Morgunblaðið - 14.07.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 14. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
V
estan hafs er um fátt
meira rætt en
kvennamál þing-
manns nokkurs úr
hópi demókrata.
Reyndar fjallaði sagan upp-
haflega um horfna stúlku en
þungamiðjan hefur færst yfir á
leynilegt ástarsamband hennar
við þingmanninn og síðan mögu-
legan þátt þingmannsins í hvarfi
hennar. Nefndur þingmaður
hélt sambandinu leyndu í
lengstu lög og fór hörðum orð-
um um vonsku fjölmiðlafólks
sem væri
ákveðið í að
ræna hann
öllu einkalífi
og gera líf
fjölskyldu
hans óbæri-
legt án nokk-
urrar ástæðu.
Hann botnaði bara ekki neitt í
neinu og var ákaflega sár.
Forsaga málsins er sú, að í
lok apríl hvarf ung kona að
nafni Chandra Levy sporlaust í
Washington, þar sem hún hafði
starfað sem lærlingur hjá fang-
elsismálastofnun. Fljótlega
skutu upp kollinum sögur um að
hún hefði átt vingott við Gary
Condit, þingmann frá Kali-
forníu. Þingmaðurinn sagðist
vissulega kannast við stúlkuna
og að hún hefði eitt sinn gist á
heimili hans, en tók fram að á
milli þeirra hefði verið vináttu-
samband. Hann lét starfsmenn
sína endurtaka þetta æ ofan í æ
við fjölmiðla og sumir sam-
þingmenn hans sögðu hann hafa
fullyrt þetta við þá. Og auðvitað
margendurtók hann þetta í sím-
tölum við foreldra ungu kon-
unnar. Hann lýsti því líka yfir
að hann myndi veita lögreglunni
allar þær upplýsingar sem hann
mögulega gæti.
Þarna kom strax fyrsta klúð-
ur. Auðvitað kom í ljós að þing-
maðurinn var ekki bara góður
vinur ungu konunnar, sem er
hátt í þremur áratugum yngri
en hann. Hann hafði staðið í
ástarsambandi við hana, en
reiknaði líklega ekki með að
hún segði frænku sinni alla sól-
arsöguna. Sjálfur viðurkenndi
hann þetta loks í þriðja viðtali
við lögreglu í byrjun júlí. Þing-
maðurinn sagðist hafa þagað yf-
ir sambandinu af tillitssemi við
fjölskyldu sína og sagði sam-
bandið ekki koma rannsókninni
á hvarfi ungu konunnar á nokk-
urn hátt við. Sem var auðvitað
klúður númer tvö, því lögreglan
hafði vikum saman lýst því yfir
hversu mikilvægt væri að púsla
saman öllum brotum til að
reyna að fá heilsteypta mynd af
lífi ungu konunnar, því þá væru
meiri líkur á að finna hana.
Það bætti ekki úr skák fyrir
þingmanninn að foreldrar ungu
konunnar réðu lögfræðing sér
til halds og trausts, en hann er
þekktastur fyrir störf sín fyrir
móður Monicu Lewinsky. Þegar
þetta spurðist fóru vondir menn
á fjölmiðlum að rifja upp vand-
lætingu þingmannsins, þegar
Clinton forseti og flokksbróðir
hans varð uppvís að framhjá-
haldi með lærlingnum Monicu,
og lygum í kjölfarið. Og ein-
hvers staðar fannst meira að
segja upptaka af þingmanninum
þar sem hann lét móðan mása
um ömurlegan siðferðisbrest
forsetans. Þingmaðurinn
hnykkti sjálfur klaufalega á
þessum tengslum með því að
ráða sér lögmann, sem hafði að-
stoðað Clinton í hremmingum
hans. Og þá hófust hártog-
anirnar, þar sem lögmaðurinn
hélt því fram að þingmaðurinn
hefði í raun aldrei neitað ást-
arsambandinu, heldur bara sagt
að hann og unga konan hefðu
verið góðir vinir. Aðrir (lesist:
hið vonda fjölmiðlafólk) hefðu
túlkað þau ummæli sem neitun
á ástarsambandi.
Þá sjaldan að þingmaðurinn
sendi frá sér yfirlýsingar var
það helst til að skammast út í
fjölmiðla. Hann var afskaplega
áhyggjufullur yfir því að til-
gangslaus áhugi þeirra á sér og
meintu sambandi sínu við
Chöndru (á þessu stigi málsins
var hann ekki búinn að við-
urkenna það), gæti afvegaleitt
almenningsálitið og beint at-
hygli lögreglu frá því brýna
verkefni að finna Chöndru.
Svo kom fram á sjónarsviðið
kona sem sagðist hafa átt í ást-
arsambandi við þingmanninn í
10 mánuði. Þegar fréttir af
sambandinu hefðu lekið til fjöl-
miðla hefðu lögmenn hans reynt
að fá hana til að undirrita yf-
irlýsingu um að ekkert hafi ver-
ið á milli þeirra. Ef þessi kona
segir satt og rétt frá hefur þing-
maðurinn enn gerst sekur um
dómgreindarskort af hæstu
gráðu, enda ekki sæmandi þing-
manni að knýja fram rangar yf-
irlýsingar til að hlífa eigin
skinni. Bandaríska alrík-
islögreglan hefur ákveðið að
skoða málið nánar, en blessaður
þingmaðurinn er mest svekktur
út í fjölmiðla fyrir að hafa búið
til enn einn storminn í vatns-
glasinu með því að greina frá
þessu lítilræði.
Frá upphafi hefur lögreglan
margoft lýst því yfir, að Condit
sé ekki grunaður um neinn
glæp. Það er reyndar kannski
fyrst og fremst tæknilegt atriði
því enn er ekki víst að glæpur
hafi verið framinn. Það er hins
vegar ljóst að nú fer áhugi lög-
reglunnar á Condit vaxandi.
Það eitt, að hafa átt í vináttu-
eða ástarsambandi við konu sem
hvarf sporlaust, þýðir ekki að
maðurinn hafi hvarf hennar á
samviskunni. En hann hefði átt
að læra þá lexíu af vandræða-
gangi Clintons, að það þýðir lít-
ið að ætla að skjóta sendiboðann
þegar upp um allt saman kemst.
Vondar
fréttir af
góðu fólki
... en blessaður þingmaðurinn er mest
svekktur út í fjölmiðla fyrir að hafa búið
til enn einn storminn í vatnsglasinu
með því að greina frá þessu lítilræði.“
VIÐHORF
Eftir Hönnu
Katrínu
Friðriksson
hkfridriksson-
@ucdavis.edu
ÍSINN rak vestur með land-
inu. Hvað merkir þetta? Jú, það
merkir að ísinn færðist vestur
með landinu. Ísinn gerði hvorki
eitt né annað. Hann var ekki
gerandi þess verknaðar sem
sögnin að reka felur í sér. Hann
var þolandi verknaðarins, enda
kemur í ljós, ef að er gáð, að ís-
inn var þarna í þolfalli. Það lítur
reyndar út alveg eins og nefni-
fallið, svo að sumum kann að
sjást yfir þetta að lítt athuguðu
máli.
Hver rak ísinn vestur með
landinu? Þess var ekki getið og
stóð ekki til. Það stafar af því, að
þarna var að verki einhver óper-
sónulegur kraftur sem rak ísinn.
Að minnsta kosti kraftur sem
menn eru ekki reiðubúnir að
nafngreina. Í þessu dæmi er því
sögnin að reka ópersónuleg,
öðru nafni einpersónuleg, vegna
þess að slíkar sagnir breyta ekki
um mynd, þótt skipt sé um per-
sónufornafn (eða nafnorð) með
þeim. Mig rak, þig rak, bátinn
rak, okkur rak, ísinn rak o.s.frv.
Sögnin alltaf eins, einpersónu-
leg, og alltaf með henni þolfall.
Auðvitað getum við sagt: ísinn
rakst vestur með landinu, eða:
ísinn var rekinn, en heldur þykir
mér það kollótt tal miðað við hið
sígilda orðalag: ísinn rak.
Ef mönnum þykir óljóst hvort
ísinn var nefnifall eða þolfall, þá
skulum við bara skipta um orð. Í
staðinn fyrir safnheitið ís skul-
um við prófa einheitið ísjaki.
Ekki er það eins í nefnifalli og
þolfalli. Þá eigum við að segja: ís-
jakann rak vestur með landinu,
ekki *ísjakinn rak, o.s.frv. Af
þeirri einföldu ástæðu, að ísjak-
inn rak ekki nokkurn skapaðan
hlut, en einhver ópersónulegur
kraftur rak ísjakann. Því segj-
um við: bátinn rak (ekki bátur-
inn) að landi, skýin bar (ekki
báru) yfir bæinn, mig (ekki ég)
bar af réttri leið.
Og þvílíkar sögur bar (ekki
báru) á góma, að mig (ekki ég)
rak í rogastans.
Ópersónulegar sagnir eru
skemmtilegar, og rökhugsun
býr á bak við þær. Mikill skaði
væri máli okkar, ef við týndum
þeim í fljótræði og heimsku.


Hlymrekur handan kvað:
Um matgogginn, ofurátsmanninn,
sem eðlilegt var, fór það þanninn,
að hann át á sig gat,
en ei þar við sat,
því að gatið svo gleypti í sig manninn.


Jóhannes Arason, þaulreynd-
ur útvarpsmaður, hringdi til
mín, langmæddur eins og fleiri, á
því að heyra „á“ fyrir framan 17.
júní. Þetta á er fullkomlega
óþarft og að tilfinningu okkar
Jóhannesar til leiðinda svo nærri
stappar vanhelgun. „Á sautjánd-
anum“ heyrist líka, rétt eins og
þegar menn eru að tala um 13.
dag jóla. Hann er fremur glens-
dagur en hátíð.
Við Íslendingar erum svo
heppnir að eiga tímaþolfall. Þess
vegna setjum við í bréfhaus
„Fyrsta febrúar“, til dæmis, ekki
„Á fyrsta febrúar“. Það er þó
ekkert nema hefð og tilfinning
sem mælir gegn á-i fyrir framan
tímaþolfall. Það er ekki mál-
fræðilega rangt, enda segjum
við jafnan „á aðfangadag“ jóla.
Ég læt þetta duga í bili, en á von
á bréfi frá Jóhannesi. Mér er
kunnugt um að hann hefur í
kyrrþey – og með góðum árangri
– leiðbeint fjölmiðlafólki um fal-
legt íslenskt mál.


Bréf Kristínar Pétursdóttur,
annar hluti:
1) Þeir eru margir viðsjár-
verðir viðmælendur þáttanna
„Víðsjá“ svo og þáttastjórnend-
urnir sjálfir. Hjá þeim verða allir
„var“ við eitthvað, sama hvaða
kyns þeir eru. Hann, hún, það,
(barnið), þeir, þær og þau urðu
var við óróa í sumar, og í vor
varð Elisabeth Wurst var við
einhvern bölvaðan ósómann. Svo
ekki sé minnst á hökt og stirð-
busalegt málfar, slettur, ambög-
ur og þessi endalausu dánaraf-
mæli í stað ártíða og sífelldrar
notkunar ensku-kæksins „ókei“.
„Segjandi þetta eða hitt, talandi
um þetta eða hitt. Verandi í
þessum sporum.“
2) Sumir heimspekingar
kunna ekki að beygja orðin faðir
og dóttir. T.d. var sagt í þætti
hjá heimspekingi: Rætt var við
Kristínu Halldórsdóttir. Frá-
sögn: hann spurði faðir sinn ekki
ráða.
3) T.d. spurði stjórnandi þátt-
ar um bókmenntir stórreykinga-
konu, sem búin var að reykja í 40
ár og var nýlega hætt: „Hefirðu
orðið var við einhver neikvæð
áhrif, eftir þú hættir að reykja?“
Gagnrýnandi á kvikmyndir
sagði t.d. í vor: „Mér hlakkar
ofsalega til að sjá nýjasta pró-
dukt þessa súpersénís horrors-
ins.“ Og aftur sagði hún í sumar:
„Þessi dogmatíski leikstjóri ger-
ir í því að provokera fólki, point-
edly.“
4) Sumir sjónvarpsþulir og
fréttafólk er t.d. gjarnt á að fara
í bæinn og versla vörur (í merk-
ingunni að kaupa). Eins lýsa þau
hraðfleygum skipum en ekki
hraðskreiðum. Nú er mjög vin-
sælt að versla hluti. Hvað sem
það þýðir. Svo er það þessi sí-
fellda ensku-amaba „ókei“. Hve-
nær losnum við við hana?
5) Fréttafólk íþrótta er oft
sorglega klaufadómslegt og fá-
tæklegt í lýsingum sínum. Í
musterinu bylur sífellt sama
bullið um boltahnoðið. Hvimleitt
er þetta endalausa mas um að lið
mæti liði og sumir lúti í gras,
hvað svo sem það þýðir. Hvað er
þá að lúta í mold, mýri, vatn eða
grjót? Væri ekki rétt að skikka
það til að lesa Íslendingasögurn-
ar þar sem lýst er kappleikjum?
Þar fengi það ríkulegan orða-
forða.


Sjálfrátt ei í sálu þína
sólargeislar æðri skína,
ofan að þá birtu ber.
Ljóssins skilurðu eðli eigi,
en – eins fyrir það á lífsins vegi
ljómar það og lýsir þér.
(Grímur Thomsen, 1820–1896,
Skilningur og trú.)
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1.118. þáttur
ÞAÐ barst nýlega
bréf inn um lúguna á
heimilinu mínu. Frá
Ríkisútvarpinu og stílað
á dóttur mína. Hún er
25 ára. Stelpan er
ennþá skráð með heim-
ili hjá okkur foreldrun-
um, fullorðin manneskj-
an. Það er nú
einfaldlega af því að hún
er ekki farin að búa hér
á landi. Hún býr sem
stendur í Englandi af
því að hún er í námi þar.
Ég stalst til að opna
bréfið. Svo sem ekki af
því að mér finnist gluggapóstur svo
spennandi. Heldur af því að mér datt
jafnvel í hug að RÚV væri að senda
frá sér efni sem væri til þess fallið að
draga að nýja notendur. Áhugi minn á
markaðssetningu hins opinbera er
ódrepandi. Þetta var í þá áttina.
Markaðssetning að hætti ríkisins:
„Samkvæmt skrá yfir greiðendur
afnotagjalda Ríkisútvarpsins virðist
sem þú sért ekki greiðandi afnota-
gjalda.
Og til að ná athyglinni ennþá betur.
„Samkvæmt lögum nr. 68/1985 skal
greiða afnotagjald af öllum útvarps-
og sjónvarpstækjum, einnig af tækj-
um sem fengin eru að láni hjá öðrum
greiðendum afnota-
gjalda. Aðeins ber að
greiða eitt afnotagjald á
heimili.
Jú, jú, þetta dregur
að notendur. Sérstak-
lega ef því væri líka
fylgt eftir af embættis-
mönnunum. Talandi til
okkar í tón landsfeðr-
anna, ábúðarmiklir á
svip.
Þegar þessi gamla
góða markaðssetning
nær til mín dettur mér í
hug hvort það sé ekki
hrein og klár vitleysa að
vera að reyna að hafa sjálfstæðan
vilja. Það þarf ekki marga Íslendinga
til að sjá okkur fyrir ákvörðunum.
Mig minnir að það hafi jafnvel verið
töluvert í þeim dúr fyrir ekkert svo
mörgum árum. Mér fannst t.d. alltaf
nokkuð gaman að hlusta á lög unga
fólksins og topp tíu, þegar þeir út-
varpsþættir voru skammtaðir einu
sinni í viku hvor. Ég hef heldur ekki
gleymt mikilvægi þess að hlusta á
fréttir og veður eða dánarfegnir og
jarðarfarir. Krakkarnir mínir, sem
reyndar eru að verða fullorðnir, ef
horft er á tölurnar fyrir aldur þeirra,
þeir skilja ekkert í áhuga mínum á
botni Miðjarðarhafs, vindstigum og
andlátum. Mér finnst þau eigi að láta
sig þau málefni varða. Það eru greini-
lega fleiri sammála mér í því.
Mér finnst samt þessi umhyggju-
semi RÚV óþörf. Þótt ég sé þeirrar
skoðunar að börn eigi að fullorðnast
með tímanum og stofna sitt eigið
heimili, þá finnst mér ábendingar í þá
átt frá RÚV ekki viðeigandi. Það
mætti að sjálfsögðu hafa útvarps- eða
sjónvarpsþátt um þannig málefni. En
afnotadeildin á ekkert að vera að
skipta sér af þessu. Það ætti að finna
starfsmönnum hennar önnur verk-
efni.
Ég bíð spenntur eftir næsta mark-
aðsátaki frá RÚV. Vonandi verður þá
búið að losa R-ið frá nafninu og þeir
sem mest halda upp á það farnir að
gera eitthvað annað.
Er RÚV dóni?
Birgir Finnbogason
Afnotagjöld
Þegar þessi markaðs-
setning nær til mín
dettur mér í hug, segir
Birgir Finnbogason,
hvort það sé ekki vit-
leysa að reyna að hafa
sjálfstæðan vilja.
Höfundur er endurskoðandi.