Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 31

John Cage og Teeny Duchamp.
einum putta, endalausar langlokur, og halda
að það sé að betrumbæta John Cage. Eg
hlakka ekki til þess tíma. Það verður ömur-
legt, einsog krakkarnir segja. John Cage var
eins og vanalega á undan sínum tíma —
ahead the game — og naut þeirra
forréttinda að aðrir fóru í smiðju
til hans og eftir því sem stolið er
frá manni fleiri hugmyndum, gef-
ur Guð manni ennþá fleiri í stað-
inn. Þannig gengur það.
Var það ekki í Boston, sem ég
hitti Cage næst? Sinfóníuhljómsveit
borgarinnar, ein frægasta hljómsveit heims,
flutti í fyrsta sinn verk eftir mesta tónskáld
Bandaríkjanna, að vísu tilneydd. Það var á
200 ára afmæli Guðs Eigin Lands — USA.
Hljómsveitin fyllti sviðið. Hinir flínku
hljóðfæravirtúósar spiluðu ekki á hljóðfæri
sín, heldur á hljóðfæri, sem þeir kunnu ekk-
ert á. Útkoman varð eftir því.
Fremst á sviðinu stóðu einsöngvararnir í
röð, allir ferlega magnaðir upp, svo úr varð
svakalegur hávaði. Blökkustúlka snökti blús,
gyðinglegur söngmeistari kyrjaði fornan
söng sýnagógunnar, gráhærð landnemakona
söng kántríið sitt frá sléttunni endalausu og
loks indíáni sem spann upp úr sér söngljóð
að hætti forfeðranna og kryddaði þau ferlegu
góli, með hjálp handarinnar, og tryllingsleg-
um hrossahlátursrokum á milli. Allt drundi
þetta í einu, algjört stjórnleysi og frelsi, speg-
ilmynd Bandaríkjanna, suðu- og bræðslupott-
ur hljóðanna, handan fegurðar og ljótleika.
Verkið var mjög langt á mælikvai-ða klukk-
unnar, en mér fannst það allt of stutt, upplif-
unartíminn var ein andrá. Þetta er eina
músikin frá Boston sem er mér minnisstæð
og þó var þetta með viðameiri tónlistarflutn-
ingsmótum. Cage brosti í serknum sínum og
nú var hann kominn með skegg.
^ Cage var gestur Listahátíðar árið 1980.
Ég sat í stjórninni og það tókst að fá Cage
hingað með hjálp Zukofskys, stuðningi Thors
og samþykki Njarðar. Cage og Zukofsky
voru nánir samverkamenn á þessum árum.
Cage hafði komið hingað nokkrum sinnum
áður, en ekki gert vart við sig. Flugleiðir —
eða voru það gömlu Loftleiðir — buðu í þá
daga ódýrustu fargjöldin yfir Atlantshafið.
Hippar og félítið fólk notfærði sér þetta
óspart. Flugfélagið græddi og gekk undir
nafninu Hippie Airlines. Pyngja Cages var
oft létt framanaf og hann notfærði sér dval-
artilboðið — stop over. Og hvað gerði hann
svo hér í Reykjavík? „Ég gaf öndunum, sem
syntu á litlu tjörninni í miðbænum," sagði
Cage.
Eg lánaði honum íbúðina mína meðan hann
var hér og flutti til vina minna. Cage bjó
helst ekki á hótelum. Hann var þá kominn
á undarlegan matarkúr, útbjó fæðu sína sjálf-
ur og ferðaðist með öll efni í hana um heims-
byggðina. Matnum var raðað í körfu, sem
Cage bar á handleggnum. Þetta voru alls
konar baunir, hveiti- og korntegundir frá
Indlandi og Japan, að ég held.
Ég hafði kannað neysluvenjur Cages og
tókst að útvega slatta af Guinnes-bjór, sem
ég setti í ísskápinn, ásamt nokkrum flöskum
af sénever. Þetta var á bjórbannsárunum
góðu. Þá var Mister East sendiherra Breta
hér á landi. Sumir kölluðu hann Misterious
East og hann var elskulegur maður. Ég fór
á skrifstofu hans og sagði að mig vantaði
Guinnesbjór: ég ætti von á bandarískum
framúrstefnulistamanni og Guinnes væri
uppáhaldsbjórinn hans. Mister East brást
við af næmum skilningi, eins og breskum
yfirstéttarmönnum er lagið, og síðar um
daginn var bjórinn kominn heim til mín.
Alesost/c No. 59
Breska heimsveldið bjargaði sóma íslands í
það skiptið; Yes, indeed.
Cage gerði mikla lukku hér. Hann las upp
Empty Words, samsuðu sína úr Thoreau.
Hann vann líka mikið með nemum úr Tónlist-
arskólanum og Hamrahlíðarkórnum. Tón-
leikamir voru eftirminnilegir að vanda, enda
blés Cage andagift sinni í krakkana og Þor-
gerði. Þetta fólk hafði sínar listrænu mót-
tökustöðvar svo sannarlega í lagi. í lok tón-
leikanna færði Cage Þorgerði stórt heima-
bakað brauð í plastpoka meðan aðrir færðu
henni blóm.
Einso g áður höfðu tónlistarmenn lítinn
áhuga á Cage. Kannski höfðu þeir áhuga,
en þeir voru fullir tortryggni í hans garð,
tortryggni sem átti upptök sín í óöryggi
þeirra sjálfra og minnimáttarkennd. Það voru
myndlistamemar og heimspekingar, sem
einkum komu á samkomur Cages.
Svo var „innát“ eða „eating in“ í Félags-
stofnun stúdenta. Cage var yfirkokkur, Sig-
mar B. aðstoðarmaður og Guðjón matreiðslu-
meistari gaf góð ráð. Cage kallaði hann allt-
af God John. Borinn var fram hrár fiskur,
sem við íslendingar snertum ekki við af skilj-
anlegum ástæðum, en hrísgrjónin, kokkuð
að japönskum sið, slógu í gegn, og varð samt
mildð eftir og sojasósan mikla hvarf í lítra-
tali ofan í viðstadda. Svo upphófst fjöldasöng-
ur með rútubílastemmningu.
Sveppatíminn var því miður búinn, en
Cage var sérfræðingur í sveppum; hafði unn-
ið til 10.000 dollara verðlauna í spurninga-
keppni ítalska sjónvarpsins. En hann tíndi
bara hundasúrur og sitthvað fleira í staðinn.
Hann stundaði mikinn brauðbakstur í íbúð-
inni minni, úr hrísgrjónaafgöngum, sem hann
og Þorgerður höfðu bjargað. Hann gaf mér
heilmikið af risastórum brauðum þegar hann
fór. Auk þess átti ég að færa vinum hans
hér mikil brauð — sannkölluð tröllabrauð.
Þau voru níðþung og venjulegir hnífar unnu
tæpast á þeim, svo að lokum mun ég hafa
notast við sög. Þau voru bráðholl að sögn
bakarans.
Cage hafði þjáðst af liðagigt og reykt 2-3
sígarettupakka á dag árum saman. Nú vai'
hann steinhættur reykingum, kominn á
heilsufæði samkvæmt flóknum austurlensk-
um formúlum og liðagigtin hafði horfið eins
og dögg fyrir sólu. Díetinn var útbúinn af
japanskri galdrakonu, sem hafði skrifstofu
eða lækningastofu á Fimmtu tröð í New
York.
Ég spurði Cage hvort hann mætti neyta
áfengis ofan í heilsukúrinn. Hann sagði: „Eig-
inlega ekki, en ég geri það samt. Þegar ég
geng einhverju á hönd geri ég það aldrei
alveg, hef eitthvað í bakhöndinni, sem ruglar
og flækir kerfið."
Einu sinni sagði hann við mig: „Þykir þér
góður ostur?“ Eg játti því. Cage sagði að ég
skyldi aldrei borða ost, hann væri baneitrað-
ur. Sjálfur hefði hann ekki neytt osts í átta
ár og heilsa hans hefði farið síbatnandi. Svo
bætti hann við og brosti mildilega: Og ég
verð við mjög góða heilsu þegar ég dey —
I will be very healthy when I die.“ Þetta hef
ég ekki heyrt annars stáðar svo kannski er
þetta einkasaga mín um Cage.
Heimsókn Cage hingað var merkisatburð-
ur og hafði miklu meiri áhrif en menn ætla
í fljótu bragði. Hefðarklíkan í menningunni
vildi bara ekki viðurkenna það, því Cage var
alltof góður fyrir hana. Hefðarmenningark-
líkan vill uppblásna miðlungsmenn. Þetta er
alls staðar svona og ekkert við því að gera.
Síðasta sinn, sem ég hitti Cage var í Frank-
furt. Þjóðverjar héldu mikla alheims nútíma-
tónlistarhátíð. Þeim dugar ekkert minna.
Eitthvað var flutt eftir mig í Köln, en svo
hélt hátíðin áfram í Bonn og Frankfurt. Þai-
átti að frumflytja óperu eftir Cage sem hér
Europera 1 & 2. Þetta voru brot út 64 óper-
um, hökkuð í spað, með tölvum, samplerum
og öðrum græjum, 101 hljóðritun leiknar
samtímis á jafnmörgum rásum. Allt var
þetta steikt og brasað í tölvunni og
búinn til kröftugur vírus til að gera
blönduna eða hljóðgrautinn ennþá
bragðmeiri. En nokkrum dögum
áður en frumsýna skyldi verkið
brann óperuhúsið. Þetta var bara
tilviljun, ekkert benti til skemmd-
arverks. Cage var stórkostlegur
eins og hann var vanur, en ég
man ekki eftir neinu sérstöku.
Hann var byi-jaður að eldast og
fallegur var hann í bláu gallafötun-
um sínum.
Hann dó í ágúst 1992, skömmu
fyrir áttræðisafmæli sitt. Það var
búið að undirbúa mikil hátíðahöld um
allan heim. Hann sjálfur átti að vera
miðpunkturinn eins og vanalega, en
dauði hans ímglaði kerfið eins og vana-
lega.
A afmælisdag hans, 15. seþtember,
setti ég saman minningarþátt um hann,
að beiðni Guðmundar Emilssonar tónlist-
arstjóra. Ég lét spila brot úr verkum hans
á víð og dreif og las á milli úr ritum hans.
Allt var spunnið af fingrum fram. Þorgerður
Ingólfsdóttir hjálpaði til en hún þekkti hann
best allra íslendinga. Hún sagði meðal ann-
ars þetta:
„Ég kynntist John Cage í New York árið
1978. Mér var boðið heim til hans. Þetta var
ein eftirminnilegasta heimsókn, sem ég hef
átt til nokkurs manns. Hann bjó í Greenage
Village. Inni hjá honum var sérkennilegt og
allt andrúmsloftið svo stórkostlega lifandi.
Það var lítill aldingarður í miðju herberginu.
Plöntur af öllum tegundum, blóm og jurtir.
Þeim vaa- komið fyrir á sérkennilegan hátt,
jafnvel í gömlum stígvélum eða aflóga gúm-
mískóm. Mér varð starsýnt á þetta, varð al-
veg orðlaus . . .
... Það sem kannski stendur sterkast eft-
ir af kynnum mínum af John Cage, sem
manneskju, var þetta mikla frelsi sem geisl-
aði af honum. Hann er frjálsasta manneskja
sem ég hef nokkurn tíma kynnst. Og þannig
var hann frá fyrstu stundu . ..
... Augun voru svo lifandi, forvitin, glettn-
isleg og svo næm á lífið í öllum sínum marg-
breytileik. Og hann var svo laus við hömlur
vanans, sem bindur hin flest okkar. Það var
ævintýri að ferðast með honum og upplifa
heiminn með augum hans.
... Það var mikil ögrun að flytja Sálma
og tilbrigði eftir hann. Verkið er tæknilega
erfitt, eins og mörg verka hans, en það var
erfiðast að yfirvinna fordóma okkar og til-
einka sér nýtt viðhorf gagnvart listinni og
lífinu."
Eiginlega er þetta það sama og ég hef
verið að reyna að segja hér að framan. Okk-
ur Þorgerði ber alveg saman, okkar reynsla
var eins.
Það var lengi vel siður að afgreiða Cage
sem einhvers konar utangarðsmann, uppá-
tektarsaman skemmtikraft. Artnold Schön-
berg sjálfur kom þessu af stað og Cage út-
breiddi það. Schönberg sagði um John Cage:
„Ég veit ekld hvort hann er tónskáld en alla
vega er hann snilldarlegur uppfinningamaður
— inventor of genius.“ En ég er búinn að
komast að því að John Cage er miklu meira.
Hann er eitt mesta tónskáld aldarinnar. Var
um mína daga, ásamt Olivier Messiaen, hinn
mikli öldungur eða grand old man — á síð-
ari hluta tuttugustu aldar.
Höfundur er tónskáld í Reykjavík.
BRAGI MAGNÚSSON
Jökulhlaup
Gljáir í geislum sólar
Glitfrost á fanna þröng
. felkaldir jökul-hólar
Hryllast við klaka-fóng
Skelfir jörð og skekur
Snjóhvíta jökul-rönd
Ylur frá röðli rekur
Rammvafin klaka-bönd
Nú er eins og allh- vættir
Aftur-gangi og fari á kreik
Náttúrunnar miklu mættir
Magnast hver við annars leik
Það brestur í hvítum beinum
Og byljandi sprungur rjúfa
Harðfrosið hold af steinum
Og hrannaborgir kljúfa
Geisandi gnýr í fellum
Gaular um ísa spöng
Beljandi brunar úr hellum
Brakandi jaka-þröng
Verkið sem virtist standa
Veglegt fram öllum tíðum
Skelfur í sumar anda
Sunnu frá gælu þýðum
Lækh’, sem að gældu léttir
Við lyng og mosa-tó
Fleygjast nú með ógna frétth’
Fram um urð og mó
Vekja á, af vetrar blundi
Er villist eins og breima tröll
Geisar fram að gljúfra sundi
Grá-blá eins og rísa höll
í lofti hvín, sem hundrað lestir
Hvæsi fram um eina braut
Móðurjarðar gljúfra gestir
Gnýja eins og þúsund naut
Þrunginn þyrlast úða mökkur
Þykkur upp um hamra og gil
Hylur storð sem værí rökkur
Sólar sést þar varla til
Bijótast fram úr skomum
stökkum
Steypast niður háls og hlíðar
Magnast móti mel og bökkum
Móðu-dætur ryðja'st gríðar.
Bunum breyta í mikla fossa
Brotöldur á flúðum fæða
Klaka-klettum og jökum hossa
Kolbrúnar yfír landið flæða
Fljótið mikla, bólgna, breiða
Bylgist inn um vík og vog
Farvegir allir, fyrrí leiða
Fyllast eins og grípa trog
Drunandi skríður, skrapa hlíðar
Steypast yfh’ grund og eyrí
Sjaldséð myndi, fyrr né síðai’
Storðar hamför, öllu meirí
Fram að ósum, feikna móða
Flytur með sér ísa-þröng
Undh’ himni röðul-rjóða
Risth’ storð við ægis-söng.
Geisar óð, í hafíð græna
Gnýjandi öldur dilla við
„Hver er skoppandi lækjar-
spræna
Sem tryllist svo við vorsins klið.“
Höfundur býr í Minnesota og er vestur-
íslenzkt skáld en yrkir jafnframt á ensku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 31