Morgunblaðið - 22.07.2001, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 2001 29
við þurfum að fylgja, ætlum við að eiga möguleika
á því að taka upp evruna. Það fer ekki á milli mála
að svigrúm ríkja, sem eru á jaðri evrusvæðisins
og stunda mikil viðskipti við það, til að reka sjálf-
stæða efnahags- og peningamálastefnu hefur
minnkað með tilkomu EMU og sameiginlega
gjaldmiðilsins. Eins og áður sagði hefur tilkoma
evrunnar bætt samkeppnisstöðu fyrirtækja í
ríkjum EMU. Meginmarkmið Seðlabanka Evr-
ópu er að viðhalda verðstöðugleika. Eigi íslenzk
fyrirtæki að geta staðizt keppinautum sínum á
evrusvæðinu snúning, verða þau jafnframt að búa
við stöðugt verðlag og litlar launahækkanir.
Menn deila í vaxandi mæli um gagnsemi geng-
islækkana til að jafna sveiflur í þjóðarbúskapn-
um. Þótt tekjur útflutningsfyrirtækja hækki t.d.
við gengislækkun, eru fyrirtæki í vaxandi mæli
orðin skuldsett í erlendri mynt vegna hinna háu
vaxta á Íslandi og gengislækkanir þyngja því
skuldabagga þeirra. Rétt eins og evruríkin – og
kannski enn frekar – þarf Ísland að leitast við að
hafa stöðugleika í gengismálum, viðhalda lágu
vaxtastigi og hafa borð fyrir báru í ríkisfjármál-
um til þess að geta nýtt þau til sjálfvirkrar
sveiflujöfnunar ef áföll skekja efnahagslífið.
Um miðjan síðasta áratug uppfyllti Ísland öll
þau formlegu efnahagslegu skilyrði, sem sett
voru fyrir aðild að EMU í Maastricht-sáttmála
Evrópusambandsins, önnur en að hafa sjálfstæð-
an seðlabanka og eiga aðild að myntsamstarfi
ESB og halda þannig gjaldmiðlinum stöðugum
gagnvart myntum annarra bandalagsríkja. Nú
lítur dæmið öðruvísi út. Ísland uppfyllir reyndar
með prýði skilyrðin um jafnvægi í ríkisfjármál-
um, þar sem hér er ríkissjóður rekinn með af-
gangi. Sama á við um skilyrðið um hæfilegar
skuldir hins opinbera – þær eru hér um 40% af
vergri landsframleiðslu en mega vera 60% sam-
kvæmt Maastricht. Verðbólga er hins vegar
miklu hærri hér en í þeim aðildarríkjum EMU,
sem ber að miða við samkvæmt sáttmálanum, var
7,2% í júní en þyrfti að vera undir 3,5%. Þá eru
langtímavextir hér rúmlega 9% en þyrftu að vera
lægri en 7% til að uppfylla Maastricht-skilyrðin,
samkvæmt útreikningum Seðlabankans. Frá árs-
byrjun 1999, þ.e. undanfarna 18 mánuði, hefur
krónan lækkað um 7,7% gagnvart evrunni.
Það eru með öðrum orðum verðbólga, vextir og
gengi, sem þarf að ná tökum á til þess að uppfylla
skilyrði fyrir EMU-aðild og fáir deila víst um að
það er æskilegt hvort sem er. Alþjóðlegir fjár-
festar, sem á annað borð beina sjónum að okkar
heimshluta, eru t.d. líklegir til að leggja þessa
þætti til grundvallar þegar þeir meta þá áhættu,
sem fylgir því að fjárfesta á Íslandi.
Mismunandi
efnahags-
sveiflur
Þeim ávinningi sam-
eiginlegs gjaldmiðils,
sem áður var lýst,
fylgir hins vegar
kostnaður eða áhætta,
sem felst í því að fórna
genginu sem hagstjórnartæki. Hagsveiflur geta
komið mismunandi við einstök ríki innan mynt-
svæðisins og hættan er sú, eins og Davíð Oddsson
lýsti í áðurnefndu Morgunblaðsviðtali, að pen-
ingamálastefnan taki alltaf mið af hagsmunum
þeirra stærstu, einkum Þýzkalands, en ekki af
efnahagsástandinu í minnstu aðildarríkjunum.
Efnahagsástandið er enn talsvert mismunandi
eftir svæðum innan EMU, en þróunin undanfarin
ár hefur þó verið til vaxandi samleitni hagkerf-
isins, sem þýðir að auðveldara verður að reka
peningamálastefnu, sem hentar öllu svæðinu. Því
er líka gjarnan haldið fram að efnahags- og mynt-
bandalagið sem slíkt stuðli að aukinni efnahags-
legri samleitni.
Helzta sveiflujöfnunartækið, sem einstök að-
ildarríki eiga eftir, þegar búið er að fjarlægja
möguleikann á gengisbreytingum, eru ríkisfjár-
málin. Einmitt þess vegna er svo rík áherzla lögð
á jafnvægi eða afgang af rekstri ríkissjóða aðild-
arlanda ESB – að þeir séu í stakk búnir að auka
útgjöld og mæta þverrandi tekjum ef gefur á bát-
inn. Ráðherraráð ESB hefur raunar heimild til að
refsa ríkjum, sem reka ríkissjóð með viðvarandi
halla, með háum sektum. Evrópska seðlabank-
anum er bannað að lána aðildarríkjum beint til að
aðstoða þau í niðursveiflu. Eigin sjóðir ESB, sem
hugsanlega mætti nota til sveiflujöfnunar innan
svæðisins, eru a.m.k. ennþá ósköp smáir í sam-
anburði við fjárlög aðildarríkjanna en sumir telja
mikilvægt að auka umsvif Evrópusambandsins
sjálfs til þess að það geti jafnað út sveiflur með
því að beina fjárveitingum til illa staddra aðild-
arríkja. Um slíkt ríkir þó engin pólitísk samstaða
og telja margir að slíkar aðgerðir myndu ein-
göngu tefja fyrir aðlögun efnahagslífs viðkom-
andi ríkja að breyttum aðstæðum.
Það liggur fyrir að hagsveiflan á Íslandi er
a.m.k. ennþá talsvert ólík því, sem gerist í ríkjum
evrusvæðisins og af þeim sökum er ekki víst að
Ísland ætti vel heima í myntsamstarfinu. Á móti
kemur það, sem áður sagði, að þátttaka í mynt-
samstarfi getur stuðlað að efnahagslegri sam-
leitni, ekki sízt ef innbyrðis viðskipti á svæðinu
eru mikil. Í því sambandi skiptir máli að þrjú af
helztu viðskiptalöndum Íslands innan ESB, Bret-
land, Svíþjóð og Danmörk, eiga ekki aðild að
myntsamstarfinu. Í öllum tilfellum eru þó póli-
tískar kringumstæður meginástæðan fremur en
að efnahagsleg rök ráði. Almenningur í Dan-
mörku hefur tvisvar sinnum hafnað EMU-aðild í
þjóðaratkvæðagreiðslu og bæði í Svíþjóð og Bret-
landi er almenningsálitið andsnúið aðild. Í Dan-
mörku leikur raunar enginn vafi á því að EMU-
aðild myndi henta efnahagslífinu; það eru sér-
sjónarmið dansks almennings varðandi fullveldi
og táknræna merkingu eigin gjaldmiðils, sem
vega þyngra. Bæði í Bretlandi og Svíþjóð hafa
stjórnvöld hins vegar lýst því yfir að efnahagslífið
þurfi að ná betri samleitni með evrusvæðinu, áður
en hægt sé að taka ákvörðun um að ganga inn.
Sumir telja að með því séu viðkomandi ríkis-
stjórnir aðallega að reyna að færa umræðuna af
hinu tilfinningaþrungna pólitíska sviði og yfir í
kalda, efnahagslega röksemdafærslu.
Viðskiptin við þessi þrjú ríki eru um 30% af ut-
anríkisviðskiptum Íslands. Viðskiptin við ríkin
ellefu á evrusvæðinu eru aðeins örlítið hærra
hlutfall, en samtals vegur Evrópusambandið um
60% í utanríkisviðskiptum Íslands. Það er þess
vegna ljóst að afstaða Bretlands, Svíþjóðar og
Danmerkur skiptir afar miklu um það hvort
EMU-aðild væri Íslandi hagfelld eður ei eins og
raunar kom skýrt fram í skýrslu ríkisstjórnarinn-
ar um þetta mál fyrir nokkrum misserum. Danir
munu ekki taka forystu í málinu eftir að þjóðin
felldi EMU-aðild á síðasta ári og augu manna
beinast þess vegna fremur að því hvaða stefnu
brezk stjórnvöld móta á næstu mánuðum og
misserum.
Svo gæti farið að evran kæmi í stað gjaldmiðla
þessara ríkja að einhverju leyti í utanríkisvið-
skiptum, jafnvel þótt þau gengju ekki inn í EMU.
Rétt eins og hér á landi eru mörg fyrirtæki í lönd-
unum þremur, sem munu kjósa að færa bókhald
sitt í evrum. Þegar evran festir sig í sessi er ekki
óhugsandi að hún komi í auknum mæli í stað doll-
ara og annarra mynta í milliríkjaviðskiptum. Fari
svo, lítur dæmið e.t.v. öðruvísi út en um slíkt er
engan veginn tímabært að fullyrða.
Sveigjanleiki
launa og vinnu-
markaðar
Fleira kemur til en
samleitni efnahagslífs
hér og í EMU-ríkjun-
um. Horft hefur verið
til getu efnahagslífs-
ins til að jafna sjálft út
sveiflur, t.d. með lækkun nafnlauna þegar illa ár-
ar eða með því að fólk flytjist á milli landa fremur
en að sitja atvinnulaust heima. Raunlaun hér á
landi hafa oft lækkað í niðursveiflu vegna verð-
bólgu og gengisfellinga en nafnlaun hafa alla
jafna ekki lækkað. Ef horft er á launahækkanir
undanfarinna missera, sem eru miklu meiri en í
samkeppnislöndum okkar í ESB eins og fram
kemur í frétt í sunnudagsblaði Morgunblaðsins,
má líklega spyrja hvort launabreytingar hér á
landi taki yfirleitt nokkurt mið af greiðslugetu
fyrirtækjanna. Hins vegar má ekki gleyma því að
á síðasta áratug náðist mikilsverður árangur með
svokallaðri þjóðarsátt, sem sýndi að aðilar vinnu-
markaðarins geta horfzt í augu við efnahagslegan
raunveruleika og tekið ákvarðanir sem stuðla að
stöðugleika. Enn og aftur er kannski ekki rétt að
einblína á stöðuna eins og hún er nú – málið gæti
litið öðruvísi út ef evran væri í notkun hér og
möguleikinn til gengisfellinga ekki fyrir hendi;
slík staða myndi þrýsta á aðila vinnumarkaðarins
að ná skynsamlegri niðurstöðu um launabreyt-
ingar til þess að forðast atvinnuleysi.
Íslenzkur vinnumarkaður er að mörgu leyti
sveigjanlegri en í ríkjum Evrópusambandsins.
Þegar horft er á tölur um fólksflutninga til og frá
landinu, er ljóst að í niðursveiflu, t.d. á árunum
1969-1970, 1989-1990 og um miðjan síðasta ára-
tug, flutti talsverður fjöldi fólks úr landi í atvinnu-
leit, ekki sízt til Norðurlandanna, þar sem Íslend-
ingar hafa átt sömu réttindi og heimamenn vegna
samnorræna vinnumarkaðarins. Í uppsveiflu hef-
ur þetta fólk komið aftur, ásamt útlendingum
sem hafa komið til að vinna hér, eins og gerzt hef-
ur á seinustu árum. Þessar hreyfingar vinnuafls
eru meiri en í ýmsum ríkjum evrusvæðisins en þó
má draga í efa að þær hafi haft úrslitaáhrif til
þess að jafna sveiflurnar í þjóðarbúskapnum. Svo
mikið er þó víst að burtséð frá kostum okkar í
gjaldmiðilsmálum er ástæða til að varðveita
sveigjanleika íslenzks vinnumarkaðar til þess að
fyrirtæki eigi auðveldara með að bregðast við
breytingum í umhverfi sínu.
Niðurstaðan af öllu þessu er sú, að evran er
engin skammtímalausn. Það er ekki gefið eins og
staðan í íslenzkum efnahagsmálum er nú, að kost-
ir myntsamstarfs myndu vega upp hugsanlega
ókosti. Aukinheldur er ákvörðun um að taka upp
evruna miklu meira en efnahagsleg ákvörðun;
hún er pólitísk ákvörðun um að ganga í Evrópu-
sambandið með því sem slíkri aðild fylgir. Að
óbreyttum aðstæðum eru ekki rök fyrir slíkri
ákvörðun eins og Morgunblaðið hefur margoft
undirstrikað. Hins vegar blasir það við að skyn-
samleg efnahagsstefna, sem miðar að styrkingu
efnahagslífsins með erlendum fjárfestingum,
lágri verðbólgu, lækkun vaxta og stöðugleika í
gengismálum, er eftirsóknarverð, hvort sem Ís-
land kýs að standa utan myntsamstarfs eða taka
þátt í því. Einmitt til þess að geta áfram haldið
öllum kostum okkar opnum, þurfum við að leggja
ofuráherzlu á að endurheimta stöðugleikann. Það
má ekki verða neitt afturhvarf til tíma víxlhækk-
ana verðlags og launa og stöðugra gengisfellinga.
Og svo mikið er víst að þetta verkefni leysir eng-
inn annar af hendi fyrir okkur.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Í Nauthólsvík
„Hins vegar er það
kannski umhugs-
unarverð þversögn,
að sú stefna sem við
þurfum að fylgja til
þess að geta staðið
utan EMU og verið
án evrunnar, er að
mörgu leyti sama
stefna og við þurf-
um að fylgja, ætlum
við að eiga mögu-
leika á því að taka
upp evruna. Það fer
ekki á milli mála að
svigrúm ríkja, sem
eru á jaðri evru-
svæðisins og stunda
mikil viðskipti við
það, til að reka sjálf-
stæða efnahags- og
peningamálastefnu
hefur minnkað með
tilkomu EMU og
sameiginlega gjald-
miðilsins.“
Laugardagur 21. júlí