Morgunblaðið - 22.07.2001, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í HVERJU ertu – „Hot Sex“?gæti verið verið tilvitnun ísamtal barns og fullorðinnarmanneskju. Ekki endilega í fá-förnu húsasundi, í miðborg-
inni að næturlagi eða einhvers staðar
í úti í hinum stóra heimi. Ef marka
má nýlega bandaríska rannsókn gæti
barnið allt eins fengið tilboðið heima
hjá sér og jafnvel inni í barnaher-
bergi án vitneskju annarra í fjöl-
skyldunni. Fyrir þá sem ekki hafa
áttað sig á því um hvað er rætt er
með dæminu vísað til Netsins og
spjallrásanna (irkisins) sérstaklega.
The Journal of the American Medical
Association greindi nýlega frá síma-
könnun á tíðni kynferðislegrar
áreitni gagnvart bandarískum net-
notendum á aldrinum 10 til 17 ára,
sem nota Netið reglulega.
Niðurstöðurnar komu á óvart því
að í 1.500 manna úrtaki töldu hátt í
300 ungmenni – tæplega eitt af hverj-
um fimm – sig hafa orðið fyrir kyn-
ferðislegri áreitni á Netinu minnst
einu sinni á síðasta ári. Við nánari at-
hugun kom í ljós að ákveðnir þættir
virtust auka líkurnar á því að ung-
mennin hefðu orðið fyrir kynferðis-
legri áreitni. Stelpur voru í meiri
áhættu heldur en strákar. Líkurnar á
kynferðislegri áreitni á Netinu juk-
ust með hækkandi aldri, vaxandi net-
notkun og samskiptum inni á svoköll-
uðum lokuðum rásum irkisins. Af
öðrum börnum voru sérstaklega
nefndir til sögunnar viðkvæmir hóp-
ar eins og þunglynd börn, skilnaðar-
börn, misnotuð börn og börn í sorg
vegna dauðsfalla í fjölskyldunni.
Lokaðar rásir varhugaverðar
Rannsakendurnir létu ekki þar við
sitja heldur veltu því fyrir sér hvaða
þættir virtust draga úr líkunum á því
að ungmennin yrðu fyrir kynferðis-
legri áreitni á Netinu. Mestu virtist
skipta að börnin hefðu varann á sér í
samskiptum við ókunnuga á Netinu
og héldu sig fjarri lokuðum rásum á
irkinu. Aðrir þættir tengdust beint
eftirliti foreldra með netnotkun
barna sinna. Ef börn þurftu leyfi til
að fara inn á Netið, fylgdu ákveðnum
reglum um hámarkstímalengd á
Netinu og val á efni dró verulega úr
líkunum á kynferðislegri áreitni. Af
hópnum sem varð fyrir kynferðis-
legri áreitni á Netinu sögðust 25%
hafa fundið fyrir hræðslutilfinningu
eða verið í uppnámi í kjölfarið. Yngri
börn voru líklegri heldur en eldri
börn til að líða illa. Ef börn höfðu
samskiptin í tölvu utan heimilisins
voru líkurnar meiri og síðast en ekki
síst ef börnin reyndu að hafa samb-
and við viðkomandi.
Ekki er síður athyglisvert að álíka
hátt hlutfall og orðið hafði fyrir kyn-
ferðislegri áreitni á Netinu hafði orð-
ið fyrir slíku af hendi fullorðinna al-
mennt á sama tíma, þ.e. óþægilegu
kynferðislegu tali, ásókn í upplýsing-
ar eða tengsl af því tagi. Ef gerður er
sá fyrirvari að stundum getur reynst
erfitt að skera úr um hvort fullorðinn
eða unglingur á í hlut á Netinu virð-
ast börn í aldurshópnum 10 til 17 ára
því fyrst og fremst upplifa kynferð-
islega áreitni á Netinu samkvæmt
bandarísku rannsókninni. Áreitið
verður í fæstum tilfellum alvarlegt,
þ.e. aðeins í 3% tilvika er ítrekað
reynt að nálgast barnið með póst-
sendingu eða símtali. Aðeins um 10%
af kynferðislegu áreitninni í garð
barnanna í úrtakinu voru kærð til
netþjónustu, lögreglu eða annars
konar yfirvalda og reyndar kom í ljós
að 69% foreldra og 76% barna vissu
ekki hvert ætti að tilkynna áreitnina.
„Öruggt spjall“ í haust
Ekkert barnanna úr úrtakinu varð
fyrir beinni kynferðislegri misbeit-
ingu í kjölfar áreitninnar á Netinu.
Þó eru mýmörg dæmi um að slíkt
hafi gerst úti í hinum stóra heimi eins
og greint er frá á vefjum á borð við
chatdanger.com og childnet-int.org
og dæmi eru um að börn hafi beinlín-
is horfið eftir að hafa myndað tengsl
við ókunnuga í gegnum Netið.
Hörður Jóhannesson, yfirlög-
regluþjónn í Reykjavík, segir að lög-
reglunni í Reykjavík hafi borist 4 til 5
tilkynningar um að karlar hafi lokkað
börn, bæði stráka og stelpur, til fund-
ar við sig í gegnum irkið á síðustu 3
árum. Rannsókn þótti í engu tilvik-
anna gefa tilefni til kæru. Tilkynn-
ingarnar bárust ýmist frá foreldrum
eða barnaverndaryfirvöldum.
Karl Steinar Valsson, aðstoðaryf-
irlögregluþjónn í Reykjavík, segir að
með tilliti til reynslu annarra Norð-
urlandaþjóða hafi verið ákveðið að
ýta úr vör sérstöku forvarnarverk-
efni í tengslum við örugga netnotkun
barna hér á landi. „Við erum í sam-
starfi við afbrotavarnarráð hinna
Norðurlandanna og þar skiptast
þjóðirnar gjarnan á góðum hug-
myndum. Forvarnarverkefni Dan-
anna undir yfirskriftinni sikerchat
(öruggt spjall) vakti athygli mína fyr-
ir tveimur árum. Hugmyndin hefur
reyndar verið útfærð á öllum hinum
Norðurlöndunum. Þótt vandamálið
sé enn ekki útbreitt á Íslandi ákvað
ég, með tilliti til reynslu hinna þjóð-
anna, að stuðla að því að verkefnið
yrði tekið upp hér á landi.“
Karl Steinar segir að verkefnið sé
að stærstum hluta á tölvutæku formi
og afar myndrænt. „Um leið og börn-
in fara inn á Netið í skólanum birtast
á skjánum ákveðnar leiðbeiningar
um Netið, hvað beri að varast og
hvernig sé eðilegt að bregðast við
óeðlilegum samskiptum. Í framhaldi
af því birtast síðan af og til á skjánum
rammar til að minna börnin á ein-
staka liði í leiðbeiningunum,“ sagði
hann og tók fram að kennarar fengju
veggspjöld til að styðja við leiðbein-
ingarnar. „Foreldrar fá síðan sér-
stakan upplýsingapakka, t.d. um
hvernig hægt sé að setja upp svokall-
aðar síur á heimilistölvunum og jafn-
vel samsvarandi búnaði og í skólan-
um.“
Að verkefninu koma auk lögregl-
unnar í Reykjavík, Ríkislögreglu-
stjóri, Fræðslumiðstöð Reykjavíkur,
Íslenska menntanetið og umboðs-
maður barna. Stefnt er að því að við-
eigandi búnaður vegna verkefnisins
verði settur upp í skólum í haust.
Eins og hver annar miðill
Bent hefur verið á að irkið sé ekki
slæmt í sjálfu sér enda aðeins miðill
með sama hætti og sími, sjónvarp og
önnur fjarskipti. Cormac Callanan,
formaður evrópskra regnhlífasam-
taka neyðarlína gegn barnaklámi
INHOPE, viðurkennir að á Írlandi
sé öfgakennd hræðsla foreldra við
klám á Netinu ákveðið vandamál.
„Netið er aðallega jákvæður miðill.
Með því að nýta þennan miðil er
hægt að afla sér dýrmætrar þekk-
ingar og tengsla við fólk úti um allan
heim. Að kenna Netinu um allt sem
miður fer í heiminum er alltof mikil
einföldun. Þrettán ára bandarísk
stúlka fer á Netið, kynntist karl-
manni á irkinu, ákveður stefnumót
með tölvupósti og farsíma og afleið-
ingarnar eru skelfilegar. Hverju er
um að kenna? Yrkinu? Tölvupóstin-
um eða farsímanum? Allir þessir
miðlar eru hluti af nútímanum, geta
gert lífið fjölbreyttara og máð út fjar-
lægðir.“
Engu að síður telur Carmac fulla
ástæðu til að foreldrar hafi eftirfar-
andi reglur í huga í tengslum við net-
notkun barna sinna.
 Hafið tölvuna ekki inni í svefn-
herbergi heldur í sameiginlegu
rými til að auðveldara sé að fylgj-
ast með notkuninni.
 Gerið ykkur far um að hafa sam-
skipti við börnin ykkar á meðan
þau eru á Netinu. Hvetjið þau til
að segja frá óþægilegum tölvu-
samskiptum.
 Bannið börnunum að gefa upp
persónulegar upplýsingar á borð
við nafn, heimilisfang og heimilis-
aðstæður án leyfis. Gefið þeim
aldrei upp greiðslukortanúmer til
að versla á Netinu.
 Talið við börnin ykkar um hverja
þau eru í samskiptum við á Net-
inu. Ef þau vilja hitta vini af irk-
inu látið þau aldrei fara ein á
fyrsta stefnumótið.
 Kynnið ykkur sjálf grundvallarat-
riðin í notkun Netsins.
 Spyrjist fyrir um hvers konar
hugbúnað er hægt að fá til að
verja börnin ykkar gegn óæski-
legu efni á Netinu.
 Tilkynnið viðeigandi yfirvöldum
um vafasamt efni/samskipti á
Netinu (Barnaheill eru að koma
upp neyðarlínu gegn barnaklámi
hér á landi).
Ungt fólk í meirihluta
Hér eins og í flestum löndum
bendir ýmislegt til að flestir notend-
ur irkisins séu ungt fólk, allt niður í
10 ára. Jafnlíklegt er að stór hópur
foreldra ungra irk-notenda hafi aldr-
ei farið inn irkið eða hafi jafnvel ekki
hugmynd um hvað við er átt.
Skemmst er frá því að segja að
grundvallarforsendan fyrir því að
komast inn á irkið (Internet Relay
Chat) er að hafa yfir að ráða tölvu og
netaðgangi. Eftir að hvorttveggja er
til reiðu þarf notandinn aðeins að
sækja sér irk-forrit af Netinu og
tengjast irkinu í gegnum ákveðinn
irk-þjón. Á Íslandi eru tveir irk-þjón-
ar, þ.e. irc.ircnet.is og irc.simnet.is,
og tengjast þeir fleiri þjónum í svo-
kölluðu irk-neti. Notendur irk-þjón-
anna á irk-netinu geta síðan átt sam-
skipti sín á milli í gegnum irkið og er
vert að taka fram að ótölulegur fjöldi
irk-neta breiðir sig út um allan heim.
Erfitt er að gera sér grein fyrir því
hversu margir Íslendingar stunda
alla jafna irkið og eru ástæðurnar
einkum tvær. Annars vegar að not-
endur geta skipt um notendanöfn eða
notað mörg notendanöfn í einu. Hins
vegar að ekki fara allir Íslendingar á
irkið í gegnum íslensku irk-þjónana
Kynferðisleg áreitni í garð barna á Netinu vaxandi vandamál í nágrannalöndunum
Eftirlit foreldra
getur skipt sköpum
Nýleg bandarísk rannsókn
gefur til kynna að einn af
hverjum fimm reglulegum
notendum Netsins í aldurs-
hópnum 10 til 17 ára hafi
orðið fyrir kynferðislegri
áreitni á Netinu á síðasta
ári. Anna G. Ólafsdóttir
komst að því að eftirlit for-
eldra getur skipt sköpum.
Lögregla og félagasamtök
líta vandann alvarlegum
augum og vinna að ýmsum
forvarnarverkefnum í
tengslum við börn og Netið.
Morgunblaðið/Billi
Mestu virtist
skipta að börnin
hefðu varann á
sér í samskiptum
við ókunnuga á
Netinu og héldu
sig fjarri lokuðum
rásum á irkinu.
Aðrir þættir
tengdust beint
eftirliti foreldra
með netnotkun
barna sinna