Morgunblaðið - 22.07.2001, Blaðsíða 27

því í hús. Þá fóru tveir þeirra Hlíð-
arbræðra að leita að Kjartani. Fóru
þeir austur fyrir Námafjall og fundu
þar slóð Kjartans og röktu hana vest-
ur yfir skarðið. Þar sáu þeir af för-
unum, að Kjartan mundi hafa verið
orðinn villtur og haldið suður með
Námafjalli, eftir að hann var búinn
að týna hestinum. Leituðu þeir, uns
þeir urðu frá að hverfa vegna hríðar
og náttmyrkurs. Hestinn fundu þeir
ekki. Var nú sent á næstu bæi, Voga,
Geiteyjarströnd og víðar og mönnum
safnað til leitar næsta dag.
III
Á laugardagsmorguninn 29.2.
lögðu tólf menn upp að leita Kjart-
ans. Þá var veður orðið gott. Hestinn
fundu þeir fljótlega neðan við Náma-
fjallið sunnan við Bjarnarflag. Var
hann uppi standandi, en mjög þjak-
aður. Einnig fundu þeir för Kjartans,
og lágu þau suður þvert úr leið.
Dreifðu leitarmenn sér nú á all
breiða spildu. Við og við fundu þeir
för Kjartans og lágu þau niður í
brunann niður frá Jarðbaðshólum,
suður fyrir neðan Hverfjall og upp
sunnan við það, upp í Lúdentsborgir.
Lágu þau þar fram á barminn á
hraungjótu einni níu álna djúpri (5.64
m). Jónas Hallgrímsson í Vogum var
sá sem fann Kjartan og þegar hann
sá spor Kjartans hverfa fram af
brúninni á hann að hafa sagt: „Héðan
hefur hann ekki farið út aftur.“ Er
leitarmenn skyggndust þar niður,
sáu þeir Kjartan liggja þar hreyfing-
arlausan í fönninni og hafði hann
sveipað að sér yfirhöfninni. Kallar nú
Jónas til hans, en hvorki tók hann
undir né bærði á sér. Kallar nú Jónas
til hans aftur, en allt fór á sömu leið.
Næst kallar Axel Jónsson í Ytri-Nes-
löndum (1888-1981) en hann var með
rómsterkari mönnum þar í sveit og
spratt þá Kjartan upp og tók undir
við leitarmenn. Kvaðst hann eigi hafa
tekið undir við þá fyrr, því að svo oft
hefði sér verið búið að heyrast kallað,
sem ávallt hefði reynst ímyndun ein,
að hann hefði verið vonlaus um, að
þetta gæti verið rétt. Leitarmenn
höfðu með sér eitt reiptagl, en það
nægði ekki. Bundu þeir við það háls-
treflum sínum og létu fyrst mjólk og
aðra hressingu síga niður til Kjart-
ans. Síðan fór einn leitarmanna í
þessum vað niður í gjótuna. Batt
hann Kjartan í vaðinn, og var hann
því næst dreginn upp úr þessari dýfl-
issu. Hresstist Kjartan skjótt og
gekk stuðningslítið niður að Vogum
við Mývatn.
IV
Ekki var Kjartan kalinn eða
skemmdur nema lítilsháttar á eyrum
og á fingurgómum, en hann hafði
reynt með berum höndum að klifra
upp úr gjótunni, en bergið svo hált og
slútandi, að það reyndist með öllu
ókleift, og urðu allar tilraunir hans
árangurslausar. Taldi hann því alla
lífsvon úti, hafði lagst fyrir og breytt
yfir sig kápuna, er hann fannst.
Þennan sama dag, sem Kjartan
fannst, lögðu tveir bræður hans af
stað, ásamt Sigurði bónda í Hólsseli,
að leita hans. Fengu þeir slæma ferð
á öræfunum, gátu ekki notað skíði og
komu ekki niður að Reykjahlíð fyrr
en klukkan tíu um kvöldið. Fréttu
þeir þá, að Kjartan væri fundinn og
urðu alls hugar fegnir. Kjartan
dvaldi skamma hríð í Vogum og
hresstist fljótt. Hélt hann síðan
heimleiðis með hestinn og sleðann og
varð samferða pósti. Póstur á þess-
um tíma hefur líklega verið Kristján
Jóhannesson á Jódísarstöðum (1863-
1931) á póstleiðinni Akureyri-Gríms-
staðir, þar sem hann mætti Austur-
landspósti. Heimferðin gekk vel.
Kjartan kvæntist Halldóru Krist-
veigu Jónsdóttur (1890-1915) þann
24. apríl 1912, en hún hafði lokið ljós-
mæðraprófi 29.03. 1912 og var ljós-
móðir í Fjallahreppi 1913-1915. Þau
eignuðust tvö börn: Emilíu (1912-
1945) og Halldóru (1915-1983). Hall-
dóra Kristveig dó af barnsförum 24.7
1915. Síðari kona Kjartans var Sal-
ome Sigurðardóttir (1885-1964) frá
Miðhúsum í Álftaneshreppi í Mýra-
sýslu. Gengu þau í hjónaband 27. júní
1917. Synir þeirra voru fimm: Ragn-
ar Þór, f. 1918, nú búsettur á Húsa-
vík, Kristján (1920-1993), Sigurður
Gústaf (1922-1995), Arnbjörn Árni, f.
1925, nú búsettur í Keflavík (Reykja-
nesbæ), Garðar Örn, f. 1927, búsett-
ur í Reykjavík. Kjartan bjó á Víði-
rhóli 1913-1916, Grímsstöðum
1917-1927, Grundarhóli 1927-1953,
síðan búsettur á Húsavík í tvö ár, uns
hann kaupir Birnunes (síðar Brim-
nes) á Árskógsströnd. Hann dó 24.
júlí 1967 á Akureyri og var jarðsettur
á Víðirhóli.
V
Kaflar I-IV eru að mestu byggðir
á III. bindi Ódáðahrauns eftir Ólaf
Jónsson, svo og Ingólfi og Lögréttu
frá 1908. En þar kemur ekki fram,
hvernig Kjartan skildi við björgunar-
menn sína, tólfmenningana. Fyrst lét
hann steypa tólf minnispeninga úr
silfri, þar sem öðrum megin á pen-
inginn var letrað: „Þökk fyrir daginn
29/2. 1908,“ en hinum megin upp-
hafsstafir hans „K.K.“ Slíkir pening-
ar voru lengi til í Mývatnssveit og á
Mývatnsárum mínum 1936-1941 var
oft minnst á villu Kjartans og minn-
ispeninginn. Aldrei sá ég slíkan grip
og hélt satt að segja að slíkur myndi
ekki finnast, þótt eftir væri leitað. En
undrið skeði, Kristín Jónasdóttir
Hallgrímssonar í Vogum II á slíkan
pening í fórum sínum og hér birtist
mynd af. Líklegast er, að Kjartan
hafi boðið öllum þeim leitarmönnum,
sem heimangengt áttu til sín austur
að Grímsstöðum og afhent þeim þar
minnispeningana, því lengi mundu
menn þá veislu. Hvaða silfursmiður
sló eða steypti peningana er heldur
ekki vitað, en ég get mér til að það
hafi annað hvort verið Kristján
Benediktsson (1886-1966) eða meist-
ari hans, Björn Pálsson (1854-1944) á
Refstað í Vopnafirði. Kristján var
bróðir Bjarna Benediktssonar (1877-
1964) kaupmanns og póstafgreiðslu-
manns á Húsavík.
VI
Ég átti þess kost að skoða Kjart-
ansstamp eins og hann hefur verið
kallaður allt frá 1908. Kristján Þór-
hallsson í Björk ók okkur hjónum
þangað sumarið 1981 ásamt Önnu
konu sinni. Hann braust þetta á
Landrover sínum yfir allar vegleys-
ur. Síðan hefur frásögnin af villu
Kjartans verið mér ofarlega í huga
svo og sú staðreynd, að ég hefi þekkt
ellefu af þeim tólf leitarmönnum sem
fundu Kjartan. Gjarnan ber ég sam-
an viðbrögð Kjartans og þeirra
mörgu fjallagarpa og rjúpnaskyttna,
sem týnst hafa á undanförnum ára-
tugum og hundruð leitarmanna úr
björgunarsveitum hafa reynt að
koma til hjálpar, ásamt þyrlum og
flugvélum. Kjartan Kristjánsson mat
líf sitt það mikils, að hann ákvað, að
hinir tólf leitarmenn skyldu aldrei
gleyma þakklæti hans.
Hvað hefði orðið um Kjartan
Kristjánsson, ef hann hefði ekki fallið
niður í Kjartansstamp? Hefði hann
kannske hrakist suður með Bláfjalli
þar sem hvergi var skjól að finna og
orðið úti? Þá hefði aldrei verið haldið
eitt fjölmennasta niðjamót, sem um
getur, þegar afkomendur hans
minntust þess, að 90 ár voru frá villu
ættföðurins, en mót þetta var haldið
að Skjólbrekku í Mývatnssveit 3.–5.
júlí 1998 og myndskreytt rit með
ættarskrá gefið út af því tilefni. Ör-
lagadísirnar spinna oft sinn sérstæða
vef. Þær ætluðu Kjartani Kristjáns-
syni lengra líf.
Heimildir:
1. Ódáðahraun eftir Ólaf Jónsson, III, bindi,
bls. 119-122, Norðri POB 1945.
2. Ingólfur, VI. árg. 13. tbl. 1908.
3. Lögrétta, III. árg., 16. tbl. 1908.
4. Ættir Þingeyinga, I–IX., Indriði Indriða-
son og Brynjar Halldórsson.
5. Hraunkotsættin, Skúli Skúlason frá Hóls-
gerði, 1977.
6. Reykjahlíðarætt, Líf og saga-bókaforlag,
Reykjavík 1993.
7. Byggðir og Bú, B.S.S.Þ., 1963, POB, Ak-
ureyri.
8. Ljósmæður á Íslandi, I. bindi, útg. Ljós-
mæðrafélag Íslands, Reykjavík 1984.
9. Borgfirzkar æviskrár, IX. bindi, Sögu-
félag Borgarfjarðar, 1994.
10. Niðjamót Kjartans Kristjánssonar,
bónda á Gundarhóli á Fjöllum haldið að Skjól-
brekku í Mývatnssveit 3.-5. júlí 1998 – fjölrit.
11. Baldur Ingólfsson: Niðjar Kristjáns Sig-
urðssonar óðalsbónda á Grímsstöðum á Fjöll-
um og Niðjar Páls Jóhannessonar bónda og
hreppstjóra á Austaralandi í Öxarfirði,
Reykjavík 1987– fjölrit.
12. Kirkjubækur Víðirhólssóknar á Hóls-
fjöllum á Þjóðskjalasafni.
Ljósmynd/Úr Landinu þínu
Lúdentsborgir.
Ljósmynd/Úr bókinni Lake Mývatn
Námaskarð og Bjarnarflag.
Kort af leiðinni frá Námaskarði um Bjarnarflag, Jarðbaðshóla, suður
fyrir neðan Hverfjall og sunnan við það, upp í Lúdentsborgir, þar sem
hann fannst í Kjartansstampi.
Höfundur er lögfræðingur
í Reykjavík.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 2001 27
þakrennukerfi
Söluaðilar um land allt
BLIKKÁS EHF.
SKEMMUVEGUR 36
200 KÓPAVOGUR
SÍMI 557 2000 - FAX 557 4111
Fag
men
nska
í
fyrir
rúm
i
Toppárangur með
þakrennukerfi
!"#







  

 






 





  

 

 ! 



 

( '

$) 

$%#  
 !


"  

 *)  

  ! 

 #



 




,'   
( +  
- 
$% 

&

 


"  #" $ %
&'(
 
 
)$*
+ *#" $ %
 !
," -#$ %
 -
#$ %
 .##"
/ $ 
/' (
 


    

 
0"!#"
 12