Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Side 13
EFTIR JÓN ÖZUR SNORRASON
Stutt umfjöllun um jólanóttog aðdraganda hennar
í Sjólfstæðu fólki eftir Halldór Kiljan Laxness.
JÓLIN í Sumarhúsum eiga sér að-
draganda í mesta ijárfelli sem Guð-
bjartúr Jónsson verður fyrir í bú-
skap sínum. Frásögnin geíúr til
kynna að hann sé af völdum yflmátt-
úrulegra afla enda finnast kindur
bóndans dauðar í fjárhúsinu með
snöru um hálsinn, toðið á milli rimla
og með ryðgaura rekna í augu. í kjölfar þessara
hræðilegu atburða fyllast Sumarhús af hnýsnu
aðkomufólki og þessi litli bær verður að um-
ræðuefni langt út fyrir landamerki sín. Ung-
lingsstúlkan Asta Sóllilja hefur ekki við að hella
upp á kaffi, draugasögur af Kólumkilla og
Gunnvöru fá byr undir báða vængi og miklar
umræður skapast á meðal fólksins þar sem leit-
að er trúfræðilegra eða heimspekilegra orsaka
fyrir fjárdrápunum. Presturinn er kvaddur á
vettvang og elsti sonur Bjarts, Helgi, virðist
standa í grunsamlegu sambandi við draug sem
skipar fólkinu til ýmissa verka, meðal annars að
ganga réttsælis eða rangsælis í kringum fjár-
húsin.
Bjartur í Sumarhúsum tekur allai’ yfirnátt-
úrulegar skýringar á dauða fjárins með miklum
vara enda er hann sjálfstæður maður sem trúir
ekki á drauga og forynjur. Hann byrjar á því að
kalla þessar-ásóknir „rottugáug" og iær sér
fresskött til að ráða niðurlögum þeirra. En allt
kemur fyrir ekki og drápin halda áfram. Hann á
í megnustu vandræðum méð að skýi-a þcssa at-
burði, hefur hægt um sig fyrst í stað og bíður
átekta. En skyndilega og án alls fyrirvara brýst
Bjartur inn á vettvang atburðanna, allt annað
en blíðlega og það er eins og hann hafi fundið
skýringuna:
„Nú fer ég að hátta, sagði hann, og mitt fólk.
Við höfum ekki þolinmæði til að hlusta á meira
sálarnudd þessi jólin. Og ef þið þurfið að öskra
sálma framvegis, þá ætla ég að biðja ykkur að
ríða annarsstaðar gaurum og garðstaurum. Nú
hef ég látið gera boð fyrir réttvísina. Og það er
hún sem skal finna þann seka og tyfta hann. En
þegar þið eruð farin héðan í nótt, þá ætla ég að
biðja ykkur að líta svo á sem þið hafið ekki kom-
ið. Og niður með ketilinn af maskínunni Sóla
mín, ég þekki ekki þetta fólk, enda er það ekki
að finna mig.“
Með þessum orðum vísar Bjartur í Sumar-
húsum sveitungum sínum og öðru aðkomufólki
á dyr og kveður upp sinn dóm. Gamlir og nýir
vinir heimilisins hverfa á brott, undrandi og
tuldrandi í senn, gleyma að kveðja bóndann og
tvístrast í allar áttir á bæjarskaflinum. Bjartur
er trúr sinni efnislegu og jarðbundnu hug-
myndafræði og sker niður allar yfimáttúruleg-
ar skýringar á fjárdrápunum en vísar til þess að
„sá sem heyar fyrir fé hefur réttvísina sín meg-
in“. Nú hefst löng og þrúgandi bið eftir sýslu-
manninum og það er á þeim stað í sögunni, á
sjálfan sólhvarfadaginn, að Helgi, elsti sonur
bóndans, lokar á eftir sér bænum og hverfur
einn og móðurlaus í hríðarkófið fyrir utan. Þar
með lýkur draugaganginum í Sumarhúsum.
Jólanóttin
Af völdum þessara undarlegu atburða var til
meira kjöt í Sumarhúsum en öll undangengin
jól. Heimilisfólkið, Hallbera gamla, Asta Sól-
lilja, Gvendur og Nonni, var með roða í kinnum,
þungt í höfðinu og sljótt af magaveiki. Meira að
segja tíkinni var ómótt af áti. Enginn vildi þó
kaupa þetta kjöt enda talið af sjálfdauðu og kall-
að „f'arikjöt". Hallbera gamla leggur frá sér
prjónana og segir Ástu Sóllilju að þvo sér. Sjálf
þvær hún sér ekki lengur enda hætt að halda
saman keytu til slíkra hluta, hún er líka orðin
gömul og slitin að eigin sögn. Hún leysir af sér
gamla og slitna sjaldulu og bindur svartan silki-
klút yfir höfuð sér. Að því búnu tekur hún fram
eymarskefilinn og byujar að skafa úr eyrunum.
„Þá eru jólin fullkomlega geingin í garð, þá er
alheilagt" eins og segir í sögunni.
Bjartur lætur sjóða heilan ærhupp og virðir
hann fyrir sér með aðdáun í svip og getur ekki
orða bundist: „Ja, þetta eru nú meiri heljarjól-
in.“ Bömin í Sumarhúsum em ekki upprifin en
borða þegjandi, sljó á svip, með ólund og geta
ekki hætt að hugsa um hvarf Helga. A hinn bóg-
inn lætur Bjartur sér ekki bregða, enda hefur
hann ekki fiillar sönnur fyrir því að hann hafi
misst nokkuð. Hann er illur í skapi að sjá ekki
gleðisvip á bömum sínum á jólunum en svo líður
að háttatíma og magaveikin blandast bæði kom-
andi svefni og vöku.
Eftir að Hallbera og drengimir tveir em
gengnir til náða heldur Ásta Sóllilja áfram að
greiða sér við veikt ljósið og Bjartur virðir hana
fyrir sér. Hún varast að gefa honum auga, finnst
hún vera vond stúlka en veit ekki af hveiju. Hún
hugsar til móður sinnar sem dó hundrað sinnum
einni en hún hefur nokkra siniji verið og um
samskiptin við föður sinn í kaujístaðarí'erðinni
þegar hún þrýsti sér upp að Hbnum og hann
snerti „líf hennar". Hún fyllist ótta um eitthvað
sem hún gerir sér litla grein fyrir hvað er, hvarf
bróður síns og hörku foður síns og hún grét alla
nóttina áður, þegar enginn heyrði til.
Bjartur segir henni þau tíðindi að hann ætli í
burtu að vinna fyrir peningum og komi ekki aft-
ur fyrr en um páska. Hann segist hafa misst
mikið fé en sé ákveðinn í því að standa á eigin
fótum, ætlar að fá vinnu hjá Bmna kaupmanni í
Firðinum og kaupa fletri kindur næsta haust.
Hann snertir á henni öxlina með stórgerðri
hendi sinni og segist ætla að byggja henni hús
þó síðar verði. Hún lítur á hann stóram spyij-
andi augum og fer að gráta. Það er örvæntingin
sem nær tökum á henni þessa jólanótt og talar í
brjósti hennar, segir að það geri ekkert til þó
hún verði veik og deyi rétt eins og mamma
hennar ein um hávetur. Hún kennir sér um lát
fóstra sinnar, Guðfinnu, og er þess fullviss að
það sé gott að vera dáinn, hallar sér upp að föð-
ur sínum og skekur höfuð sitt upp við barm
hans í örvæntingu.
Bjarti vefst tunga um tönn því hann skilur
ekki grát. Honum leiðist reyndar grátur og
hafði stundum tekið hart á slíku háttalagi en
honum finnst hann ekki geta skammað Astu,
þetta blóm lífs hans. „Vætan fylgir æskunni"
hugsar hann, auk þess sem það er jólanótt.
Hann spyr hana hvort hún sé nokkuð búin að
gleyma því að hann hafði lofað að byggja henni
hús. En hún kærir sig þá ekkert um að eiga
heima i húsi, bara að hann vilji vera hjá henni.
Hún er hrædd við myrkrið og vill gefa allt fyrir
það að Bjartur fari ekki í burtu. Hann ábyrgist
að ekkert komi fyrir og fullyrðir að aðeins sá
sem trúi á draug, muni finna draug.
„Fleira var ekki til urnræðu" þessa jólanótt,
segir í sögunni. Bjartur er á undan að leggjast
fyrir og breiða ofan á sig en Ásta gengur að
eldamaskínunni þykk í kokinu af gráti. Það er
hlýtt í baðstöfunni, vatnið hithað í pottihum,
förinin á glugganum blá en engar frostrósir.
Hún sýgur upp í nefið og tárin á hvörmunum
þorna smátt og smátt. Sálarstríði hennar er lok-
ið í bili:
„Hún fór úr sokkunum, síðan klukkunni,
lagði spjör fyrir spjör hugsunarlaust á bekkinn
fyrir framan sig, án þess að líta til hægri né
vinstri, alt sem hún gerir héðanífrá er rétt. Hún
stendur yfir vatnsgufunni laung einsog jurt, hin
háu kúptu brjóst hennar ber mjúkt við daufa
skímu kolunnar á jólanótt, við flögrandi skugga
gufunnar, varir hennar þrútnar af gráti, brárn-
ar þúngar af seltu.“
Höfundurinn er kennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 23. DESEMBER 2000 1 3