Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 22

Spjallað við meist-
ara Kúrósawa
Japanski kvikmyndaleikstjórinn Akira Kúrósawa er
einn mesti sagnameistari kvikmyndasögunnar.
Allt frá því að hann öðlaðist heimsfrægð upp úr
1950 með mynd sinni Rashomon, sem hlaut gull-
ljónið á kvikmyndahátíðinni í Feneyjum, hefur
„Þeir leikstjórar sem búa
til bíómyndir, bara af því
að þeim flnnst gaman að
búa til bíómyndir, eru oft
aðeins iðnaðarmenn. Og
oftast verður árangurinn
eftir því; iðnaðarvara
misjafnlega vel gerð, í
misjafnlega vönduðum
pakkningum. En það er
inntakið sem ræður
úrslitum og innri þörf
sögumannsins. Það er
aldrei hægt að gera gott
listaverk úr lélegu
handriti. Kannski
tæknilegt listaverk, en
ekki listaverk sem hefur
líf og sál.”
Eftir HRAFN
GUNNLAUGSSON
orðstír hans vaxið. Og sumar af myndum
hans hefur Hollywood endurgert í ótal út-
gáfum. Upp úr Sjö samúræjum sauð Holly-
wood The Magnificent Seven, og Rashomon
varð The Outrage. Fáir leikstjórar, eða eng-
ir, hafa eignast slíkan fjölda lærisveina sem
Kúrósawa, og jafn gerólíkur listamaður og
Ingmar Bergman hefur sagt, að enginn leik-
stjóri hafi komist nær því að spinna úr því
þeli sem draumar eru settir saman úr.
í filmunni er Kúrosawa eins og Tolstoj í
litteratúrnum. Hann er sagnameistari sem
beitir myndmálinu á svo persónulegan hátt
að í fótspor hans hefur fylgt heill skóli leik-
stjóra sem hafa lært af frásagnartækni
hans og stfl. Trúlega hafa fáir eða engir
leikstjórar haft svo afgerandi áhrif á vest-
ræna kvikmyndagerð og þessi Japani. Á
kvikmyndahátíðinni í Tokýó sem haldin var
um mánaðamótin september/október
síðastliðin sótti ég blaðamannafund sem
Kúrósawa hélt í tilefni af því að frumútgáfa
kvikmyndarinnar Sjö samúræar var sýnd
óstytt og eins og leikstjórinn gekk frá
henni, áður en dreifingaraðiljar settu í hana
skærin og eftir fundinn fékk ég tækifæri
til að spjalla við hann persónulega.
Sjö samúræar var á sínum tíma kynnt
á kvikmyndahátíðum á Vesturlöndum í tölu-
vert styttri útgáfu og dreift í kvikmyndahús
í enn annarri og ennþá styttri útgáfu. Á
Vesturlöndum voru því í gangi tvær útgáfur
af myndinni, en hvemig var hægt að sjá
hina raunverulegu frumútgáfa sem höfund-
urinn Kúrósawa hafði gert. Sú útgáfa var
aðeins sýnd í Japan upp úr 1950 en var
aldrei dreift erlendis. En nú er höfundarút-
gáfa myndarinnar komin aftur fram og er
3 klukkutímar og 27 mínútur að lengd.
Lagt hefur verið nýtt hljóð við myndina og
beitt nýjustu tækni til að gera hana sem
besta úr garði.
Blaðamannafundurinn snerist í megin-
atriðum um Sjö samúræa og endurgerð
hennar. En þessi grein er hins vegar byggð
á því spjalli sem ég átti við meistarann eft-
ir fundinn og þeim atriðum sem komu fram
á blaðamannafundinurn og snerta þau spurs-
mál sem við ræddum. Ég tek fram að sam-
talið er skrifað niður strax að spjallinu lo-
knu og eftir minni og hafa ber í huga að
við ræddum saman á ensku í gegnum túlk.
Ég kom ekki til fundarins með þann ásetn-
ing að smíða viðtal, en mér þótti margt af
því sem meistarinn sagði svo merkilegt að
ég fann mig knúinn til að skrifa það niður
eftir besta minni.
Innst inni kveið ég þessum fundi. Fjar-
lægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla
og ég óttaðist að sú sterka ímynd sem ég
hafði byggt upp í huga mínum um þennan
mann myndi fölna við nálægðina. Strax og
ég kom til Japan og byrjaði að spyrjast
fyrir um Kúrósawa var ég mataður af sög-
um um einþykki hans og erfiða lund, algert
miskunnarleysi gagnvart samstarfsfólki
þegar listrænum árangri væri teflt í tvísýnu
og hörku hans við æfingar. Ýmist var hon-
um lýst sem hrottalegum harðstjóra, eða
sem einstöku Ijúfmenni, sem gerði að vísu
miklar kröfur, en þó mestar til sjálfs sín.
Andstæðumar í þessum lýsingum voru svo
öfgakenndar að hann var sagður óalandi
og óferjandi um leið og hann var hafinn
upp til skýjanna. Ég varð var við ögn flótta-
legan glampa í augum gamals aðstoðarleik-
stjóra hjá honum, þegar hann talaði af
næstum trúarlegri lotningu um þennan
mann sem hafði rekið hann sjálfan úr vinn-
unni í miðju verki, af því sá síðarnefndi
hafði „farið fijálslega með tilmæli frá meist-
aranum” eins og hann sagði sjálfur. En
hann hefur fyrirgefið Kúrósawa brottrekst-
urinn og það er eins og mér finnist að hann
sé að lýsa stærsta augnabliki lífs síns.Ég
hafði sent Kúrósawa kvikmyndirnar mínar
á kassettum og skrifað honum sendibréf,
en ekki féngið neitt svar, en svo um morgun-
inn sem blaðamannafundurinn var haldinn,
barst mér afskaplega kurteislegt fax frá
fyrirtæki Kúrósawa. Hann var reiðubúinn
að veita mér áheyrn að fundinum loknum.
Og nú sátum við þarna andspænis hvor
öðrum. Hann á stórköflóttum jakka og
klæddur eins og virðulegur Englendingur
með hvítgrátt hár sem greitt er stíft á bak
aftur. Hann er um áttrætt samkvæmt alm-
anaki en gæti verið um sextugt ef útlitið
er látið ráða. Ég hafði veitt því athygli að
á blaðamannafundinum talaði hann helst
aðeins um framtíðina ef vikið var frá Sjö
samúræjum og svaraði þá eins og hann
ætti langan starfsdag fýrir höndum, ekki
minna en 20 ár.
Fas hans er þungt, en vingjamlegt og
hann gefur sér góðan tíma, horfir á mig
augum sem eru svo rannsakandi að engu
er líkara en þau snerti mig svo hallar hann
sér hægt fram á borðið og er greinilega
tilbúinn að svara spurningum mínum. Mér
lék mest forvitni á að vita hvernig hann
undirbyggi sig og æfði með leikurunum, svo
ég byija á því að spyijá um fjölda æfinga
og æfingatímann.
Æfingatíminn Er Alltaf
AðLengjast
Ég æfi alltaf mjög lengi með leikurum,
svarar hann. Stundum æfi ég mánuðum sam-
an sömu senuna. Vikur líða án þess það verði
neinar sjáanlegar framfarir. En sérhver æf-
ing er þó spor í þá átt að ná fullu valdi á
atriðinu og myndinni sem heild. Ég fer ekki
í upptöku nema senan sé þaulæfð og Ieikar-
arnir viti nákvæmlega hvað þeir eiga að
gera. Þegar til upptöku kemur er ég ein-
göngu að mynda það sem ég hef þegar æft
og ákveðið. Um_„impróvisation” er því naum-
ast að ræða. Ég impróvisera mjög sjaldan
og þá aðeins innan þess ramma sem ég hef
þegar æft. Myndin verður því að mestu til á
æfingatímanum. Upptakan sjálf er meira
verkleg framkvæmd. Allir leikarar þurfa
æfingu. Skiptir engu máli hversu góðir þeir
eru. Þeir þurfa að vita nákvæmlega hvað
þeir eiga að gera og þekkja þann karakter
sem þeir eiga að túlka. Annars er hætt við
að þeir grípi til þeirrar almennu tækni sem
þeir hafa lært sem leikarar og þá verður
ekki um neina nýsköpun að ræða. Til að
skapa nýjan karakter í kvikmynd, þarf lang-
ar og strangar æfingar. Og þessar æfingar
miða að því að búa til eitt afgerandi augna-
blik. Þess vegna nota ég stundum fleiri upp-
tökuvélar en eina. Ég hef notað allt upp í
átta upptökuvélar. Ég reyni að filma hveija
senu aðeins einu sinni og þá samtímis frá
öllum þeim sjónhornum sem ég ætla mér að
nota. Þegar kemur að upptökunni, reyni ég
að spenna augnablikið til hins ýtrasta og þá
gerist allt aðeins einu sinni. Ég bý til augna-
blik sem er afgerandi. Það er ekki hægt að
endurtaka það. Ef þú reynir að endurtaka
er hætt við að það verði spennufall. Viti leik-
arar og aðstoðarmenn að það er þessi eina
taka sem gildir, þá leggja allir sig fram af
lífs og sálarkröftum þegar að tökunni kem-
ur. Þegar mér tekst best upp þá tek ég
hveija senu aðeins einu sinni upp og þá með
mörgum vélum í einu. Þetta er sú tækni ég
hef komið mér upp með árunum. Ég reyndi
þetta í fyrsta sinn þegar ég tók upp „Sjö
samúræa” kringum 1950.
Hann hallar sér aftur á bak eins og til
merkis um að spumingunni sé svarað, og
ég spyr hann um samstarfið við leikarana.
Ég hef enga trú á því að yfimáttúruleg-
ir hlutir gerist í tökunni. Gæði hverrar senu
fara eftir því, hversu oft og vel hún hefur
verið æfð. Áuðvitað er þetta nokkuð einstakl-
ingsbundið frá leikara til leikara en flestir
leikarar þurfa mjög margar æfingar. Því
oftar sem ég vinn með sama leikaranum, því
lengri verða æfingatímarnir. Þó það hljómi
undarlega, þá er það sú leið sem ég fer til
þess að finna nýjar og óvæntar leiðir í túlkun-
inni. Þetta kunna allir mikilhæfir leikarar
að meta. Leikarar vilja leikstjóm. Það er
enginn leikari til sem hægt er að stilla upp
og segja: leiktu, og ætlast svo til að hann
finni sjálfur upp á því hvað hann á að gera.
Árangur leikstjórans fer síðanéftir því hversu
næmur leikstjórinn er og duglegur að ná því
besta út úr hveijum leikara. En það gerist
eingöngu með vinnu, óendanlegri vinnu. Leik-
stjórinn þarf ekki aðeins að æfa með hveijum
einstökum leikara, heldur þarf hann að stilla
leikarana saman eins og ólík hljóðfæri og
ná út þeim hljóm sem býr í þeirri og þeim
persónum sem hann er að lýsa og skapa.
Flatneskjan Sækir á
Við spjöllum um þá þróun sem hefur orðið
með tilkomu sjónvarps og fjöldaframleiðslu
á leiknu efni fyrir sjónvarpsstöðvar. Hann
segir að því miður sé það allt of algengt að
menn sem hafi kvikmyndatæknina sjálfa al-
gjörlega á valdi sínu og séu tæknilega „brillj-
ant” séu að fást við svokallaða leikstjórn,
án þess að kunna nokkuð með leikara að
fara. Þess vegna sjáum við oft þann hola og
innantóma leik sem einkennir marga sjón-
varpsþætti. Þessi flatneskja birtist jafnvel
hjá bestu leikurum vegna þess að þeir ganga
úr einu hlutverkinu í annað og eru í raun-
inni alltaf að gera það sama, þ.e.a.s. þeir
grípa til tækni sem þeir hafa lært vegna
þess að þeir eru óöruggir og halda sig ipnan
þekkts ramma án þess að skapa neitt nýtt.
Þetta er afleiðing þess að efni er fjöldafram-
leitt. Hvorki leikstjórar né leikarar fá tíma
til að vinna þá grunnvinnu sem er nauðsyn-
leg til að skapa karaktera, allir verða ste-
ríótýpur. Iðnaðarframleiðslan tekur því miður
æ meira yfir listræna vinnu. En svo eru auð-
vitað til ungir menn sem hafa metnað og
kunna að vinna með leikurum. I seinni tíð
hef ég séð fjöldan allan af myndum frá lönd-
um hér í Asíu þar sem ungir dugmiklir leik-
stjórar eru að koma fram. Ég nefni sem
dæmi bylgju af myndum sem nú eru að koma
frá Taiwan, þar eru nokkrir mjög snjallir
menn á ferðinni.
Ég spyr hann hvernig hann undirbúi sig
fyrir hvern tökudag og hann segir að hann
búi ekki til skotlista í venjulegum skilningi.
Akira Kurosawa
við leikstjórn Sjö
samúræja.
Myndin er tekin
árið 1954.
22