnar til kirkjunnar eru m.a.
nefndir þrír stólar útskornir. Talið er víst
að það séu sömu stólar og sendir voru til
Kaupmannahafnar árið 1843 og settir á
forngripasafnið þar. Stól Þórunnar fengu
íslendingar aftur árið 1930, annar stóll
svipaður en stærri er enn í Þjóðminjasafn-
inu í Kaupmannahöfn, en ekki er vitað
hvað varð um þriðja stólinn. Á stól Þórunn-
ar er skorið með rúnaletri: „Hústrú Þórunn
á stólinn en Benedikt Narfa”, og er talið
að þarna vanti aftan við orðin: „son gerði”,
og Benedikt þessi hafi þá verið smiðurinn,
sem skar stólinn. Á framhlið stólsins era
stjörnumerkin og skýringar með rúnaletri
við hvert merki. Auk þess prýða stólinn
jurtateinungar, drekahöfuð og fuglamynd-
ir.
Þórunn gaf Grundarkirkju fleiri góðar
gjafir, meðal annars korpóralshús, en það
er eins konar taska úr rauðu silkiflaueli
sem korpórallinn var geymdur í. Korpór-
all er hvítur líndúkur, sem breiddur er á
altarið undir kaleikinn og patínuna, sem
vínið og brauðið var borið fram í. Talið
er að korpóralshúsið sé upphaflega enskt,
frá síðari hluta 15. aldar. Einnig gaf hún
kirkjunni patínu (oblátudisk).
I Þjóðminjasafni era einnig nokkrir
munir, sem komnir voru í kirkjuna fyrir
daga Þórunnar og hafa verið þar þegar
hún bjó á Grund. Þetta era fyrirbrík og
yfirbrík (töflur, sem hafðar voru framan
á altari og yfir því), önnur með mynd af
heilög am Laurentíusi, verndardýrlingi
kirkji nnar á Grand, og áletrun með nafni
Eiríks Loftssonar, sem bjó á Grund á 15.
öld. Hann er einnig talinn hafa gefið kirkj-
unni Grundarkaleikinn fræga, sem Þórunn
hefur eflaust bergt á þegar hún gekk til
altaris. Sá kaleikur var síðast notaður við
messu Jóhannesar Páls II. páfa er hann
heimsótti ísland í júní 1989.
Það er erfitt að komast nálægt persón-
um sögunnar, sem löngu eru horfnar okk-
ur. Við vitum fátt um hugsanir þeirra og
langanir og þær lifa fyrst og fremst gegn-
um gripi, sem eru tengdir þeim á einhvern
hátt og fábrotnar heimildir í annálum og
víðar. Þegar það sem til er á bókum um
Þórunni Jónsdóttur er lagt saman, birtist
okkur kona, sem ekki lét sér allt fyrir
bijósti brenna, var sjálfstæð og sér vel
meðvituð um stöðu sína í þjóðfélaginu.
Hún gekk ekki í berhögg við vilja föður
síns, enda tíðkaðist slíkt ekki á þeim tíma,
en hún var heldur ekki sem vax í höndum
neins, hvorki hans né annarra. Þórunn fór
sínar eigin leiðir, jafnvel er hún sem göm-
ul kona varð að láta í minni pokann fyrir
ofríki erfingja sinna.
Höfundur er þjóðháttafræðingur.
Helstu heimildir:
Annálar 1400-1800. Hið ísl. bókmenntafélag Rvk.
1922-38.
Biskupa sögur II. Hið ísl. bókmenntafél. Khöfn 1878.
Jón Espólín. íslands árbækur. Lithoprent 1947.
Árbók Hins ísl. fornleifafélags 1917: Grundarstólar —
Matthías Þórðarson.
Páll E. Ólason: Menn og menntir I. og IV. Rvk. 1919
og 1926.
Kristján Eldjárn: Hundrað ár í Þjóðminjasafni. Rvk.
1969.
Öldin sextánda, I. og II. Rvlf 1980 og 81.
Safnskrár Þjóðmipjasafns íslands.
ÁGÚSTÍNA
JÓNSDÓTTIR
Jólatré
Litla furutréð
grætur
þekkir það
leyndardóma
dauðans?
Það
sér enginn
þótt rýni
fyrr en
blindir fá sýn
og haltir ganga
eða jól heilsa
sumri að vetri
þá lýsir það
um vegleysur
árin í hring
eilífðarljós
á himinskrossi
Þrá
Farðu
ekki
frá
mér
komdu *
ekki
nær
vertu
án fortíðar
framtíðar
hjá
mér
Höfundur er kennari í Reykjavík.
SIGURLAUG Ó GUÐ-
MUNDSDÓTTIR
Hvað
veldur?
Hvað er það sem veldur
að deyja draumar og þrár,
og dofi leggst eins og mara
á þreytta sál?
Hví mælum við orð
er magna sorgir og sár,
og mannlífi steypa
í rústir og logandi bál?
Hvað er það sem veldur
að mennirnir finna ei frið,
og fótanna missa
við veraldar kapphlaup ogþys?
Þeir leita sig blinda
um glaumsins og gleðinnar svið,
en við gæfuna sjálfa
fara þó jafnan á mis.
Höfundur er húsmóðir og skrifstofu-
maður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. DESEMBER 1991 35