Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 4

„...þeir fundu bæði
Guð og mann4 6
að er alkunna, að trúarleg minni eru hin algeng-
ustu í allri list og fyrr á tímum sóttu listamenn
einkum yrkisefni í biblíuna eða aðrar trúarleg-
ar frásagnir. Margir þekktustu málarar og
myndhöggvarar listasögunnar hafa verið þar
Ljósmynd Þjóðminjasafnið.
Listfræðingur og
guðfræðingur líta á
nokkrar altaristöflur úr
íslenzkum kirkjum og frá
ýmsum tímum.
Eftir ÞÓRU KRISTJÁNS-
DÓTTUR og
HJALTA HUGASON
að verki, en ekki er fámennari sá skari
óþekktra listamanna, sem mundað hafa skurð-
arhníf eða blandað litum á spjald Guði sínum
til dýrðar. Ugglaust ætla margir, að þetta
eigi einkum við um listina erlendis. Svo er
þó ekld. Til er mikið af trúarlegum listaverk-
um frá fyrri öldum hér á landi eftir íslenska
og erlenda listamenn og mætti rekja trúarsög-
una og listasöguna með því að virða fyrir sér
Krist eins oglistamenn ólíkra alda lýsa honum
í kirkjum okkar. Reyndar hefur dregið úr því
í seinni tíð og er það einnig umhugsunarefni.
íslenskir myndlistarmenn tuttugustu aldar
hafa sumir hveijir unnið verk fyrir kirkjur,
einkum þó frumherjamir Pórarinn B. Þorláks-
son, Ásgrímur Jónsson og Jóhannes Kjarval.
Athyglisvert er, að þeir leitast allir við að
koma Kristsmyndinni og frásögn Biblíunnar
inn í íslenskt landslag. Fleiri af eldri kynslóð-
inni unnu fyrir Mrkjur, en enginn helgaði sig
kirkjulist, og er því í flestum tilvikum um
stök verk að ræða, oft máluð fyrir kirkjur á
æskustöðvum listamannanna.
Sú afstaða kemur víða fram í trúarbrögðum,
að menn megi ekki gera sér myndir af guði.
Því máli gegnir til að mynda bæði um gyðing-
dóm og íslam, þau trúarbrögð, sem næst
standa kristninni. Múslimir mega heldur ekki
gera myndir, er sýna andlit Múhameðs, helsta
spámanns Allah og höfundar trúarinnar.
Um Krist gegnir öðru máli. í jólaguðspjalli
Jóhannesar er rætt um Krist, sem hina full-
komnu opinberun á huldum leyndardómi
Guðs. Af þeim sökum er hann kallaður Orðið.
Þar segir meðal annars: „Og Orðið varð hold,
hann bjó með oss, fullur náðar og sannleika,
og vér sáum dýrð hans, dýrð, sem sonurinn
einn á frá föðumum.“ (Jóh. 1:14.) Boðskapur
jólanna gengur því út á það, að dýrð Guðs
hafði Udæðst holdi manns í Kristi, sem er „...
Guð af Guði, Ijós af ljósi, sannur Guð af Guði
sönnum...“, eins og segir í trúarjátningunni
frá Níkeu. En hann er einnig sannur maður,
fæddur af konu, hold og blóð. Af þeim sökum
er mögulegt að gera af honum myndir, enda
hafa listamenn glímt við það verkefni frá fornu
fari.
Mynd af Kristi verður þó aldrei einvörð-
ungu hugleiðing um ytra útlit hans. í sér-
hverri Krists-mynd felst einnig glíma við
áleitnari spumingar: Hver var Jesús frá Nas-
Ufsakristur.
aret og hvað felst í Krists-hlutverki hans?
Sérhver mynd Krists felur því í sér mikla
guðfræðilega sköpun.
Hér á eftir verður brugðið upp nokkrum
mismunandi myndum Krists og leitast við að
drepa á helstu listfræðilegu og guðfræðilegu
áherslur þeirra.
Ufsakristur
Þóra: Ufsakristur er talinn elsta krists-
myndin sem varðveitt er hér á landi, þó alltaf
sé hæpið að fullyrða um það hvað sé elst eða
fyrst í þessum efnum sem öðrum.
Þessi kristsmynd kom til Þjóðminjasafnsins
um aldamótin síðustu. Hún kom þangað úr
Ufsakirkju í Svarfaðardal, en sú kirkja fauk
í aftakaveðri aldamótaárið. Þegar ný kirkja
var byggð, var sætt færi að endumýja nokkra
gripi hennar, sem úreltir þóttu, og með bisk-
upsráði voru því nokkrir munir hennar seldir
Fomgripasafninu, þar á meðal þetta foma
krossmark. Þessir gripir þóttu þá fremur eiga
heima á safni heldur en í lifandi kirkju. Nú
teljast þessir gripir úr Ufsakirkju meðal
helstu gersema safnsins.
Við sjáum hér kristsmynd af krossi. Hún
er öll skorin úr birki, rúmur metri á hæð.
Hinn krossfesti er sýndur lifandi og méð upp-
réttu höfði, krýndur sem konungur, og hann
stendur á stalli. Fæturnir eru negldir hvor
með sínum nagla. Þetta er rómanskt verk,
og því varla yngra en frá 11. öld. Það má því
ætla, að þetta sé sá Rristur sem Islendingar
horfðu til og treystu á hér á landi þegar krist-
in trú var tekin fram fyrir heiðna fyrir þús-
und ámm.
Rómanski stfllinn, eða hringbogastíllinn,
sem hann hefur verið kallaður, var ríkjandi
listastfll á áhrifasvæði rómversk-kaþólsku
kirkjunnar frá því um 900-1200. Byggingarst-
fll þessa tíma var einskonar framhald af hinum
klassíska rómverska byggingarstfl, og ein-
kenndist af notkun hringboga, bæði sem
undirstöðu, í gerð hvelfinga og til skreytinga.
Byggingamar em samanreknar og þungar
ásýndum. List þessa tíma hefur einkum varð-
veist í höggmyndum sem verið hafa á fram-
hliðum kirkna, súlnahöfðum, skímarfontum
og fágætum kirkjugripum. Yfirbragð þeirra
einkennist af strangleika og stflfærðri einföld-
un.
Allt yfirbragð verksins lýsir upphafinni tign,
sem gjaman einkennir rómanska list. Mynd-
byggingin er einföld, hárlokkarnir falla niður
um herðamar, langt yfirvararskegg snúið upp
í vangana, stílhreint, velkembt hökuskegg,
meira að segja em klæðafellingamar skornar
í fast ákveðið mynstur. Likneskið hefur verið
málað og má enn greina litarefni á stöku stað.
Yfir öllu verkinu hvílir ró, andstætt gotnesku
listaverkunum sem á eftir komu.
Hjalti: Konungur á krossi!
Líkaminn endurspeglar hreysti og lífsþrótt,
andlitsdrættirnir stolt og stórmennsku. Á
höfði ber hann konungskórónu. Hár og skegg
Altaristafla Muggs. Það er hluti myndarinnar sem hér er sýndur. Ljósmynd Jón Ögmundur Þormóðsson.
4