Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Blaðsíða 30

BRÉF FRÁ ÞÓR-
BERGITIL RITHAND-
ARFRÆÐIKONU
ÞÝÐING ÚR ESPERANTO: KRISTJÁN EIRÍKSSON
4t
hálfhljóp aftur niður tröppumar.
Helgi stóð upp við annan vegginn í undir-
göngunum, og fyrir firaman hann voru þrír slán-
ar í svörtum leðuijökkum.
Helgi talaði hátt og var illúðlegur á svipinn:
Ef þið haldið að það sé ykkar hlutverk að
^kenna mér, hvemig ég eigi að hegða mér í heim-
inum, þá er nú ekki nóg að vera þrír. Getið þið
ekki fundið fleiri aumingja tii að eiga við mig?
Einn hinna svartklæddu ætlaði að rjúka á
Helga, en þá var þrifið í jakkann hans til að
halda aftur af honum. Sá sem það gerði, virtist
einhvers konar foringi.
Já var það ekki, sagði Helgi. Ætli það sé ekki
best að fara sér hægt. Hvemig væri að ná í fleiri?
Er það ekki ykkar siður Tjóðverjanna? Eintómar
helvítis gungur, ef þið hafið ekki SS á bak við
ykkur.
Nú sáu þessi náungar okkur koma hlaupandi.
Foringi þeirra horfði á Helga, bar hægri hönd-
ina upp að gagnauganu, bankaði á það með vísi-
m fingri, og sneri svo fingrinum nokkrum sinnum.
Við förum, sagði hann. Látum þennan fúlla
hálfvita röfla við sjálfan sig. Hann skilur ekki
einu sinni sjálfúr, hvað hann er að segja.
Svo snerist hann á hæli og skundaði burt
ásamt félögum sínum.
Helgi minn, sagði ég. Það er verst að það skuli
ekki vera lengur neinn þýskur her. Þú værir
annars vís með að skora alla Wehrmachtina á
hólm. Og Waffen-SS líka.
Ég er búinn að fá nóg af þessum helvítis
labbakútum, sagði Helgi. Þeir þurfa að læra að
skammast sín. Þessir djöflar ætluðu áreiðanlega
að ræna mig.
Við fórum upp úr göngunum, röltum yfir
Stachus og út eftir Sonnenstrasse yfir á Sendl-
ingertor Platz, þar sem Óttar átti heima. Þegar
við komum upp til hans, sagði konan sem leigði
^honum, að landi hans væri kominn og hún hefði
leyft honum að fara inn í herbergið hans. Það er
vonandi í lagi? Þetta virðist vera sómapiltur.
Lilli stakk upp á því, að við stríddum Benna
svolítið, úr því að hann hefði platað okkur svona
illilega. Hann þekkti okkur ekkert nema Óttar.
Óttar var hálftregur, en sagði svo allt í lagi, ef
þið farið ekki illa með hann.
Við Lilli rifum upp hurðina og strunsuðum
inn í herbergið. Benni var háttaður ofan í rúm,
en hrökk við, settist upp með rykk og starði á
okkur stórum augum.
Ég spurði hann á sænsku vad i helvete hann
væri að gera hér i min systers sáng, og það væri
'v réttast að kasta honum ut genom fonstret.
Benni opnaði munninn í forundran og reyndi
svo að afsaka sig á dönsku og útskýra, að hann
hefði haldið að vinur sinn Óttar byggi hér og...
Vilken jávla Óttar? sagði ég.
Óttar, sagði Benni, íslendingur, vinur minn.
Ég er að heimsækja hann.
Hár finns inga satans islánningar, sagði ég,
och nu kastar vi dig ut genom fönstret.
En þá birtist Ottar í dyrunum og sagði að
þetta væri orðið nóg, strákar.
Við skelltum upp úr.
Ég rétti Benna höndina og bauð hann velkom-
inn í þetta rfld sem ekki væri lengur númer þijú,
og hefði ekkert númer lengur, en væri annað
Þýskaland - land menningar og lífsgleði, og nú
skyldi hann koma sér á lappir og sýna að hann
væri íslendingur. Nú skyldum við fara til Krist-
m ínar doktors og fá okkur búrgúndara, eins og þeir
nafiiamir Hreggviðsson og Marteinsson forðum.
Og hann þyrfti ekkert að vera hræddur um, að
hann yrði látinn borga með stígvélunum sínum.
Benni horfði stórum augum á Óttar og mig til
skiptis. Hann vissi greinlega ekki hveiju hann
ættiaðtrúa.
En þegar Óttar sagði honum sólarsöguna um
kvöldævintýri okkar, dreif hann sig á fætur og
klæddi sig. Og við fórum á búlu handan við homið
í þeirri vafasömu götu Sendlingerstrasse, þar
sem stúlkur voru sums staðar ekki feimnar við að
fækka fotum og láta fala bKðu sína.
Búlan okkar var að vísu ekki svoleiðis staður.
Þangað fer maður tæpast með ungan mann í guð-
fræði. En þetta var glaðvær búla, sem við þekkt-
um, þar sem ungt fólk þyrptist saman að
skemmta sér. Og við skemmtum okkur dágóða
j-stund og drukkum vín, þótt ekki væri það búrg-
úndarinn þeirra Jónanna. Við runnum inn í hóp
ungs fólks, og ég man það síðast frá þessum stað,
að Lilli var að bjóðast til að kenna laglegri stúiku
grænlensku. Mér sýndist hún taka því svona
mátulegavel.
Svo var Benni orðinn þreyttur, og við vomm
allir orðnir þreyttir.
Þeir Óttar fóru inn, en við Helgi og Lilli geng-
um út á torgið. Það var enn stfliilogn, en kafaldið
hafði færst í aukana. Þessar stóm hægsvífandi
flygsur voru orðnar svo þéttar, að rétt grillti í
götujósin. Úti á miðju torginu lagðist Helgi endi-
langur á bakið með útrétta handleggi, eins og
hann væri að búa tíl engil í snjónum. Svo galopn-
•aði hann munninn og lét snjóa upp í sig. Allt í einu
fór hann að syngja. Hann söng hægt og skýrt,
tærriröddu:
Anderes Deutschland iiber alles, iiber afles
auf der Welt...
Það Þýskaland var nú algerlega hulið snjó.
Höfundurinn er prófessor við Hóskóla Islands.
AÐ ER alkunna að Þórbergur
Þórðarson var einhver eldleg-
asti boðberi alþjóðamálsins
esperantos hér á landi og helg-
aði því um árabil nær alla
krafta sína. I fyrsta sendibréf-
inu, sem hann skrifar á esper-
anto (líklega til Hallbjarnar
Halldórssonarj og dagsett er 19. júlí, 1926
segir hann: „Ég er að hugsa um að hætta að
skrifa á íslenska tungu og gerast alþjóð-
legur höfundur á esperanto. Það er stór-
kostleg hugmynd. Þá munu menn geta lesið
hin viðurstyggilegu verk mín jafnt í Japan
og Kína sem í Önundarfirði. . . . Hvers
vegna ætti ég að skrifa fyrir íslendinga. Að
skrifa nytsamar bækur fyrir Islendinga er
eins og hella úr einum hjólbörum af kúa-
mykju yfir Góbíeyðimörkina."
Og á næstu árum, allt til 1937, beindi
hann atorku sinni óskiptri að esperanto.
Mestum tíma varði hann til kennslu- og út-
breiðslustarfa, skrifaði og gaf út þrjár
kennslubækur og einnig bókina Alþjóðamál
og málleysur, mikið áróðurs- og upplýs-
ingarit um esperanto. Þá vann hann í mörg
ár að íslensk - esperantískri orðabók sem
aldrei kom út en var orðin um tuttugu þús-
und seðlar þegar hann lét staðar numið. Er
safn þetta ekki síður merkilegt fyrir ís-
lenska tungu en esperanto. Það er nú varð-
veitt á handritadeild Landsbókasafns. Auk
þessa skrifaði hann ýmis bréf og ritgerðir á
málinu og hefur sumt af því birst með öðr-
um verkum Þórbergs í íslenskri þýðingu
hans sjálfs. Nægir þar að nefna: Þrjúþús-
und þrjúhundruð sjötíu og níu dagar úr lífi
mínu, Heimspeki eymdarinnar og Bréf til
nazista. Þá þýddi Þórbergur allnokkurt safn
af íslenskum þjóðsögum á esperanto og
skrifaðist á við erlenda esperantista. Eru til
afrit hans af sumum þeirra bréfa er hann
sendi vinum sínum ytra.
Nokkuð af því, sem Þórhergur ritaði á
esperanto en ekki birtist að honum lifandi,
hefur verið gefið út í tímaritinu La Traduk-
isto. Það hóf göngu sína á afmælisdegi Þór-
bergs, 12. mars 1989, og er tileinkað honum.
I því eru nær eingöngu birtar þýðingar úr
íslensku á esperanto og úr esperanto á ís-
lensku.
Hér á eftir fer þýðing á fyrsta þriðjungi
bréfs Þórbergs til óþekktrar rithandar-
fræðikonu í útlöndum. Svo virðist sem hann
hafi áður sent henni sýnishorn af rithöndum
nokkurra manna og hafi hún reynt að ráða í
skapgerð þeirra út frá fræðum sínum. í
bréfínu bregst Þórbergur við þeim skap-
gerðarlestri. Þessi hluti bréfsins hefur áður
birst bæði á esperanto og í íslenskri þýð-
ingu Kristjáns Eiríkssonar í 34. tölublaði La
Tradukisto. Er það hér birt með góðfúslegu
leyfí Máls og menningar og ritstjórnar La
Tradukisto.
Reykjavík 1932,
á þeim helgum degi,
er vor mikli Jesús
mettaði fimm þúsund manns.
I
Heiðraða rithandarfræðikona!
Undanfarna sex daga hef ég legið sjúkur í
okkar árlega kvefi. Þessi skammarlegi ósig-
ur lífsins hefur gefið mér ágætt tækifæri til
þess að efna gamalt loforð um nokkrar
hneykslissögur. Og nú þegar mér er batnað
hreinskrifa ég á þessi blöð þau uppköst sem
ég setti á önnur blöð á meðan ég lá á bakinu
með 39 stiga hita. Ég hef bréf mitt á nokkr-
um minnisverðum atvikum úr lífi háttvirtra
rithandarviðfangsefna þinna.
II
Nikolína Ámadóttir var einu sinni ung og
falleg, guðhrædd mær, eigandi sér þúsundir
Svo virðist sem Þórbergur
hafi áður sent rithandar-
fræðikonunni sýnishorn
af rithöndum nokkurra
manna og að hún hafi
reynt að ráða í skap-
gerð þeirra út frá
fræðum sínum.
fánýtra drauma, eins og allir, sjáandi lífið
gegnum fölsk gleraugu hins heimska upp-
eldis. Faðir hennar var kaupmaður og miðl-
ungi vel þokkaður spekúlant. Móðir hennar
var komin af grónu ríkisfólki, íhaldssömu að
eðlisfari, staðföstu í skapi, fornu í hugs-
unarhætti. Eitt sinn voru þau hjónin í góð-
um efnum. En „illur fengur illa forgengur"
og með árunum runnu eignir þeirra burt
eins og vatn í sand.
í fyrstu bjó fjölskyldan í smábæ á Vest-
fjörðum þar sem presturinn og kaupmað-
urinn voru mikilvægustu skepnur alheims-
ins, þar sem fólkið hafði í tíu alda rás verið
hert af galdramætti djöfulsins og þrotlausri
baráttu við öldur sjávar. En árið 1915 flutt-
ist fjölskyldan til Reykjavíkur og þar hefur
hún átt heima síðan.
Um þessar mundir stundaði nám við
Menntaskólann í Reykjavík ungur sveinn,
laglegur í andliti og með heillandi rödd.
Skáldgáfu hafði hann einnig og hann var
skínandi upplesari. Hann sagði draugasögur
af svo mikilli list að menn skynjuðu nálægð
hinna hræðilegu afturgangna og engu var
líkara en andrúmsloftið fylltist af braki nak-
inna beinagrinda og mettaðist grafarþef. En
annað hné hans var stíft af völdum berkla
sem hann hafði einhvern tímann fengið og
var hann því orkusmár til vinnu. Hann var
skínandi fátækur og sagt var að hann ynni
fyrir sínu daglega brauði með því að láta
greiðasölukonum ást sína í té.
Þessi sveinn fann einhvern veginn hinn
þrönga stíg að foreldrahúsum Nikolínu. Þar
fékk hann fæði á seinni árum sínum í
menntaskóla, í þetta skipti ekki vegna ástar
á húsmóðurinni - enda hún orðin gömul -
heldur má þakka það einhvers konar eining-
arsambandi við ungfrú Nikolínu. Og fljót-
lega eftir að hann tók stúdentspróf gengu
þau í hjónaband. Og mitt í ölvun hveiti-
brauðsdaganna fóru þau til Þýskalands,
hann til að leggja stund á bókmenntir, hún
til að hlýðnast skipun vors himneska föður
og bæði til þess að njóta í leynum draums-
ins um neðri mörk ástarinnar.
Þau reistu hjónarúm sitt við hliðargötu í
Leipzig. Og í nokkur ár lifðu þau þar í „heil-
ögu samræmi". Hinn gáfaði eiginmaður fékk
dálítinn styrk frá íslenska ríkinu til að nema
þýskar bókmenntir og hin trúfasta eig-
inkona var studd af föður sínum til þess að
halda áfram að hlýðnast skipun vors
himneska herra. Þetta var á tímum lágs
gengis í Þýskalandi. En skyndilega jókst
gildi peninganna. Vegna þessa varð stuðn-
ingurinn sem faðir hennar hafði látið í té
næstum að engu og styrknum frá ríkinu var
um það bil að ljúka.
Þá féll hinn ungi eiginmaður í arma
þýskrar fegurðardísar og nokkru seinna
varð ósamræmið milli hinna útslitnu hús-
gagna til þess að skilja hjónin endanlega að.
Með brostið hjarta sneri hún aftur til ís-
lands en hann vinnur ennþá, berklaveikur,
fyrir sínu daglega brauði í Þýskalandi, alltaf
jafn harðákveðinn í þeirri ætlan sinni að
byrja á morgun á hinu sígilda meistaraverki
sínu.
I mörg ár leið Nikolína miklar hjartakval-
ir. Og oft varð hún að liggja langtímum
saman í rúminu vegna þessara þjáninga. Á
seinustu árum er heilsa hennar miklu betri
þrátt fyrir nokkur misheppnuð ástarævin-
týri sem hún hefur orðið að ganga í gegnum
annað slagið. En hvernig sem örlagahjólið
veltist er Nikolína alltaf í góðu skapi,
greind, fyndin og hugrökk. Og hún óttast
hvorki Guð né hans afhaldskumpána við
eMa helvítis.
Ég hygg að lesturinn úr rithönd hennar
sé nokkuð góður. Samt verð ég að við-
urkenna að ég þekki hana ekki nægilega vel
til að dæma fullkomlega um það. Ég hef
alltaf forðast að vera einn með Nikolínu því
þá verða hennar eigin tilfinningar og að-
stæður svo yfirþyrmandi að ekki er hægt að
tala um það. Sjálf kvartar hún um rithand-
arlesturinn. Reyndar viðurkennir hún að
hann standist að vissu marki en sé þó ábóta-
vant. Hún þekkir sig í honum að hluta en
telur þó nokkuð skorta á lýsinguna. Til
dæmis segist hún vera mjög trúhneigð og
músíkölsk. En ekki er vikið að þessum eig-
inleikum í rithandarlestri hennar.
Leyfist mér að lokum að bera fram eft-
irfarandi spurningu.
Er ekki unnt að greina alvarlegan, lang-
vinnan sjúkdóm, líkamlegan eða andlegan, á
rithöndinni?
Og með því lýk ég sorgarsögu Nikolínu
Árnadóttur.
III
H. Laxness, hvers fullt nafn er nú Hall-
dór Kiljan Laxness, er rithöfundur og þó
einkum sagnahöfundur. Faðir hans var mús-
íkalskur hjartagæðingur og vann sem vega-
vinnuverkstjóri hjá ríkinu. Seinustu árin
sem hann lifði var hann einnig bóndi á bæn-
um Laxnesi, nokkra kílómetra frá Reykja-
vík. Kona hans og móðir Laxness er mikil
húsmóðir og snjöll fjármálakona, að minnsta
kosti í eigin þágu.
Laxness hóf nám í Menntaskólanum í
Reykjavík en þegar hann var kominn í 4.
bekk varð hann að leggja lærdóminn á hill-
una vegna skakandi þrýstings skáldlegra
vinda.
Ungur hóf hann rithöfundarferil sinn.
Fyrsta bók hans var stutt skáldsaga þar
sem nokkrar sögupersónanna frömdu sjálfs-
morð vegna óhamingjusamrar ástar en ekki
hef ég heyrt að þeim hafi tekist að fá nokk-
urn lesanda til að farga sér. Eftir þessar
blóðsúthellingar þrammaði hið unga skáld
eftir götum Reykjavíkur með hátíðlegan
svip, nefklemmur af gulli og breiðan heldri-
mannaflibba tautandi við sjálfan sig: „Ég
óska mér ekki frægðar en yrði ánægður að-
eins ef vegfarendur segðu: í þessari ásjónu
býr eitthvað mikið.“
Skömmu seinna hefst nýtt tímabil í lífi
Laxness. Tvisvar fer hann utan og dvelur á
ýmsum stöðum í Norður-Evrópu. Sú ar-
istókratíska farsótt geisaði þá um mörg
norðlæg lönd að uppgjafa rithöfundar og
listamenn leituðu skjóls hjá hinni katólsku
kirkju fyrir þjáningum helvítis eftir dauð-
ann. Til að fylgja tískunni ákvað Laxness
einnig að bjarga sálu sinni á þennan hátt.
Þess vegna snerist hann til katólskrar trúar
í annarri utanferð sinni og dvaldi um nokk-
urt skeið við mikla guðrækni í klaustri einu
í Lúksemborg. Til þess að skola sem ræki-
legast af sér sinn gamla Adam kastaði hann
föðurnafni sínu og lengdi í staðinn persónu-
leika sinn með fjórum nýjum. Er hann gekk
inn í klaustrið nefndist hann Halldór Guð-
30 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 23. DESEMBER 2000
4