Morgunblaðið - 28.07.2001, Blaðsíða 20

20 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Spurning: Úr hverju eru stað-
deyfilyf í tannlækningum almennt
unnin? Eru þau upprunalega unn-
in úr kókaínjurtinni?
Svar: Á 19. öld voru stigin mörg
skref í átt til nútíma læknisfræði
en tvö þeirra voru upphaf svæf-
inga og upphaf staðdeyfinga. Það
hefur alltaf verið eftirsótt að deyfa
sársauka og lengi vel voru ekki
önnur ráð en áfengi, ópíum, nor-
najurt og fáein önnur eiturefni úr
náttúrunni. Fyrr á öldum voru
lífsnauðsynlegar skurðaðgerðir,
eins og aflimanir vegna sýkinga,
framkvæmdar á sjúklingnum í
áfengisvímu eða hann var einfald-
lega bundinn og keflaður. Skurð-
aðgerðir eins og t.d. brottnám
botnlanga voru nánast óhugsandi
fyrir tíma svæfinga. Bestu skurð-
læknar þess tíma voru taldir vera
þeir sem voru nógu fljótir og
breskur skurðlæknir varð frægur
fyrir að aflima mann á tæplega
hálfri mínútu. Tannlæknar voru
að sjálfsögðu í sama vanda og
skurðlæknar, sársauki takmark-
aði það sem þeir gátu gert og þeir
þurftu líka að vera fljótir. Þessi
nauðsyn á hraða hafði sínar auka-
verkanir og menn gátu ekki vand-
að sig; skurðlæknir sem þekktur
var fyrir mikinn hraða fjarlægði
t.d. ganglim manns á innan við
þremur mínútum en tók óvart
eistun með. Á árunum 1800 til
1850 urðu miklar breytingar og þá
voru gerðar tilraunir með ýmis ný
efni til svæfinga. Þessi efni voru
glaðloft (hláturgas), eter og klór-
óform. Tilraunir með að svæfa
sjúklinga með þessum efnum
gengu erfiðlega í fyrstu og það tók
sinn tíma að læra að nota þau á
eins áhrifamikinn og öruggan hátt
og kostur var. Menn voru nokkurn
veginn búnir að ná tökum á þessu
rétt fyrir miðja öldina og því má
segja að skurðaðgerðir í svæfingu
hefjist nálægt 1850. Á þessum
tíma voru staðdeyfingar enn
óþekktar og tannlæknar tóku í
sína þjónustu glaðloft og eter við
sársaukafullar tannaðgerðir. Af
þessum fyrstu svæfingalyfjum er
glaðloft notað enn í dag. Um og
uppúr miðri 19. öldinni var einnig
farið að gera tilraunir með glaðloft
og eter til að draga úr sársauka
við fæðingar og í kjölfarið upphóf-
ust trúarlegar deilur um réttmæti
slíkra deyfinga og hvort Biblían
leyfi slíkt; þessar deilur hjöðnuðu
smám saman. Skömmu eftir 1880
fór austurrískur taugalæknir, Sig-
mund Freud (síðar þekktur sem
sálkönnuður), að gera tilraunir
með staðdeyfingar með kókaíni.
Hann fékk fljótlega til liðs við sig
annan lækni að nafni Köller og
þeir birtu saman ritgerðir um nið-
urstöður sínar á árunum fyrir
1890. Kókaín hefur ýmsa góða
kosti sem staðdeyfilyf en náði
aldrei neinum vinsældum, m.a.
vegna mikilla aukaverkana. Kók-
aín er þó enn notað stöku sinnum
til yfirborðsdeyfinga á slímhúð.
Um 1905 kom á markað nýtt tilbú-
ið efni, prókaín. Þetta efni var sett
á markað sem staðdeyfilyf og náði
fljótlega mikilli útbreiðslu. Með
prókaíni má segja að nútíma stað-
deyfingar hafi hafist fyrir tæpum
100 árum. Annað tilbúið efni, lí-
dókaín, var sett á markað sem
staðdeyfilyf 1947 og gekk það
fljótlega af prókaíni dauðu. Þetta
var vegna þess að í samanburði
við prókaín hefur lídókaín ýmsa
yfirburði, það verkar betur og
fljótar og veldur mun sjaldnar of-
næmi. Lídókaín hefur haldið velli í
hálfa öld sem það staðdeyfilyf sem
mest er notað þrátt fyrir tilkomu
margra annarra ágætra staðdeyfi-
lyfja. Læknar og tannlæknar nota
í stórum dráttum sömu staðdeyfi-
lyfin sem öll nema kókaín eru
tilbúin efni (finnast ekki í nátt-
úrunni) en kókaín er mjög sjaldan
notað eins og áður var getið.
Hvað eru staðdeyfilyf?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM
Sársauki
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt
lækninn um það sem þeim liggur á hjarta.
Tekið er á móti spurningum á virkum dög-
um milli klukkan 10 og 17 í síma 5691100
og bréfum eða símbréfum merkt: Vikulok.
Fax 5691222. Einnig geta lesendur sent
fyrirspurnir sínar með tölvupósti á net-
fang Magnúsar Jóhannssonar:
elmag@hotmail.com.
FÓLK ræður að meðaltali við 25
tölvuskeyti á dag, en þeir sem fá
að jafnaði yfir 50 daglega telja
að tölvupóstur „sé kominn úr
böndunum“ á vinnustöðum. Er
þetta niðurstaða könnunar sem
gerð var af viðskiptadeild Há-
skólans í Vestur-Ontario í Kan-
ada og greint er frá í The Globe
and Mail nýverið.
Christina Cavanagh, prófessor
við deildina, vann rannsóknina
og segir hún að stjórnendum
fyrirtækja sé einkum illa við að
fá skeyti sem samstarfsmenn
hafi stílað á fjölda viðtakenda, ef
til vill í þeim tilgangi að láta
skína í hversu vinnusamir þeir
séu.
Flestir viðtakendur vilja ein-
ungis fá skeyti er varða hluti
sem þeir þurfa að fá upplýsingar
um.
Sagði Cavanagh að einn við-
mælenda sinna í rannsókninni
hefði sagt að tölvupóstur skap-
aði falska tilfinningu fyrir mik-
ilvægi. Stjórnendur kaupsýslu-
fyrirtækja, sem tóku þátt í
rannsókninni, sögðu að magn
tölvuskeyta væri að aukast, en
símtölum innan fyrirtækja og
símbréfum fari fækkandi.
Cavanagh tekur ennfremur
fram, að tölvupóstur valdi mun
meiri streitu hjá viðtakendum en
þeim sem sendi hann.
Morgunblaðið/Ásdís
Allt er best í hófi, líka tölvubréfin.
25 skeyti á dag
Könnun á tölvupóstsþoli
KONUR sem vilja grennast eða
stæla líkama sinn þurfa að þjálfa sig
með styrktaræfingum ekki síður en
með þolæfingum. Þetta kemur fram í
grein sem birtist í júníhefti tímarits-
ins Medicine and Science in Sports
and Exercise en þar er sagt frá nið-
urstöðum nýlegrar rannsóknar sem
gerð var við John Hopkins-háskól-
ann í Bandaríkjunum.
Vísindamennirnir, með Carol A.
Binzen í broddi fylkingar, segja að
þolfimi auki brennslu hitaeininga á
meðan á æfingunni stendur en að
eftir u.þ.b. hálfa klukkustund sé
brennslan aftur komin í sinn venju-
bundna hraða. Brennsla hitaeininga
haldist aftur á móti hröð í u.þ.b. tvær
stundir eftir æfingu þar sem lóðum
er lyft.
Höfundarnir nefna í grein sinni að
bestum árangri nái konur ef þær
blandi þol- og styrktaræfingum sam-
an. Þetta sé sérstaklega mikilvægt
fyrir konur, 25 ára og eldri, því þær
missi allt að fjórðung úr kílói af
vöðvamassa á hverju ári.
Þekking á orkunýtingu
líkamans nauðsynleg
Fáir efast um að líkamsrækt er
ekki eingöngu góð til þess að hafa
stjórn á þyngd heldur ekki síður
vegna þess að hún bætir heilsuna al-
mennt og eykur lífsgæði. Hún dreg-
ur t.d. úr líkum á hjartasjúkdómum,
sykursýki, of háum blóðþrýstingi,
heilablóðfalli og beinþynningu.
Rannsóknir benda jafnvel til þess að
of feitur maður, sem hreyfir sig mik-
ið, fái síður sjúkdóma og hafi betri
lífslíkur en grannur kyrrsetumaður.
Raunhæfar áætlanir um líkams-
rækt til heilsubótar byggjast m.a. á
þekkingu á orkunýtingu líkamans,
segir í grein sem birtist fyrr á árinu í
tímaritinu Diabetes & Endocrino-
logy Clinical Management. Líkam-
inn eyðir mestri orku í svonefnda
grunnbrennslu, eða um til 60–70% af
heildarbrennslu. Hann eyðir 10–15%
í efnaskipti við nýtingu fæðu og til að
halda líkamshita. Það sem eftir er
notar líkaminn þegar maður hreyfir
sig og fer sá hluti því að drjúgum
hluta eftir virkni hans.
En hvaða líkamsrækt er þá ráð að
stunda og hversu oft, er spurt í
greininni, ef fólk vill minnka líkur á
sjúkdómum sem tengjast ofþyngd?
Svarið er sótt til ráðlegginga þriggja
virtra stofnana og skóla í Bandaríkj-
unum (The Centers for Disease
Control and Prevention, American
Heart Association og American Coll-
ege of Sports Medicine). Gott er að
stunda þolæfingar í a.m.k. 30 mín-
útur dag hvern og styrktaræfingar
tvisvar í viku í 20–30 mínútur í senn.
Lykillinn að góðum árangri, betri
heilsu og hæfilega mikilli líkamsfitu
felst því í því að breyta um lífsstíl,
segir í greininni. Mælt er með því að
fólk borði heilsusamlegan, fituskert-
an mat í hæfilegum skömmtum og
stundi hófsama hreyfingu reglulega.
Lóðum skal lyfta
Presslink
Það er hollt að lyfta lóðum.
TENGLAR
.....................................................
Medscape gagnagrunnur:
www.medscape.com
Manneldisráð: www.manneldi.is/.
BRJÓSTAMYNDATÖKUR virðast
mun þýðingarmeiri en hingað til hef-
ur verið talið. Niðurstöður fjölmargra
rannsókna, allt frá því á áttunda ára-
tug síðustu aldar, hafa bent til þess að
brjóstamyndatökur séu áhrifarík leið
til að finna krabbamein í brjóstum, og
að með því að nota þær megi lækka
dánartíðni vegna brjóstakrabbameins
um 30%. Ný rannsókn, sem er byggð
á rannsóknargögnum frá Svíþjóð,
bendir til þess að myndatökurnar geti
lækkað þessa tíðni um 63%.
Rannsakendur unnu upp úr rann-
sóknargögnum frá 29 ára tímabili,
þar sem upplýsingar um 6.807 konur
á aldrinum 20-69 ára voru geymdar.
Konurnar höfðu allar greinst með
krabbamein í brjósti og 1.863 þeirra
höfðu látist úr sjúkdómnum.
Rannsakendurnir skiptu tímabilinu
í þrennt. Á fyrsta tímabilinu var ekki
farið að bjóða upp á brjóstamynda-
töku. Á miðtímabilinu var helmingi
kvennanna boðið upp á myndatökuna
vegna rannsóknar sem þær tóku þá
þátt í. Á þriðja tímabilinu var öllum
konum eldri en fertugum boðið bréf-
lega að koma til myndatöku annað
hvert ár, þeim að kostnaðarlausu.
Samkvæmt niðurstöðum rannsóknar-
innar hrapaði dánartíðni vegna
brjóstakrabbameins um 63% lægri
meðal þeirra kvenna sem fóru í
myndatökuna á síðasta tímabilinu
miðað við dánartíðni í upphafi rann-
sóknar.
„Konur skyldu hafa það í huga, að
með því að mæta reglulega til brjósta-
myndatöku, lækka þær líkurnar á því
að deyja úr brjóstakrabbameini um
tvo þriðju,“ ýtrekar Robert A. Smith,
yfirmaður bandaríska krabbameins-
félagsins. Segist hann vona að niður-
stöðurnar dugi til að hrekja nýlegar
rannsóknir, þar sem gagnsemi
brjóstamyndatöku er dregin í efa.
Rannsóknin er nákvæmari en aðr-
ar rannsóknir á þessu sviði, fullyrðir
dr. Etta D. Pisano, prófessor í geisla-
lækningum við læknaháskólann í
Norður-Karólínu í Bandaríkjunum,
vegna þess að hún náði einungis til
kvenna sem fóru í myndatöku þegar
þeim bauðst hún.
Dr. Smith segir enn eigi eftir að
svara spurningunni um það hversu
gamlar konur ættu að vera þegar
þeim væri fyrst boðið í myndatöku.
Í Bandaríkjunum er miðað við að
allar konur, fertugar og eldri, eigi
þess kost að fara í brjóstamyndatöku
árlega. Hér á landi eru konur sem náð
hafa fertugsaldri hvattar til að koma
til brjóstamyndunar annað hvert ár.
Mælt er með því að allar konur
skoði á sér brjóstin í hverjum mánuði,
þannig að þær verði fyrr en ella varar
við breytingar, sem hugsanlega gætu
reynst vera æxlisvöxtur.
Kostir brjóstamyndatöku miklir
The New York Times Syndicate
TENGLAR
.....................................................
Krabbameinsfélagið:
www.krabb.is/
National Cancer Institute í Bandaríkj-
unum: www.cancernet.nci.nih.gov/
peb/mammog_facts.html
Bandaríska krabbameinsfélagið:
www2.cancer.org/zine/in-
dex.cfm?fn?