Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 27

PÁLMI EYJÓLFSSON
Bænahúsið á Núpstað
í erlendum kirkjum oft hef ég skoðað
englamyndir og skraut.
í áranna rás er þar orðið boðað
og aflausn hinn breyski hlaut. ,
Ljósahjálmar í loftum glitra
og líkneski úr gulli sé sá.
Fagnandi gestir beygja bakið
og birtu hið innra fá.
Orgeltónar og ilmur rósa,
örlítið rökkur og kyrrð,
litaðar rúður og ijósastikur,
um listaverkin þú spyrð.
Víst eru ríkuleg hús míns Herra,
hnausþykk teppi og blóm.
Tumarnh' háu tignarlegir
sem titra af klukknahljóm.
Hátíð í lífí lítillar sveitar,
lofgjörðin einföld, en djúp.
Bænahúsið með burstina svörtu,
við bládökkan Lómagnúp.
Frá gamalli skipsklukku holur hljómur,
þó hrífur hann innsta streng.
Gróin þekja, þröngir bekkh',
en þakklátur út ég geng.
Höfundur býr á Hvolsvelli.
Ljóðið er úr nýrri Ijóöabók Kristjönu, sem heitir „Ljóðblik". Myndir I bókinni, unnar í málm og
stein, eru eftir Grim Marinó Steindórsson, myndhöggvara.
„Veika systirin“, 1885-86 - þetta myndefni málaði hann ekki sjaldnar en sex sinnum.
síðan eftir. Petta verk er greinilega hug-
myndalegs eðlis á sama hátt og risastór
og mjög stílfærð mynd um mátt sólarinn-
ar, sem Munch málaði fyrir hátíðasal Há-
skólans og er nú í fyrirlestrasal í Munch-
safninu. Að verulegu leyti er sú mynd ab-
strakt.
Vafasöm er sú niðurstaða Rögnu Stang
í þessari annars ágætu bók, að það sé ótví-
rætt styrkur Munchs, að hann málaði það
sem hann hafði séð. Það er rétt að á minn-
ingum byggði hann mörg lykilverk sín. En
ýmsir stórmeistarar þessarar aldar hafa
sýnt að hvorki þarf að byggja á minningum,
né heldur því sem málarinn hefm- beint
fyrir augunum. Og ég er sannfærður um
að Munch gerði það ekki nærri alltaf.
Á hinn bóginn eru mér minnisstæðar
tvær myndir í Munch-safninu, þar sem al-
veg er byggt á minni, eða fyrirmynd. Eg
tel víst að Lára Munch hafí setið fyrir hjá
bróður sínum á æskuheimili þeirra. Einnig
hún hafði fengið „spírur“ geðveikinnar úr
fóðurættinni og það er deginum ljósara að
á myndinni er hún í víti þunglyndisins.
Myndin heitir „Melankoh“ eða Þunglyndi
og er frá 1899. Álíka tragísk og áhrifamik-
il er önnur mynd á safninu: Kona, yfírkom-
in af sorg, situr með barnslík í kjöltunni.
X
Um Munch má segja að upphefð hans
kom að utan. Með örfáum undantekningum
- málarinn Christan Krogh var ein slík -
hafði norskum sýningargestum og gagnrýn-
endum litizt afleitlega á myndir hans og
haft um þær háðuleg orð. Á þessum út-
kjálka áttu menn vitaskuld að mála eins
og þá var í tízku í París. Munch hafði reynd-
ar borið það við. Þrívegis fékk hann ferða-
styrk þangað og þá málaði hann ma. búli-
varðamyndii-; götur Parísarborgar baðaðar
í sólskini og fjöldi manns á fartinni. En það
er minna af dæmigerðum Munch í þeim
myndum og hann hvarf sem betur fór frá
tízkunni sem þar birtist. Að líkindum hefði
hann aldrei slegið í gegn í París; það er
sagt að Fransmenn séu ekki enn búnir að
skilja snilld hans. Þeir hafa lítið haft af
honum að segja, eitt málverk er eftir hann
í Louvre. Eg var staddur í París fyrir þrem-
ur árum og þá var verið að halda fyrstu
alvöru sýninguna á list Munchs með pomp
og pragt.
Það voru hinsvegar Þjóðverjar sem tóku
þessum þá óþekkta Norðmanni með kostum
og kynjum. En það gerðist ekki strax; öðru
nær. Það fór á sama hátt og Guðbergur
Bergsson hefur sagt:- Fyrst verður að
ófrægja listamann til þess að hann geti
orðið frægur- .
Ófrægingin varð þegar Munch var óvænt
boðið að halda sína fyrstu einkasýningu
utan Noregs: í Berlín árið 1992. Þá var
hann búinn að mála margar af mögnuðustu
myndum sínum og sýndi þær þar. En mynd-
imar þóttu svo óskaplegar að þess var kraf-
izt að sýningunni yrði lokað og myndimar
fjarlægðar.
Það var gert, málaranum til mikilla von-
brigða í fyrstu. En eftir ófræginguna kom
frægðin: Boð um sýningar annarsstaðar í
Þýzkalandi komu nú í röðum. Þarmeð hófst
frægð hans og frami og stóð óshtið þartil
Hitler og hans menn gáfu út þann úrskurð
að myndir Munchs og fjölmargra annarra
expressjónista og módernista væm „úr-
kynjuð list“ og létu fjarlægja hana úr söfn-
um.
Tiltölulega ungur ákvað Munch að hann
vildi mála „Myndröð um lífíð“, eða „Livsfr-
isen“ eins og það er nefnt á norsku. Hug-
myndin hafði kviknað í samtölum við Hans
Jæger og átti umfram allt að fjalla um
ástina og dauðann. Hann ætlaði að safna
myndum í þessa röð lykilmynda, en svo fór
- líklega af fjárhagsástæðum - að hann varð
að sjá af einni og einni mynd, en málaði
þá jafnharðan aðra svipaða í staðinn. I
þessari 20 mynda röð er m.a. „ópið“, „Kyn-
þroskinn", „Veika systirin", ,Afbrýðissem-
in“, „Lífsdansinn“ og „Madonna“, allt til-
brigði við stefið um ástina og dauðann.
XI
Eftir þetta stefnumót við Munch er mér
margt betur ljóst um þennan risa í nor-
rænni myndlist. Ekld hefur verið talað um
hann sem undrabarn, til dæmis í þeim
mæli sem Mozart var í tónlist. Eri mér
sýnist samt ljóst, að Munch sé einn af þeim
stórsnillingum listasögunnai', sem fæðast
þannig að þeir hafa allan sinn farangur
með sér. Slíkir menn þurfa lítið á skólum
að halda.
í annan stað er mér hugleikið eftir þetta
stefnumót, hversu sjaldgæft er í nútímanum
að sjá myndlist sem hrífur og hreyfir við
manni eitthvað viðlíka og myndir Munchs.
Sjálfur gerði hann grín að því sem hann
nefndi einu nafni „sypike“-myndir og voru
stofulist þess tíma. Það voru „meinlausar
og gagnslausar“ myndir af stúlkum að dútla
við sauma og kannski ávextir í körfu. Sam-
tíminn er fullur af „sypike“-myndum, sem
skipta engu máli og hreyfa ekki við neinum.
Þær hafa ekkert að segja um þá öld sem
við lifum á; um líf fólks, gleði þess og sorg-
ir. Á fyrriparti aldarinnar Var ólgandi ný-
sköpun í myndlist; á síðari hluta hennar
lifum við hinsvegar á tímaskeiði hinnar
hugmyndasnauðu meðalmennsku.
KRISTJANA EMELÍA GUÐMUNDSDÓTTIR
Vefurinn IV
Leiðrétting
í umfjöllun í Lesbók 23. okt. síðastliðinn um
kirkjuna í Stykkishólmi var getið um tvö
önnur verk arkitektsins, Jóns Haraldssonar:
Félagsstofnun stúdenta í Reykjavík og
stjórnsýslumiðstöð á Dalvík. Þar var byggt
á minni sem oft er varlegt að treysta. Hið
rétta er, að Jón Haraldsson teiknaði apótek
á Dalvík. Hinsvegar er það rétt, að Jóni var
upphaflega falið að gera tillögu um stjórn-
sýslumiðstöð á Dalvík og einnig Karli-Erik
Rocksén arkitekt. Jón hafði unnið að deili-
skipulagsvinnu á Dalvík og þannig ákveðið
staðsetningu hússins, skipulag nánasta um-
hverfis og að grunnflötur hússins skyldi vera
ferningur. Annan þátt á Jón Haraldsson
ekki í þessu húsi, sem byggt var eftir teikn-
ingum arkitektanna Ásmundai- Harðarsonar
og Karls-Erik Rocksén.
í sömu grein voru nefndar StJósefssystur
í Stykkishólmi, sem ekki eru til. Þær hafa
alltaf tilheyrt reglu St. Fransiskusar. En
altarisklæðið í Stykkishólmskirkju er reynd-
ar ekki unnið af þeim, heldur Karmelítasystr-
um í Hafnarfirði, sem teiknuðu mynstur og
saumuðu klæðið af alúð og vandvirkni. Gef-
andi altarisklæðisins er hinsvegar Ásgeir P.
Ágústsson í Reykjavík og dætur hans. Leið-
réttist þetta hér með.
G.S.
Þráðinn minn
ég dreg í vefínn
varlega
því líf mitt hangir
í þessum þræði
hvern dag bæti ég
þætti í vefínn minn
glitrandi þræði
í lífsins vef.
Einhverntíma
einhvern daginn
slitnar þráðurinn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 27