Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Blaðsíða 22

—
Hjoflt wuurftmn

Upphafssíða Lúkasar guðspjalls úr Lindis-
fame Gospels frá 7. öld. í kringum munstrið
' og milli stafa í texta er fjöldi rauðra punkta
sem einkenna keltneskar myndlýsingar.
Fræg blaðsíða úr Book of Hours, skrifuð fyrir
Duc du Berry á seinni hluta 14. aldar.
Rómanskur stíll: Upphafs-
stafurinn P með myndlýs-
ingu. Úrenskri Biblíu frá
síðari hluta 12. aldar.
immh ►'ú-
wk votó
fttrnftírftr
oiftrtc olt
Um&ljci
_______________^
lirttft^ft^PtíftUðllip^
f(tllrft1ici1^tttftmmfctn; oíf ftt
" iioítnm ttu <fctfti?ttfttt. m tw ftm
ítfliítt rnttr ftöft ftt-ovfttvftt ft1Í0f
ftíÍHctTum « vtj. m fttt fttiumttu
ímt^ömft^iftt* fttHctrs otftptn
jflnftttíVtjttrft^ t?mpftltft tmift
' " ðj emtrcimÍJ. ettufttt
v “*' “ ‘ s&fciltt.
flft mtt oi
&j.1Íð'túítn[p-uirreBuy-. lu/cutþ."
jtó ftttt jioníííötmtctfltt
litft^cttfht‘1- ItofÉMíícjtv i&x ftf
ifttttfttift tftfllctfttmt 3uoftt1n*ntc

Myndlýsing, upphafsstafur og texti úr Skál-
holtsbók (Jónsbók). Myndlýsingin sýnir Ólaf
helga og Þorlák helga.
írsku kirkjunnar á Eng-
landi. Munkar Benedikta-
reglunnar reistu bókasöfn og
ritsetur nálægt Durham og fluttu með
sér rómversk áhrif sem blönduðust
engilsaxneskum áhrifum. A8. og 9. öld
bar mikið á keltneskum áhrifum í
þessum bókaskreytingum. Stíll sem
kenndur er við Winchester á Englandi
þróaðist á 10. öld. Einkenni hans var
klassískt myndefni, bylgjandi skikkj-
ur, langur háls fólks og óeðlileg
„ hlutföll líkamans. Sömu einkenni
koma fram í keltneskum bókaskreyt-
ingum og telja margir listfræðingar að
þar megi greina sterk áhrif frá íkon-
um kristinna Egypta, Coptum, en
frskar heimildir greina frá ferðum
íra til Egyptalands og einnig að sjö
egypskir munkar hafi látist í heim- ",
sókn til Irlands. Hér eru myndlýs-
ingar í handriti af Rómverjasögu sagð-
ar bera áhrif Winehester-skólans.
Ensk áhrif á bókaskreytingar í ís-
lenskum miðaldahandritum eru ekki ,
óeðlileg í ljósi þess að tveir Skálholts-
biskupar, Þorlákur Þórhallsson og
síðar Páll Jónsson, lærðu báðir á
skóla í Englandi á seinni hluta 12.
aldar og reyndar aðrir á undan þeim. j
Karlungatímabilið (Carolingian) er (
'kennt við Karlamagnús, en hann -
náði yfirráðum yfir stórum hluta ?
Evrópu um 800. I höfuðstað sínum ,
Aix-la- Chapelle lét hann reisa J
frægan skóla, hann lét bæta mennt- m
un klerka, byggði skóla við kirkjur
og klaustur vítt og breitt um ríkið og
laðaði að lærðustu menn Evrópu á
þessum tfrna. Þeir létu þýða og afrita
fom handrit og skrifa bækur, m.a. á
purpuralitað kálfskinn að hætti róm-
verskra keisara og þykja handrit frá
þessum tíma mjög glæsileg. A Karl-
ungatímanum kom fram nýtt Ietur sem
|auðvelt var að skrifa og lesa og er það talið
vera fyrirmyndin að prentletri sem notað var á
15. öld. Reykholtsmáldagi, frá því um 1200, er
sagður skrifaður með karlungaletri. Myndlýs-
ingum handrita hnignaði mikið eftir dauða
Karlamagnúsar um 814 en voru endurvaktar í
valdatíð Ottós fyrsta um árið 1000. Ottós-stíll-
inn, sem á þessum tíma hafði mikil áhrif á
myndlýsingar handrita í
Þýskalandi, var stfll
með blönduðum upp-
runa en fágaðri en
áður. Rómanski stíll-
inn (Romanesque)
var mjög ráðandi á í
Evrópu á 11. og 12.
öld. Um 1100 eru efn-
W/ ismiklar skikkjur klass-
íska tímabilsins farnar að
víkja íyrir klæðnaði þess
tíma og gefa myndir mikilvægar upp-
lýsingar um klæðnað fólks á þessum tíma.
Vinsælustu og mest myndskreyttu bækur
þessa tímabils, biblían og saltarinn, höfðu
stóra upphafsstafi, fagurlega skreytta með
sögulegu myndefni út náttúrunni, bakgrunnur
var gylltur og andlit fólks meira lifandi en áð-
ur, línur voru ákveðnari, meira jafnvægi í litum
og myndefnið frjálsara. A seinni hluta 12. aldar
kemur fram nýr stíll, gotneski stíllinn. Hann
kemur fyrst fram í arkitektúr með oddboga-
stílnum sem var frábrugðinn hálfhring róm-
anska stflsins. Áhrif gotneska stflsins á bóka-
skreytingar komu síðar. A 13. öld urðu
margvíslegar breytingar, til varð ný stétt,
millistéttin, og með henni myndaðist nýr
markaður fyrir handrit. Handritagerðin
Pfærðist frá munkum og klaustrum í hendur í
veraldlegra bókargerðarmanna sem hófu
k einnig að búa til til bækur fyrir aðila utan
I kirkjunnar. Gotneski stfllinn þykir mjög
glæsilegur, bakgrunnur var gjarnan gylltur,
skreytingar voru afmarkaðar frá textanum og
ffnleg blóm á spássíum. Upphafsstafir voru oft
skreyttir með laufi bergfléttunnar, fólk á
myndunum var svipmeira en áður og líflegra.
Bækur urðu nokkuð minni en áður og þær
urðu vinsælar hjá almenningi. Glæsileiki
gotneska stílsins þykir hafa náð mestri hæð á
14. öld í bók sem á ensku hefur verið nefnd
„Book of Hours“. Hún var skrifuð i Frakklandi
fyrir Duc de Berry, og varð hún ein vinsælasta
bókin á 14. öld. Notaðir voru bjartari litir en
áður, upphafsstafir voru minni og skreyttir
með blómum, umhverfíð var einfaldara og
raunverulegra og skyggingar betur útfærðar.
Endurreisnarstfllinn kom fram í Flórens á
Italíu á 15. öld en einkennandi fyrir hann er
svokallaður „whitevine" sem náði miklum vin-
sældum. Þar eru hvítar vínviðargreinar látnar
hlykkjast um upphafsstafi eða fomar róm-

Einhverjar fínlegustu og margslungnustu myndlýsingar og skreytingar sem fundnar verda eru í
„Book of Kells“, írskg 8. aldar handriti. Upphafsstafurinn N nær yfir stóran hluta síðunnar, stafir
eru felldir inn í flókin munstur, spíralvafninga og hnúta.
Myndlýsingar
eiga sér langa
sögu og voru al-
gengar hjá Forn-
Egyptum. Hér er
sagt frá veislu
með tónlist-
armönnum og
dönsurum. Vegg-
mynd úrgröffrá
um 1390 f. Kr.
verskar fyrirmyndir og verður munstrið nán-
ast eins og höggvið í stein og sker sig á þann
hátt frá bakgrunninum. Skinngerð og bóka-
skreytingar lögðust ekki af við tilkomu prent-
unar á 15. öld en þó var minna um að bækur
væru skreyttar en áður. Sumir velgerðarmenn
handrita voru lítt hrifnir af prentuðum bókum
og voru gömul handrit afrituð áfram á Italíu,
Þýskalandi og á Spáni, allt fram undir 1600 en
eftir það varð algjör hnignun. Siðaskipti urðu
einnig á þessu tímabili og þar var öllu prjáli
hafnað. Fágun og fegurð miðaldabókaskreyt-
inga hvarf, þekkingu og fæmi var ekki haldið
við, myndir urðu frumstæðar og grófar og hef-
ur Heynes-bók m.a. verið nefnd þar sem dæmi.
Endurvakning á hinum fomu bókaskreyting-
um tengist íslensku fomsögunum á sérstæðan
hátt. Vakningin er þökkuð William Morris og
„Art and Craft“-hreyfingu í Bretlandi á síðari
hluta síðustu aldar. William Morris var margt í
senn: skáld, hönnuður, bókaskreytingamaður
og hvatamaður um varðveislu gamalla bygg-
inga á Bretlandi o.fl. Morris kom til Islands ár-
ið 1871 og aftur árið 1873 og hreifst mjög af ís-
lenskum fomritum. Hann þýddi Völsungasögu
og sögur í bókaflokki sem nefndur var „The
Saga Library“, þar á meðal Sögu af Hænsna-
Þóri, ásamt Eiríki Magnússyni. Upphafsstafi í
sögunni skreytti hann síðan með whitevine-stfl
endumeisnartímans. Það var þó ekki fyrr en á
þessari öld að mönnum tókst að ná góðum tök-
um á myndlýsingatækni miðalda á ný eftir
langt hnignunartímabil. Þessi list hefur nú ver-
ið endurvakin og er henni haldið við, m.a. við
gerð á skjaldarmerkjum, ættaskrám og áletr-
un bóka. Kálfskinn em enn verkuð að fornum
hætti og em þau jafnverðmæt og fyrr á öldum.
Þau eru nú notuð í mikilvæg skjöl og áritaðar
viðurkenningar.
Heimildir:
1. Laroussse Encylopedia of Byzantine Medieval Art.
2. Uluminated Manuscript, John Bradly,
Bracken Books London.
3. The Art of Illuminated Letters, Patricia Seligman,
Headline Book Publishing.
4. Collier’s Encylopedia.
5. Icelandic Sagas, Eddas and Art, Björn Th. Björnsson,
The Piebody Morgan Library.
6. Kirkja og kirkjuskrúð, Lýsingar í íslenskum
handritum, Guðbjörg Kristjánsdóttir.
7. Britannica.com.
Höfundurinn er lausamaður í blaðamennsku.
22 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. DESEMBER 2000