Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.2000, Side 31
Þórbergur Þórdarson. Portret eftir Sverri Haraldsson.
jónsson en þegar hann fór út þaðan bar
hann sem vopn gegn Djöflinum nöfnin: Hall-
dór Pétur María Kiljan Laxness*.
Á meðan dvöl hans í klaustrinu stóð gaf
hann sig undir þá klausturgráðu sem á ís-
lenska tungu nefnist því virðulega nafni
heimsmunkur. Sagt er að hann sé neðsta
þrep klausturlifnaðar. Og hef ég heyrt að
hinir svonefndu heimsmunkar skeri sig
einkum frá öðrum lifandi verum með því að
klæðast sérstakri tegund nærbuxna. En um
þetta skref sitt hefur Laxness alltaf verið
þögull á landi voru.
Er Laxness var kominn heim úr klaustr-
inu var hann orðinn ofstækisfullur katólikki.
í hugarfylgsnum hans var katólskan eins og
fastastjarna og í kringum hana þeyttust í ei-
lífri hringrás öll hans sjónarmið og hug-
myndir. Alheimurinn breyttist í handfylli af
frumstæðum einfaldleika þar sem hverja
ráðgátu var hægt að leysa með tilvitnun í
eitthvert stórasannleiksrit hinnar heilögu
kirkju. Lofandi nafn hins heilaga föður
hverfðist rödd hans í hátíðlega aðdáun. Á
veggnum yfir rúmi sínu geymdi hann stórt
talnaband og samkvæmt því taldi hann bæn-
ir sínar í guðrækilegri. upphafningu á hverj-
um morgni, á hverju hádegi og á hverju
kvöldi. Með lokuðum augum léitaðist hann
við að beina innri sjón sinni til Golgata, út-
málandi skýrlega fyrir sér sverðs- og nagla-
förin á blessuðu holdi hins krossfesta
Krists, vitaskuld ekki samt án þess að leiða
hugann að hinu hversdagslega þjóðfélagi
sem hékk beggja vegna við vorn göfuga
frelsara. í annan stað beindi hann kröftum
sínum að því að telja skref hinnar „heilögu
meyjar“ reynandi að sjá hana fyrir sér
gangandi í kvöldhúminu að baki Olíufjallsins
til fundar við einhvern „Heilagan anda“. Og
stundum stökk hann fram úr rúminu
snemma morguns og hljóp í katólsku kirkj-
una til þess að úthella bænum sínum af
ástríðu, knéfallandi í djúpri iðran og auð-
mýkt. Og á fastandi maga smakka á hinu
ljúffenga holdi Jesú Krists.
í slíku ástandi lifði Laxness í nokkur ár.
Það gefur augaleið að slíkur heittrúarmaður
hefur notið mikillar hylli hjá hinum katólsku
prestum í Reykjavík. Og jafnvel allir kat-
ólikkar landsins - sem reyndar eru fáir og
ekki um of þrúgaðir af hinni æðri visku -
litu á hann sem rísandi stjörnu á hinum kat-
ólska himni. Þessi aðdáun varð þó blandin
nokkurri tortryggni þegar sá orðrómur
læddist um borgina að einhver „sveitastúlka
í meydómi“ hefði alið honum barn í Dan-
mörku.
Einhverju sinni, rétt eftir trúskifti sín,
dvaldi Laxness nokkurn tíma í Kaupmanna-
höfn. Þá bjó hann hjá íslenskum hjónum
sem ég þekkti vel. Á meðan á dvöl hans þar
stóð vanrækti hann að taka sakramentið í
nokkrar vikur. Vegna þessa virtist hann
verða órólegur og kvartaði hann oft um
þessa léttúð sína. Til þess að fá sakramentið
varð hann aðfara í kirkjuna að morgunlagi.
En hann var morgunsvæfur og því bað hann
húsbóndann að vekja sig þegar hann færi til
vinnu sinnar. Húsbóndinn gerði það en Lax-
ness sofnaði aftur. Að lokum fékk hann þó *
svo óþolandi samviskubit að húsbóndanum
tókst að reka hann fram úr rúminu. Og Lax-
ness bjó sig nú undir guðsþjónustuna. Áður
en hann fór af stað bauð húsfreyja honum
morgunkaffi eins og venjulega. Laxness
svaraði: „Ertu frá þér? Ég má ekkert
smakka áður en ég nýt hinnar helgu mál-
tíðar.“ Að svo búnu fór hann út. En eftir
skamma stund kom hann aftur. Hálffelmtr-
uð spurði húsfreyjan: „Hvað kom fyrir?
Ertu strax búinn að taka sakramentið?"
„Heldurðu ekki,“ svaraði Laxness, „að hel-
vítis presturinn hafi verið farinn frá altarinu
þegar ég kom.“
Þessa sögu sagði húsfreyjan mér sjálf fyr-
ir nokkrum árum og lýsir hún vel hugar-
ástandi Laxness um þessar mundir.
Nú víkur sögu minni að öðrum herra-
manni.
í afskekktum dal skammt frá vestur-
strönd íslands er gamalt bóndabýli nefnt
Bersatunga. Þar bjó fyrir níu hundruð árum
frægur berserkur er kallaður var Bersi eða
Hólmgöngu-Bersi eða Bersi skáld. Hann var
óeirinn vígamaður og skáld. í fornum bók-
menntum vorum segir frá skemmtilegu at-
viki úr ævi hans.
Er Bersi var orðinn gamall varð hann að
liggja í rekkju sakir hrumleika. Þá var í
Bersatungu smádrengur sem nefndist Hall-
dór Ólafsson. Dag einn, er heimamenn í
Bersatungu voru að vinna á engjum, varð
Bersi einn að gæta piltsins heima á bænum.
Þarna lá Bersi í rekkju sinni máttlaus af elli
en drengurinn í vöggu vanmátta sakir æsku
sinnar. Allt í einu féll drengsnáðinn út úr
vöggunni á gólfið. Gat Bersi hvergi hjálpað
honum. Mælti Bersi þá fram þessa vísu sem
þekkt er í bókmenntum vorum. Er hún
markviss tjáning á óumflýjanlegum örlög-
um, eins einföld og hugsast getur:
Liggjum báðir
í lamasessi,
Halldór og ek,
höfum engi þrek.
Veldur elli mér
en æska þér,
þess batnar þér
en þeygi mér.
Náiægt Bersatungu er bær nefndur
Hvítidalur. Þar átti heima fyrir nokkrum ár-
um ungur maður, sem nefndist Stefán frá
Hvítadal. Hann var gott skáld og óþreytandi
ástamaður. Ölkær var hann einnig. Áður
hafði hann verið tvö ár í Noregi. Þar hafði
hann verið sleginn alvarlegri tæringu og
eftir nokkurra mánaða dvöl á heilsuhæli var
hann sendur til íslands sem ólæknandi
dauðans matur. Þetta var árið 1914. En þeg-
ar Stefán kom heim til fósturforeldra sinna í
Hvítadal skánaði heilsa hans skyndilega og
eftir nokkurn tíma gat hann á ný byrjað sitt
fyrra líferni.
Sumarið 1917 kom ung stúlka að Hvítadal
til að sauma föt. Ekki var hún fögur en eftir
æfðum smekk Stefáns þrýstin og fagursköp-
uð. Stefán varð ástfanginn af henni og árið
eftir giftu þau sig og fóru að hokra á jarð-
arskika sem faðir eiginkonunnar átti. En
þaðan urðu þau á brott eftir skamma dvöl.
Þá tóku þau á leigu kot eitt þar í grenndinni
og var nafn þess táknrænt fyrir efnalegar
ástæður þeirra. Það nefndist Kross. Og
þarna bjuggu þau við skínandi fátækt í
nokkur ár.
Þá freistaði hið áreitna eðli skáldsins
hans til að snúa alþekktu íslensku sorg-
arljóði í hið versta háð. Ljóð þetta hafði ver-
ið ort fyrir mörgum árum af hinu nafnkunna
skáldi, Matthíasi Jochumssyni, um dáinn
höfðingsmann, stórbónda og kammerráð,
forríkan og drambsaman. Afkomendur
kammerráðsins bjuggu ennþá á sama stór-
býlinu í nágrenni Stefáns og þeir höfðu leigt
honum kotið. Hið upprunalega ljóð Matt-
híasar hafði verið samið að bón ættingja
hins dána og gegn gjaldi. Það var há-
stemmd, andlaus lofgerð um kammerráðið
og þess fræga bæ. Samt hafði ljóðið alltaf
verið stolt fjölskyldunnar. En skopstæling
Stefáns var vægðarlaust háð um úrættingu
og niðurlægingu afkomendanna þar sem
hverju lofsyrði Matthíasar hafði verið snúið
í andhverfu sína.
Þegar fjölskylda sveitarhöfðingjans
heyrði hina blygðunarlausu skopstælingu ^
Stefáns, varð hún svo sjóðandi reið að hún
rak skáldið burt af kotinu. Og varð Stefán
þá landlaus og búlaus. í þessum vandræðum
tókst honum að fá lánaða peninga hjá ríkinu
til að kaupa býlið Bersatungu sem þá var á
lausu. En þegar hann síðar varð að borga af
lánum til ríkisins hafði hann engin úrræði til
f-
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. DESEMBER 2000 3 1