Lesbók Morgunblaðsins - 17.12.1991, Blaðsíða 10

„Styrmir fróði lét af Iögsögumannscmbætti 1214. Þá tók Snorri við. Ekki er ósennilegt að um það leyti hafi kynni þeirra hafist fyrir alvöru. Þeir hafa átt mörg
hugðarefni sameiginleg...
Eg sé þá fyrir mér vinina, Styrmi og Snorra, ræða það hvernig bezt yrði hlúð að íslenskri sagnaritun og öðru menningarstarfi. Þar hefur áreiðanlega verið horft
til Viðeyjarklausturs. “ Teikning: Eiríkur Smith.
þekktustu og stærstu einkaskólarnir, að
Haukadal og í Odda, hættu um svipað
leyti, þá varð eitthvað að koma í staðinn.
Sá möguleiki er að vísu fyrir hendi, að til-
koma Viðeyjarklausturs hafi orðið til þess,
að nefndir skólar lögðust niður. Ekki fínnst
mér það þó líklegt, að Haukdælingurinn
Þorvaldur Gissurarson og glæsilegasti læri-
sveinn Oddaskóla, Snorri Sturluson, hafí
lagt í framkvæmdir, sem rýrðu hin fomu
höfuðból. Hitt er miklu nær, að þeir hafí
sameinast um, að merki lærdóms og
mennta yrði ekki látið niður falla í Sunn-
lendingafjórðungi, þótt aðstæður breyttust
svo á hinum fornu stöðum, að ekki yrði
lengur unnt að standa þar að skólahaldi.
V. Bjöm, sonur Þorvalds, bjó að Breiða-
bólsstað í Fljótshlíð og þótti mikið höfð-
ingjaefni. Eiginkona hans var Hallveig
Ormsdóttir. Móðurbróðir hennar, Kol-
skeggur hinn auðgi í Stóradal undir Eyja-
fjöllum, var ókvæntur og bamlaus. Hann
var talinn með ríkustu mönnum hér á landi
og var Hallveig Ormsdóttir einkaerfingi
hans. í átökum út af landamerkjamálum
var Björn Þorvaldsson veginn árið 1218.
Eins og nærri má geta urðu af því mikil
eftirmál. Margir frændur Björns vildu ekki
fallast á sættir manndrápslaust. En Þor-
valdur faðir hans sýndi þá enn einu sinni,
hvert göfugmenni hann var. Sagði hann,
„að honum þóttu þær sonarbætur verstar,
ef hann yrði öxi að eyða óvinum sínum“.
Fékk hann þá sjálfdæmi og fór eftir þeim
hinum stærstu gerðum, sem verið höfðu
hér á íslandi.
Það er athyglisvert, að eftir þetta virðist
klausturstofnun hafa leitað sterkt á Þor-
vald. Hann hefur þó trúlega ekki sjálfur
haft það fjármagn, sem tii þurfti. Því hef-
ur hann leitað á náðir Kolskeggs hins
auðga, sem hét að leggja fé þar til. Af því
varð þó ekki, því Kolskeggur andaðist áður
svo yrði. Var það 1223. Hallveig, ekkja
Bjöms, tók þá arf eftir hann. En af ein-
hveijum ástæðum lá fé Kolskeggs þá ekki
á lausu. E.t.v. hefur Þorvaldur verið fjár-
haldsmaður tengdadóttur sinnar og ekki
viljað taka féð úr eigin hendi. En úr rætt-
ist, þegar Snorri Sturluson, sem þá hafði
fyrir löngu sagt skilið við Herdísi Bersa-
dóttur á Borg, kom suður um heiði þeirra
erinda að biðja Hallveigar sér til handa.
Hét Þorvaldur honum liðsinni við kvonbæn-
imar, sem urðu auðveldar, og fékk í móti
af fé Kolskeggs, svo sem hann þurfti til
klausturstofnunar. Var þetta árið 1224.
Keypti Þorvaldur þá Viðey og var þar efnt
til klausturs. En jafnframt var vinátta
þeirra, Snorra og hans, tryggð með þeim
hætti, að Gissur sonur Þorvalds skyldi fá
Ingibjargar dóttur Snorra.
Þrátt fyrir sættir og há manngjöld hlaut
missir glæsilegs sonar og mikils höfðingja-
efnis að skilja eftir sársauka og söknuð.
Það er vel hugsanlegt, að maður svo göfug-
ur í hugsun sem Þorvaldur, hafi verið fljót-
ur að tengja saman sonarminningu og
stofnun heilags klausturs. Sú hugmynd var
og þekkt á hans tíð að minnast látinna að
andlegum leiðum. Snorri notaði það mótíf
vel, er hann skrifaði Egilssögu, þar sem
hann lýsir því af stakri snilld, hvemig Þor-
gerður fékk Egil föður sinn til að yrkja
Sonatorrek. Presturinn og höfðinginn í
Hruna á 13. öld getur hafa verið svipaðs
sinnis og vestfirskur prestur einn á 20.
öld, en hann orti:
- Það er lífsins gæfugaldur
gull að vinna úr raun og tárum.“
(Sr. Einar Sturlaugsson.)
Alltént er hitt víst, að með traustri sam-
vinnu sinni að stofnun Viðeyjarklausturs,
og í bandalagi við Magnús biskup, lögðu
þeir Þorvaldur og Snorri dýrmætt gull i
lófa framtíðar íslenskrar menningar. Það
hafa þeir báðir vonað og raunar vitað.
Hitt gat hvorugan þeirra órað fyrir, að við
það, að Snorri tók Hallveigu sér fyrir konu,
þá var hafinn spuni þráða þeirra örlaga,
sem urðu Snorra að fjörtjóni. Gissur Þor-
valdsson stóð yfír höfuðsvörðum Snorra
fyrrum tengdaföður síns. í flokki hans var
annar tveggja sona þeirra Hallveigar og
Björns Þorvaldssonar. Þeir þóttust reyndar
báðir sviknir af Snorra um arf. En það er
önnur saga>
Stofnár Yiðeyjar-
KLAUSTURS
Sturla Þórðarson segir, að Viðeyjar-
klaustur hafí verið sett vetri síðar en þeir
Þorvaldur og Snorri gerðu samkomulag
sitt, þ.e. 1225. Bæði annálar og saga Guð-
mundar biskups hin elsta telja, að Viðeyjar-
klaustur hafí verið sett 1226 og til þess
árs er talinn máldagi klaustursins. Við það
ártal hafa sagnfræðingar miðað. Mér virð-
ist þó ekki hægt að rengja ártal það, sem
Sturla greinir. Hann er manna næstur
þessum atburðum. Klaustrið hefur trúlega
verið sett á messudegi heilags Ágústínus-
ar, 28. ágúst 1225, en máldagi þess hefur
svo sennilega verið kynntur á næsta Al-
þingi, sem ekki var fyrr en sumarið 1226.
Þá var Snorri lögsögumaður og hefur því
væntanlega lesið máldagann upp til þing-
lýsingar. En af framangreindum ástæðum
hef ég í ritum mínum og frásögnum flutt
stofnár klaustursins til 1225.
Kanoki, Príor, ábóti
Nokkrar umræður hafa orðið vegna þess,
að Þorvaldur Gissurarson er hvergi nefndur
ábóti eða príor, aðeins kanoki, sem er heiti
munks í Ágústínusarklaustri. Almennar
klausturreglur leyfðu ekki, að príor væri
skipaður, nema klausturbræður væru orðn-
ir 6, en rétt til ábóta átti klaustur, þegar
þeir voru orðnir 12. Hitt var og algengt í
Ágústínusarklaustrum, að biskup væri
ábóti, og príor starfaði í hans umboði.
Guðmundarsaga segir frá því, að kanokar
í Viðey hafí í upphafi verið 5. Því er Þor-
valdur sennilega aldrei annað en venjuleg-
ur forstöðumaður í umboði biskups, fremst-
ur meðal jafningja. En kanokum hefur
fjölgað, því að Styrmir fróði, eftirmaður
Þorvalds, hlaut príorstign og Arnór Digur-
Helgason var vígður ábóti 1247.
ÁRTÍÐASKRÁ Viðeyjar-
klausturs
Sturla Þórðarson segir í íslendingasögu
frá þeim orðrómi, að Skúli jarl í Noregi
gæfi Snorra jarlsnafn. Því hafi Styrmir
fróði ritað: „Ártíð Snorra fólgsnarjarls".
Orðið „fólgsnaijarl" þýðir sennilega leynd-
aijarl, enda hefur slík nafnbót ekki mátt
fara hátt á þeim tíma. Styrmir hefur senni-
lega verið mikill trúnaðarvinur Snorra og
því vitað þetta, en ekki talið ástæðu til að
halda þessu leyndu að Snorra látnum. En
hvar hafði hann ástæðu til að rita ártíð
Snorra? Árið 1241 var hann príor í Viðey
og þvi varla um annan ritunarstað að ræða
en í ártíðaskrá klaustursins. Ártíðaskrá var
í raun almanak, en inn á það voru færð á
dánardaga nöfn þeirra manna, sem beðið
skyldi fyrir á hverri ártíð.
í klaustrum var þessu þann veg háttað,
að þegar miðmorgunstíð var lokið í klaust-
urkirkjunni, gengu bræðurnir til kapítul-
ans, sem var sérstakt herbergi, tengt kirkj-
unni. Þar var tilkynnt hvaða dagur væri
samkvæmt almanakinu. Væri sá dagur
ártíð einhvers, sem klaustrið hafði tekið
að sér að biðja fyrir, þá var þessi stund í
kapítulanum notuð til þess. En þar var líka
lesinn, dag hvern, einn kapítuli klaustur-
reglnanna og af þeirri gjörð var nafn her-
bergisins dregið.
Ymsar ártíðaskrár eru til frá kaþólskum
tíma hér á landi og hafa þær verið gefnar
út á prenti. Meðal þeirra er eitt skinnblað
fornt, sem nokkur rök benda til, að gæti
verið héðan úr Viðey og er ritað á fyrri
hluta 13. aldar. Það geymir þó aðeins
fyrstu tvo mánuði ársins, janúar og febrú-
ar. Auk ártíðar Styrmis fróða eru þar ártíð-
ir tveggja náinna ættmenna Snorra,
tveggja úr fjölskyldu Þoi’valds og 12 ann-
arra. Samanburður við aðra ártíðaskrá
nokkuð yngri, sem kennd hefur verið við
Helgafellsklaustur og nær yfir árið allt,
bendir til þess, að sú hafi verið byggð á
Viðeyjarskránni og þar er m.a. ártíð Snor-
ra, þótt ekki sé hann þar nefndur fólgsnar-
jarl. Þar er einnig ártíð Þorvalds Gissurar-
sonar. Um þessar ártíðaskrár hafa á seinni
árum ritað einkum þeir Lars Lönnroth pró-
fessor í Gautaborg og Stefán Karlsson
handritafræðingur við Árnastofnun. Lars
Lönnroth, sem telur skinnblaðið komið úr
Viðey og að Helgafellsártíðaskráin geti
gefíð það sem hina vantar, teflir fram
snjöllum rökum fyrir því, að sjá megi hönd
Styrmis meðal þeirra sex rithanda, sem
eru á þessu eina skinnblaði, sem varðveist
hefur, sé tilgátan um Viðeyjarupprunann
rétt. Stefán Karlsson telur hins vegar all-
sendis óvíst, að rétt sé að ættfæra umrædd-
ar ártíðaskrár til Viðeyjar og Helgafells.