Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 16

TRÚ - UPPLÝSING
RÓMANTÍK
OFURLÍTIL Upprifjun
Síðla árs 1987 flutti ég röð fyrirlestra við Háskól-
ann á Akureyri undir samheitinu Trú - Upplýs-
ing - Rómantík. Brugðið var upp svipleiftrum
úr sögu bókmennta okkar frá því á 17. öld og
fram á þá 19. Nærri má geta að þar hafi margt
orðið útundan. Lestrar þessir voru öllum
aðgengilegir. Ekki voru þeir skráðir, en eru
til á hljómbandi, og minnispunkta á ég fá-
eina, þótt sumir séu týndir. Hér reyni ég
aðeins að rifja upp brot úr þessum fyrirlestr-
um án þess að hlusta á böndin. Ég reyni að
lifa mig inn í liðinn tíma með þeim áheyrend-
um sem þama voru og hlustuðu af áhuga
og þolinmæði. Á eftír hverjum fyrirlestri
voru spumingar, svör og umræður.
I
Ég var Háskólanum á Akureyri þakklátur
fyrir að hafa fengið að koma og tala um efni
sem mér var hugleikið. Ég taldi að stofnun
háskóla á Akureyri hefði verið mikill atburð-
ur, mesta byggðamálið sem uppi væri í land-
Hinn drembiláti
sýslumaður
Suðumesjamanna skrifaði
svo í nafni embættisins,
eftir að hafa vökvað sig á
brennivíni kaupmanna:
Innkominn í sýsluna einn
líðilegur slordón, að nafni
Hallgrímur Pétursson.
Konuskepnan, fylgifé
mannsins, líklega ólétt,
var ekki einu sinni nefnd
á nafn.
Eftir GÍSLA
JÓNSSON
inu.
Ég gat þess að sá maður, sem mest og
best hefði kennt mér um bókmenntir fyrr-
nefnds tímabils, hefði verið próf. Steingrímur
J. Þorsteinsson. Ég nefndi hann í sérstöku
heiðurs skyni. Kennsla hans og margt, sem
hann sagði, var með þeim hætti, að sein-
gleymt hefur verið og mun verða.
Því næst nefndi ég til sögu löngu látinn
franskan bókmenntafræðing, Hippolyte-
Adolphe Taine (1828-1893). Hann þótti snjall
á sínum tíma, en lá þó undir ámæli fyrir að
gera flókna hluti einfalda. Mér þótti það afs-
akanlegra en sú hneigð eða athöfn að gera
einfalda hlutí flókna. Eg taldi mig hafa lesið
nýlegar bækur, þar sem reynt væri að gera
fræðaþembing úr sjálfsögðum og alkunnum
efnum.
Því næst fórum við í ferðalag frá Dan-
mörku til íslands með Keflavíkurskipi. Það
var ár 1637. Þetta var venjulegt einokunar-
skip þeirra tíma, hlaðið rúgi, brennivíni og
ásmundarjárni. Skipshöfn eins og vant var.
En tveir undarlegir farþegar vöktu athygli
okkar, karl og kona. Karlmaðurinn var ung-
ur, dökkieitur og krangalegur, eygður vel,
en konan á miðjum aldri, ásjáleg. Farangur
þeirra var í rýrasta lagi, og þau ekki vei
búin að klæðum nema að einu leyti. Konan,
sem reyndar sýndist vermd af suðrænni og
heitari sól en gerðist í Danmörku, vafðist í
skikkju forkunnlega, gerða af því klæði sem
gamlir menn nefndu pell.
Farmönnum var mjög starsýnt á þessa
tvennd, þetta par. Var þetta móðir og sonur?
Glöggir menn og reyndir þóttust þó mega
greina að konan væri nokkuð þykk að fram-
an. Þetta voru þó ekki hjón eða elskendur?
Nú hurfum við frá þessu undarlega fólki
um sinn og tókum að nýju til við Taine.
Honum fannst sem bókmenntjr og önnur list-
sköpun væri snúin úr þremur þáttum: kyn-.
stofninum (ia race), umhverfinu (le milieu)
og tímanum (le moment). Þetta er kannski
ekki mikil speki, en þó hefur það verið talið
til afburða að geta skipt öllu í þrennt. Við
samleik fyrmefndrar þrenningar, sagði Ta-
ine, myndast hin drottnandi einkunn lista-
verksins (le caract? re essentiel).
Nú ætluðum við að einhverju leyti að prófa
greiningu Taines á íslenskum bókmenntum
fyrri tíðar, þó hneigðist ég til að slengja sam-
an umhverfi og tíma og kalla það aldarfar.
Og þá er komið að 17. öldinni sem ég upp-
nefndi ei (ey)-öldina, þ.e. öld einokunarinnar,
eymdarinnar og umfram allt öld eiðsins. Það
var ekki flóafriður fyrir eiðtökum á 17. öld,
bæði af frjálsum viija og með nauð. Frægast-
ir eru trúlega einveldiseiðamir í Kópavogi
og hreinlífiseiður biskupsdótturinnar í Skál-
holti.
Á 17. öld, sem stundum er kennd til lær-
dóms, rannu saman tveir ólíkir straumar í
bókmenntum okkar. Annars vegar flóði húm-
anisminn, mannhyggjan, og með kunnáttu
fomra fræða í fyrirrúmi, hins vegar var hinn
stínni straumur lútersks rétt-trúnaðar. Báðir
þessir straumar blönduðust með merkilegum
hætti í Brynjólfi biskupi Sveinssyni (1605-
1675) og að vissu leyti einnig í - og víkur
nú sögunni aftur í Keflavíkurskip á siglingu
til Islands, þar sem sátu á rúgpoka og brenni-
vlnstunnu, og hvíldu fætur á ásmundarjárni,
ungi maðurinn krangalegi og hin sólbrennda
ásjálega kona sem vafði að sér skikkju úr
pelli.
Skipið tók brátt land í Keflavík eða á
Básendum, og öllu var tii skila haldið. Til
skips var riðinn hinn drembiláti sýslumaður
Suðumesjatnanna, fégjam, örðugur og yfir-
gangssamur. Signor Torfi Eriendsson fylgd-
ist grannt með öllum aðkomnum, og eftir að
hafa vökvað sig á brennivíni kaupmanna,
skrifaði hann af venjulegum þjóstí í bók
embættis síns: Innkominn í sýsluna einn líði-
legur slordón, að nafni Hallgrímur Péturs-
son. Konuskepnan, fylgifé mannsins, líklega
ólétt, var ekki einu sinni nefnd á nafh.
Þá vissum við hver ungi maðurinn var, en
konan sem vermd var af heitari sól en í
Höfn og hafði verið gefin skikkja af dýram
vefnaði suður í Algeirsborg, var húsfrú Guð-
ríður Símonardóttir, keypt úr ambáttarstandi
við sextíu kýrverðum.
Nú var reynt að rekja ævi beggja, en eink-
um staldrað við undarlega þögn heimilda um
móðemi Hallgríms Péturssonar sem strokið
hafði frá íslandi og til íslands. íslenskir
ættfræðingar, - og allir íslendingar vora
ættfræðingar -, höfðu ósjaldan mæðst yfir
því að faðemi manna væri óvíst, sumir enda
í algeram vandræðum kenndir til mæðra
sinna. En þetta, að móðemið viti menn ekki,
er harla sjaldgæft, og á það sínar eðlilegu
ástæður. Þegar skammt var liðið frá fæðingu
Hallgríms, þóttust menn ekki vita skil á
móður hans. Er þetta ákaflega bagalegt, því
að svo hafa menn sagt, sem vitrir kallast,
að mikilmennum bregði oft í móðurkyn.
Þegar kom að æviágripi Hallgríms Péturs-
sonar fyrri ár hans, var tækifærið notað til
að hlaupa ögn aftur í tímann og út undan
sér og segja frá ágæti og afrekum frænda
hans, Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups,
svo og Amgíms lærða Jónssonar, sem afkom-
endur hans kölluðu sig Vídalín. Hallgrímur
hafði í æsku lítt komið skapi við hinn húmor-
lausa afburðamann, Arngrím Jónsson, og
orti um hann flím, en það átti einnig fyrir
honum að liggja að gefa Guðbrandi Þorláks-
syni miklu betri einkunn seinna. Hann var
reyndar að yrkja lofstef um Árna Oddsson
lögmann sem við sjáum enn í dag með grát-
anda tári gangast undir einveldið með eiði í
Kópavogi 1662. Hallgrímur kvað:
HaB nokkur mátt heita
höfðingi um þetta iand,
ef vildum að því leita
eftir herra Guðbrand...
Við herra Guðbrand var fáum að jafna,
og hafði sr. Magnús Ólafsson í Laufási ort
um hann lofdrápu hrynhenda, svo sem væri
hann konungur eða dýrlingur.
Við vikum aftur að móðemi Hallgríms eða
öllu heldur skorti á því. Sr. Vigfús Jónsson
í Hítardal (1706-1776), annálaður lærdóms-
maður, skrifaði sögu Hallgríms að forlagi hr.
Finns Jónssonar í Skálholti, bróður síns.
Þegar kemur að móðerninu sést hvernig
slúðrið hefur spunnið vef sinn kringum konu
þessa, uns skyldmennum HaUgríms tókst að
má nokkra marktæka vitneskju út úr heim-
ildum. Ég las úr ævisögunni eftir Vigfús:
„Móðir síra Hallgríms hét Solveig, ei er get-
ið hvörs dóttir, hvörra manna eða hvört hún
hefur verið eigingift Pétri, svo að ég séð
hafi (leturbr. hér), ekki heldur fleiri barna
þeirra en síra Hallgríms, utan í ungdóms-
sögu... og er merae imposturae [tómur upp-
spuni]...“
Ljóst er að fóðurfrændum Hallgríms hefur
ekki þóknast, er Pétur faðir hans (hann var
bræðrangur Guðbrands biskups) lagði lag
sitt við konu þá sem bar Hallgrím í heiminn.
Sr. Vigfús þykist svo sem ekkert vita, hefur
þó eitt algengt kvenmannsnafn heldur en
ekki neitt, föðurlaust. Þarf nokkur að segja
okkur að hinir lærðustu menn þessa ætt-
fræðilands hafi ekld vitað öll deili á móður
þess manns sem var sonur hringjarans á
Hólum, bræðrangs biskups? Halda menn að
Jón lærði í Hítardal, faðir sr. Vigfusar og
hr. Finns, hafi ekki vitað þetta? Eða Guð-
brandur sjálfur? Eða Arngrímur lærði? Auð-
vitað vissu þessir menn þetta allir upp á
hár. En af einhverjum ástæðum tókst þeim
að mestu að má hana út úr heimildum, og
auðvitað hét hún ekki Solveig. Þegar sr.
Hallgrímur gaf ástardóttur sinni nafn, vissi
hann hvað móðir hans hafði heitið: Steinunn.
En hinum lærðu mönnum þótti ekki aðeins
við hæfi að láta móður Hallgríms gleymast,
faðir hans varð að fá sína ráðningu fyrir að
hafa lagt lag sitt við þessa konu: Hann fær
einkunnina „framkvæmdar- og skynsemdar-
lítill“. Hann var þó ekki aumri en svo, að
hann var bæði læs og skrifandi, látinn setja
nafn sitt undir skjöl og dó út frá því að lesa
það guðsorð sem Guðbrandur og Amgrímur
mötuðu þjóðina á.
En við vissum ekki einu sinni hvar Hall-
grímur hafði fæðst, það var líka máð út, og
hann var tekinn frá móður sinni, ef hún þá
lifði, og alinn upp á Hólum. Þegar hann
strauk frá staðnum, hefur það m.a. verið
uppreisn gegn því að hafa verið sviptur móð-
urfaðmi. I Kaupmannahöfti hitti hann konu
þá Sem varð honum bæði langþráð móðir og
ástkona, vermd af suðrænni sól.
Og þegar átti að dusta rykið af lúterskum
rétt-trúnaði þessarar heitu konu, fann hann
með réttu að þess gerðist ekki þörf. Það
snerist líka á þann veg, að hann gerði henni
barn. Hún var 16 áram eldri en hann.
Það var ár 1637 og þau komin til íslands
í kotið Bolafót sem rústir þess liggja nú
undir biki í Ytri-Njarðvík. Guðríðúr hafði
verið manni geftn á þessu landi, eða eyjunum
suður af því, sem löngum hafa alið sérstætt
fólk. Eldd vissu þau Hallgrímur, er hafin var
for til íslands, hvort Eyjólfur sá sem hún
hafði verið gift í Eyjum, væri lífs eða liðinn.
Þau gátu verið að sigla í opinn dauðann,
Hallgrímur undir öxina við Oxará og Guð-
ríður í hylinn, þar sem tunglið speglast í
miskunnarlausu vatninu. Við slíkar aðstæður
verða menn skáld. Hallgrímur kvað (og er
það upphaf sálmagerðar hans):
Ég byrja reisu mín,
Jesú, í nafni þín.
Og guð var líknsamur. Eyjólfur Sölmund-
arson, sá sem var á sjó, þegar Tyrkjar rændu,
taldist látinn skömmu fyrr en barn Guðríðar
og Hallgríms væri getið. Þau höfðu ekki for-
brotið líf sitt, en vora sek um frillulífi, og
sekt Hallgríms var tvöfóld, þar sem hann
taldist svo sem sálusorgari Guðríðar.
Kannski var hinum steigurláta sýslumanni
yfir frægum sjósóknuram vorkunn. En nú
er svo sköpum skipt, að enginn man Torfa
Erlendsson fyrir annað en að hafa kallað
Hallgrím Pétursson líðilegan slordón. Hinn
síðari á sér aftur á móti vísan stað í vitund
þjóðarinnar, sígildur.
II
Jesús vill að þín kenning klár
kröftug sé hrein og opinskár,
hk hvellum lúðurs hþómi.
Launsmjaðran öll og hræsnin hál
hindrar guðs dýrð og viTlir sál,
straffast með ströngum dómi. 1)
Bágt var að Guðbrandur biskup skyldi
ekki fá að sjá þetta og heyra,' eða svo þótti
okkur. Honum hafði ofboðið hvílíkur var
sálmakveðskapur íslendinga fyrst eftir siða-
skipti. Það átti sér reyndar sínar skýringar.
Ég tók dæmi af þessum ósköpum, en af til-
litssemi við alnafna minn, Skálholtsbiskup,
sleppi ég því hér. En Guðbrandur hafði sett
fram þá skilyrðislausu kröfu að sálmarnir
yrðu ekki lakari en veraldlegur kveðskapur.
Biðin varð talsverð, þangað til guð útvaldi
til þeirrar snilldar móðurlausan frillulífis-
mann sem kallaður var slordón.
Öldin var ströng. Aldarfarið var erfitt, en
kynstofninn seigur. En hin nýja kenning
kirkjunnar reyndist mörgum torskilin. Góð j