Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 26

„Þunglyndi“, 1899. Myndin er af Láru, systur málarans. „Ópið“, 1893. Myndina vann Munch einnig sem teikningu og í grafík og hún er að
öllum líkindum frægasta verk hans.
,^fbrýðissemi“, 1907. Ein af mörgum myndum Munchs um þetta myndefni.
í andstæðum ástar og dauða. En einnig sú
andstæða, sem birtist annarsvegar í íhalds-
sömum og borgaralegum hugsunarhætti og
gildum á æskuheimilinu og hinsvegar í ge-
rólíkum viðhorfum, sem Munch kynntist
ungur í hópi frjálslyndra listamanna og
slæpingja. Sá hópur hálfgildings utangarðs-
manna í Kristjaníu gekk undir nafriinu
Bóhemamir og þótti vondur selskapur.
Hópurinn hittist gjaman á Grand Hotel,
eða á göngutúrum úti í ljósri sumamótt-
inni. Þar eignaðist Munch suma sína beztu
vini.
Á unga aldri hafði Munch gert sér ljóst
að hann var uppá kant við það sem þóttí
viðtekið, hákristilegt og góðborgaralegt. í
Kristjaníu vora þá 135 þúsund manns og
almenningsálitíð þótti nokkuð mótað af
þröngsýni. Munch hafði andúð á því og sú
andúð styrktist þegar hann komst í kynni
við Bóhemana og foringja þeirra. Hann hét
Hans Jæger. Munch hefur reist honum
varanlegan minnisvarða með snilldarlegu
portretti.
Bóhemamir vildu gera samfélagið mann-
eskjuiegra og þeir vildu aukið listrænt og
persónulegt frelsi. Þeir boðuðu fijálsar ást-
ir og kvenfrelsi en skuggahliðar hópsins
birtust í ofdrykkju, kynsjúkdómum og
sjálfsvígum. Hans Jæger skrifaði bók sem
út kom 1885 og þótti bæði djörf og umfram
allt „dónaleg“. Hann var dæmdur í tveggja
mánaða fangelsi og bókin var gerð upptæk.
Munch málaði af honum myndina þegar
hann var nýkominn út, seztur við borðið
sitt á Grand og vínglasið innan seilingar.
Þessi maður hafði mikil áhrif á Munch.
Á safninu sést að Munch hefur verið að
rifja upp fyrir sér tímann með bóhem-liðinu
löngu seinna. Hann hefur verið 53 ára þeg-
ar hann málaði stórkostlega mynd, sem
heitir „Dauði bóhemsins“ og er ekki meðal
hinna þekktari verka hans. Og nokkra síð-
ar, tæplega sextugur, hefur hann málað
„Bóhema-giftíngu“, stórgóða mynd, sem
vitnar um það blómaskeið seint á ævi hans,
sem lengi var fræðingunum hulið vegna
þess að þar var dálítíð „öðravísi“ Munch.
Nokkrar frábærar myndir hans frá því
tímabili, „Dauði Marats“ og fleiri, vora
sýndar í Norræna Húsinu 1986, því þá var
búið að „uppgötva“ að þær voru líka meist-
araverk.
VII
Þegar Munch málar fólk í návist dauðans
lýtur það höfði. Þar er ein og sama kennd
gegnumgangandi: Sorgin, - og allir bregð-
ast eins við henni. Ástin í myndlist hans
er hinsvegar flóknara fyrirbæri. Til dæmis
vann hann í grafík
mynd af eggjandi,
rauðhærðri konu og
myndin heitir „Synd-
in“. Mig grunar að
Munch hafi þó hvorki
verið að tjá sig um
syndina né ástina,
heldrn- gimdina, þá
miskunnarlausu svipu
skaparans, sem gerir
lífið stundum spenn-
andi, en oft einnig
kvalafullt.
Systir girndarinnar
er afbrýðissemin, sú
óbærilega tilfinning
eða grunur um að hafa
ekki aleinn eignarhald
og yfirráð yfir sál og
líkama annarrar
manneskju; að hafa
verið hafnað og önnur
- eða annar- tekin
framyfír. Fátt er eins
þungbært fyrir egóið.
Líklega var ekkert við-
fangsefhi Munchs jafn
áleitið og kært sem
konan. En um ástina
skrifaði hann svo:
„Elskað hef ég aldr-
ei. Ég hef fundið þann
kærleik sem flytur fjöll og sem umskapar
manneskjuna - Kærleika sem slítur stykki
úr hjartanu og sem hefur dnikkið blóð.
En við enga hef ég getað sagt: Kona, þú,
þig elska ég - þú ert mér aIlt.“
Framar í greininni er minnst á unga
norska stúlku, sem vildi víst komast í hjóna-
sæng með Munch. Hann hafði þá, liðlega
fertugur, verið á heilsuhæli í Danmörku
vegna vaxandi þunglyndis, en fór síðan
suður á bóginn til Berlínar og Flórenz.
Honum samferða varð Tulla Larsen, sem
hefur verið snotur, norsk ,jenta“ eftir
myndinni að dæma sem Munch málaði af
henni. Þegar hjónaband bar á góma, sleit
Munch sig lausan, sem kostaði mikið innra
ójafnvægi, því taugamar vora í ólagi eftir
sjúkdóminn og áfengismisnotkun. Án þess
að nákvæmlega sé vitað um tildrög, endaði
ævintýrið með þvi að Munch handlék hlaðna
skammbyssu svo úr henni hljóp slysaskot
og tók framanaf löngutöng á vinstri hendi
hans.
Ári síðar áttí hann vingott við Evu
Mudocci, enskan fiðluleikara. Þegar þau
bönd slitna verða ný sárindi; hann málar
hana sem hina grimmu Salome með afskor-
ið höfuð málarans á diski.
VIII
Fyrstu einkasýningu sína í Kristjaníu
heldur Munch 1889 og því er það talið
merkisár á ferh hans. Hann málaði þá nokk-
ur lykilverk, 26 ára gamall, fékk fyrir góðra
manna tilstilli ríkisstyrk til Parísarferðar.
Skáldið Björnstjeme Björnsson greiddi
hinsvegar atkvæði á móti því. Þá var öld
liðin frá frönsku byltingunni og margt að
sjá af því tilefni.
Sýningin hefur, finnst okkur nú, leitt í
ljós makalausan þroska og færni ungs
manns. En gagnrýnendur norsku dagblað-
anna tóku lítið eftir því. Einn hafði á orði
að listamaðurinn væri að gera at í áhorfend-
um, en flestir vora sammála um, að „Sjúka
systirin" væri honum til skammar; eiginlega
væri ekki hægt að flokka þá mynd undir
list. Nú finnst mér, liðlega öld síðar, að hún
sé ekki aðeins ein af mögnuðustu myndum
Munchs, heldur einn af hátindunum í sögu
vestrænnar myndlistar.
IX
Stend í hópi nokkurra Breta og Japana,
sem allir era með myndavélar á loftí; allir
að mynda rétt eina stórkostlega útleggingu
Munchs á afbrýðisseminni. Konan, sem
sýnilegt er að aUt snýst um, stendur í eggj-
andi stöðu og teygir hendurnar aftur fyrir
hnakkann; andlit hennar rautt. Annar
keppinauturinn horfh’ beint fram, hinn til
hliðar; báðir gul-grænir í framan. Ég hef
ekki séð þessa útgáfu á afbrýðisseminni í
bókum. Ekki heldur þá útfærslu sem hér
er af „Þremur aldursþrepum konunnar".
Þar er Munch enn að velta fyrir sér eðh
konunnar, allt frá sakleysi æskunnar til
hinnar fullþroska konu, sém er eggjandi
og girndarleg. Og loks er konan fullorðin
og svartklædd og hverfur hálfpartinn inn
í rökkvaðan skóg.
Inntakið virðist vera táknrænt, en Munch
er ekki talinn til symbólistanna, sem lögðu
áherzlu á það táknræna og blómstraðu ein-
mitt rétt fyrir aldamótín. í ítarlegri og
vandaðri bók um Munch, leggur Ragna
Stang áherzlu á, að Munch hafi alltaf málað
það sem hann var búinn að sjá með eigin
augum. Það er rétt að hann er ekki mynd-
skáld í þeim skilningi að fantasían ráði ferð-
inni. Eg held samt að þetta sé of mikil ein-
földun hjá bókarhöfundinum. Mynd eins
og Ópið er ekki þess eðhs, að Munch hafi
orðið vitni að einhverju, sem hann málaði
m

26