Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 9

HöII prinsins í Dubrownik, ein af mörgum byggingum frá fyrri öldum. Fyrir fram-
an sumar þeirra eru nú tréveggir vegna þess að sprengjur hafa skemmt eða eyði-
lagt götuhliðina.
I Dubrownik. Hér er Thor ásamt Peter Elstop, sem var áður aðalritari Pen-samtak-
anna. Hann fór á sínum tíma til Nígeríu og tókst að leysa úr fangelsi Nobelsverð-
launaskáldið Wolesoyinka. Myndin er tekin á eynni Hvar.
segja í Ofviðrinu. Hvaða önnur skýring get-
ur verið á hinni ómældu illsku sem menn
beita vamarlausa í því stríði sem geisar þar
sem stóð um hríð ríki þjóða sem voru svo
skyldar að nálgast að vera ein þjóð að upp-
runa.
Djöfullinn mætti sín einskis ef hann byggi
ekki í okkur sjálfum. Það var ekki nóg að
sigrast á vondu köllunum. Leggja þá að
velli, drepa þá ef svo vildi til, þjarma svo
að þeim að þeir urðu að drepa sig sjálfir ef
þannig fór. Ekki bjargaðist heimurinn við
það þó sumir héldu að svo færi. Það var
ekki nóg að sprengja vélina hjá Hitler sem
allir siðmenntaðir menn voru sammála um
að væri versti maður í heimi, það var ekki
nóg að steypa Stalín af stalli, sem sumir
héldu að væri bezti maður í heimi, og það
jafnvel siðmenntaðir menn. Þegar það kom
á daginn að þar var djöfullinn líka í spilinu
og sjálfur Stalín stóð hið næsta honum í að
reka hans erindi að Hitler fóllnum þá vökt-
ust vaskir menn til að koma böndum á stytt-
urnar sem stóðu himinháar á stöplum sínum
og þverrönduðu löndin með skuggum sínum,
þeir kipptu þeim ofan með ærinni fyrirhöfn
og hömruðu þær flatar með sleggjum og
berum hnefum og iljum. Þá átti allt að lag-
ast. Frelsi án kerfis, ekkert bákn, báknið
burt. En frelsi án kerfis, hvað er það? Þá
taka mafíurnar við og ríða neðanjarðar sín
net þar til þau ná upp á yfirborðið og æða-
kerfi þeirra liggur íyrr en varir um löndin
með eitur og illsku.
Maður verður svo sorgmæddui’ af að koma
á slóðir hjaðningavíganna. Það þyrmdi yfir
mig að fara um Króatíu í vor. Mér fannst
ég vera skyldugur að fara, taka þátt í um-
deildri tilraun Pen-sambandsins að halda
þing á vígslóðum í Króatíu í því skyni að
reyna að bera sáttarorð milli bræðra sem
berjast. Ég fór þessa för í von um að það
hefði einhvers konar áhrif að rithöfundar,
skáld, greiddu fyrir sáttum eða sáttatilraun-
um, og þó ekki nema leiddi til þess að yrði
vopnaður friður. Og reyndu með nærveru
sinni að efla þau öfl alls staðar sem þrá frið
í öllum herbúðum. Ég fór líka til þess að
reyna að skilja eitthvað í þessu sem var að
gerast; ég held ég skilji minna núna. Það
er einfalt að segja: Þú skalt ekki mann deyða.
Það er einfalt að segja: Elska skaltu náunga
þinn einsog sjálfan þig. Það er einfalt að
segja manni að rétta íúnn vangann þeim sem
hefur löðrungað þig. Hvernig getur maður
skilið tvo menn sem alast upp saman og
eiga hvor annars trúnað, tvo vini, og aUt í
einu er komin víglína á milli þeirra og orðið
dyggð að drepi sá sem getur hinn. Hvernig
er hægt að skilja að hjónaband sundrist af
þeirri ástæðu að konan er Króati og þarmeð
hætt að vera eiginkona og bamsmóðir
mannsins sem er Serbi og vill. hann þess
vegna feigan. Ekki af því að hann hafi dug-
að henni illa sem eiginmaður, nema sú væri
ástæðan til þess að hún gæti réttlætt það
að skjóta hann út um gluggann á akrinum
með því hann er Serbi.
Jú, það eru skýringar. Gamlar skuldir frá
kyni til kyns. Blóðskyldur einsog í árdaga.
Ættflokkabókhald. Og að baki enn önnur
öfl. Refskák.
Við rithöfundamir stigum um borð í skip
í Feneyjum sem lá ekki langt frá Þrælabakk-
anum fomfræga og heldur utar en þar sem
Hemingway var að kankast á við barmenn-
ina á Hótel Danieli og láta þá líka kalla sig
Papa einsog Marlene Dietrich og strákana
á nautaatinu á Spáni. Þetta var stórt far-
þegaflutningaskip sem hafði séð sinn fífil
fegri en var allt ryðbarið og skafið hátt og
lágt og málað ofan úr brú niður í trýnið á
kjölsvíninu í tilefni ferðarinnar. Það kom á
daginn að ekki vora allir sáttir við að gera
út þennan leiðangur og báru við að þama
væri sóttur heim einn aðili styrjaldarinnar,
Króatar. Þó var rækilega búið svo um hnút-
ana að enginn gæti látdð líta út sem hans
hlutur væri dreginn fram, heldur eingöngu
tilgangur ferðarinnar og þinghaldsins að rit-
höfundar og skáld minntu með nærveru sinni
á boðskap friðar og mannúðar og kröfuna
um óskert málfrelsi. Og söfnuðust saman
með þann megintilgang að andæfa ofstæki
og yfirgangi og þjóðhroka eða kyndrambi
og ítreka með þessari för og dvöl svo nærri
vígvöllunum rétt lífsins, hvað sem kynni að
heyrast fyrir þórdunum og stríðsöskram.
Um þetta voru skiptar skoðanir. Og kann
að hafa komið fram hjá ýmsum tvískinnung-
urinn sami einsog hjá stórveldum heimsins
sem boða oft fjálglega að það megi ekki líða
þessar hörmungar og andstyggð, það sé ljótt
sem er verið að gera fólki alla daga og allar
nætur, en halda að sér höndum og láta rétt-
nefnda fasista í öllum fylkingum kurla alþýð-
una niður og kvista með pyntingarlosta.
Kannski hikuðu sumir við förina vegna þess
að ekki var nema mánuður liðinn frá því að
skotið hafði verið á Dubrownik úr hæðunum
fyrir ofan borgina með úrvalsvopnum og
glöggskyggnustu sjónaukum sem fylgdu
byssunum, og borgað í þýzkum mörkum
fyrir manndrápin úr digrum sjóðum. Því þar
voru mafíumar í djöfuls nafni á bakvið.
Og svo sigldi Libumija einsog í skemmti-
för með skáldaskarann sem var vel haldinn
í mat og drykk og fór um sléttan sjó með
fögrum klettaströndum þar sem maður gæti
ímyndað sér gróandi þjóðlíf með dansgleði
á ökram við gnótt jarðargróða, ávaxta og
víns, og ástfangin pör leiðast undir laufkrón-
um. Og það liggur við að maður verði sakbit-
inn við tilhugsunina um fegurð hafs og him-
ins og sviptigins lands með hvítum kletta-
borgum og fjöllum. Og skáldin sóla sig á
þiljum og saftiast í klíkur á kjaftastóla eða
halla sér aftur á sólstólum og opna andlitið
fyrir blessuðum sólargeislunum og láta
augnalokin falla svo þau verði ekki eftír
hvít þegar hitt bakast. Og golan strýkur
kinn. Og það er stutt að sækja bjór á barinn
til vingjarnlegra þjóna sem er annt um að
láta gestum sínum líða vel. Og skáldin læra.
að panta bjór á máh heimamanna sem heit-
ir allt í einu bara króatíska, en ekki serbó-
króatíska einsog alltaf var í fyrri ferðum
mínum til landsins sem er búið að leysa upp
með afli.
Það var farið með okkur sem vemdaða
gestí og kannski undirhyggja hjá þeim ýms-
um sem mæltust til þess að mótið yrði hald-
ið þarna einsog kom fram í umræðum og
viðleitni sumra heimamanna til þess að láta
okkur sjá þeirra rök og málatilbúnað. Þegar
við vorum komnir á eyna sem heitir Hvar
án spumingamerkis sem við höfðum með
okkur að heiman, þá gengu ýmsir Króatar
á lagið að laða okkur til fylgis við þá og
hömraðu á því hve ólíkt væri með þeim og
Serbum sem notuðu samskonar rök þó til
að heija á aðra og ganga yfir þá. Og maður
hlustar á orðaskak þar sem rembingsrökum
er andmælt af kurteisum gestum eða sló-
venskum þátttakendum og djarfmæltum
SvartfeUingum; það voru vonbrigði hve lítíð
bólaði á Serbum. Því að Pen-klúbburinn
serbneski hefur gengið fram fyrir skjöldu
hvað eftír annað að bera sáttarorð og and-
mæla fólsku. Þessi Pen-fundur var ekki þing
með venjulegum hætti einsog eitt sinn stóð
til, það voru ekki gerðar ályktanir né fóru
fram neinar kosningar heldur eingöngu
umræður með þátttakendum og gætt af
mikilli kostgæfni að gefa engum stríðsaðila
tækifæri að misnota sér í sína þágu skálda-
vistina þama eða rangtúlka.
En þó gerðist það þegar komið var aftur
á eyna Hvar frá Dubrownik að skyndilega
sveif að þyrla einsog finngálkn og fluttí for-
seta Króatíu Tudjman sem fékk að ávarpa
þingið og svara spurningum og fegra sitt
mál að hætti skálka. Og það var ekki geð-
ugt en kannski erfitt að banna enda er dokt-
or Tudjman þessi sjálfur Pen-félagi. Það bar
mjög á franska heimspekingnum Finkiel-
kraut sem er gyðingur, Parísarbúi og menn-
ingarviti og var nýbúinn að þiggja verðlaun
frá Tudjman þessum. Finkielkraut var enda
ákafur bandamaður Króata í blóðugum þjóð-
rembingi þeirra en fór þó að impra eitthvað
á hryðjuverkum Króata gegn múslimum í
kurteislegu spurnarformi á fágaðri og sett-
legri frönsku og því svaraði forsetinn með
því að hjá þessu yrði ekki komist tíl að
hnekkja ráðagerðum múslima um að koma
á rétttrúnaðarríki Islam, án þess að geta
stutt það neinum rökum að slíkt vekti fyrir
múslimum þar. Enda hafa raddir úr þeirra
hópi sagt að píslarvætti þeirra eitt og þján-
ingar kynnu að hrekja þá í þá átt, sem þess-
ir talsmenn harma og óttast. Rithöfundurinn
Elisabeth Endres frá Miinchen vakti aðdáun
með bersögli sinni og einarðri sókn gegn
hræsni þar sem hún geystist áfram á hækj-
um eftir fótbrot. Og þarna voru uppgjafaher-
menn amerískir úr Víetnam og öðrum styij-
öldum og mest söpaði að glaðlyndum og
hressum ftiðflytjanda, Sandford Kelson frá
Veterans for peace sem sagði: Við höfum
kynnzt stríði, þess vegna erum við á móti því.
Við urðum ekki vitni að átökum. Við vorum
vemdaður hópur. En á næsta leyti vora
agalausir herflokkar og enginn vissi hvert
öryggi væri á þessari mjóu króatísku ræmu
þar sem við sátum. Enginn veit hver stjóm-
ar sumum þessum flokkum, ef nokkur.
Græðgi, grimmdarlosti. Við gengum um
Dessa borg sem var kölluð Perla Adríahafs-
ms. Þar sem ríktu forðum grið um aldir
DÓtt barist væri allt um kring. Heimsbyggð-
in hrópaði úr öllum áttum: Þetta er menning-
arhelgidómur, það er engin borg einsog
Dubrownik, hún er eitt af undrum heims,
ekki skemma! ekki skemma! Eirið þessari
vin sem hefur enga hemaðarþýðingu. Um
)essa borg var þó barist hart, það rigndi
yfir hana alls konar skeytum, byssukúlum,
sprengjum. Nú var kyrrt þegar við gengum
)ar um. Sko, þama uppi vora þeir, var
manni sagt. Þeir skutu á fólkið þegar það
kom úr skjóli til þess að kaupa sér vistir.
Sjáðu hæðina þama, þeir sáust ekki. En
þeir voru fljótir að sjá allt kvikt á götunni
þar sem við erum núna. Og í fomhelgu bygg-
ingunum sem heimsbyggðin bað um að væri
þyrmt, lærðu mennimir, listfræðingarnir,
kirkjuhöfðingjamir, gott ef ekki páfinn sjálf-
ur, þar voru víða timburþil sem tóku við af
steininum, og undir þessum tímburþilum
vora skörð sem vora skotin í byggingamar
og verður aldrei bætt. Rofin heildin á þessu
samræmi bygginganna þar sem allt var
kveðið í samhljómi við annað sem fyrir var.
En það er annað sem skiptir óendanlega
meira máli, það era skemmdimar í mannlíf-
inu, afskræming fólksins. Hatrið, hvenær
gróa þau sár?
Rithöfundurinn serbneski frá Sarajevo,
Zejjko Vukovic, talsmaður griða í Sarajevo
og Bosníu, segir í stríðsdagbók sinni frá
Sarajevo frá 35 ára gamalli konu, músl-
imskri, sem hafði verið prófessor í bók-
menntum, að hún hafi skírt annan son sinn
Djihad, sem er heiti múslima á heilögu stríði.
Að eigin sögn gerði hún það svo hann skyldi
aldrei mega gleyma hefndinni. í fyrsta sinn,
segir hún, sem ég gaf honum brjóst sagði
ég við hann: Megi þessi mjólk eitra þig allan
ef þú gleymir að hefna þín. Verði það Guðs
vilji. Það era Serbar sem hafa kennt mér
að hata. Undanfama tvo mánuði hef ég bara
fundið tómleika í hjarta mínu. Ég finn hvorki
til sársauka né beiskju - bara haturs. Ég
hef alið böm mín upp í kærleika, satt er
það. Ég er prófessor í bókmenntum, fædd
í bænum Ilijas þar sem ég bjó þangað til
þeir voru næstum búnir að ganga af mér
dauðri. Nemandi minn Zoran pissaði upp í
munninn á mér á meðan cetnikamir (serb-
nesku þjóðemissinnamir) góluðu af hlátri. Á
eftir sagði hann við mig: þú átt ekki betra
skihð bölvuð hóran þín. Ég man ekki hvort
ég heyrði fyrst hrópið eða fann fyrir högg-
inu. Starfsbróðir minn sem kenndi efnafræði
æpti einsog óður maður: Ustasja! Ustasja!
(Króatísku þjóðemissinnarnir.) Hann hélt
áfram að slá mig um allan líkamann. Að
lokum fann ég ekki lengur fyrir sársaukan-
um. En í sálinni hætti ekki að svíða. Ég
innrættí nemendum mínum kærleika. Og á
meðan vom þeir að undirbúa útrýmingu alls
sem ekki var grískt-orþódox. Djihad - stríð,
bara þannig ...
Þetta er bara ein rödd af mörgum sem
ber með sér að sárin munu aldrei gróa, sáð
er hatri sem afskræmir manneskjumar. Sem
gerir gott fólk illt, verkfæri djöfulsins.
Italski höfundurinn Malaparte segir í bók
sinni Kaputt sem fjallar um heimsstyrjaldar-
árin frá fundi sínum með fasistaleiðtoganum
Ante Pavelic, ríkisstjóra í Króatíu sem
studdist við Þjóðverja og Itali. Hann tók
eftir körfu á skrifborði einvaldans og glitti
í það sem honum virtist vera fylli af sjávar-
fangi, helzt sýndust honum þetta vera ostrur
skoraar úr skel sinni. ítalski sendiherrann
var nærri, segir Malaparte, og spurði: He-
furðu kannski lyst á ostrusúpu?
Eru þetta Dalmatíuostrai’? spurði ég leið-
togann, segir Malaparte.
Ante Pavelic tók lokið alveg af körfunni
og sýndi mér þetta sjávarfang, þennan slím-
uga og hlaupkennda ostrumassa og sagði
með sínu góðlega og þreytulega brosi: Þetta
er gjöf frá mínum tryggu Ustasjadrengjum.
Þetta era tuttugu kíló af mannsaugum.
Þrátt fyrir allt held ég að fundur Pen-
félaganna á vígaslóðum hafi ekki verið óþarf-
ur, hvað sem andmælendur segja með sínum
rökum. Við sem gengum um götumar í
Dubrownik geymum innra með okkur kröfu
um að reyna fyrr eða síðar að koma orðum
að óhugnan okkar og harmi. Þó það drakkni
allt í harki samkynja áróðurs, afþreyingar-
glaumi í fjölmiðlum heimsins saman við aug-
lýsingalæðinginn, á meðan skelfingarmynd-
irnai- frá hryðjuverkunum, þjóðarmorðum
víða um veröld sljóvga tilfinningamar, með-
an við sitjum í stofum okkar í hægum sessi
og skelfingamar ber þangað til okkar, við
verðum kannski frekar samdauna illsku og
fólsku og auðteknari sjálf til óhæfuverka
ellegar föram að horfa hlutlaus upp á hörm-
ungamar. Og líða það að sjálft helvíti færi
svið sitt út um veröldina alla.
Segjum nei, jafnvel þótt það kafnaði í
þórdunum eða þögn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 9