Morgunblaðið - 06.09.2001, Qupperneq 38

UMRÆÐAN
38 FIMMTUDAGUR 6. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
ndirbúningur fyrir
alþjóðlegar ráð-
stefnur þar sem
ætlunin er að reyna
að finna samnefn-
ara, leggja drög að samnefnara,
er háalvarlegt mál. En stöku
sinnum geta komið upp aðstæður
sem minna okkur á að bilið milli
þess harmræna og hlægilega er
oft mjótt.
Nú deila menn harkalega um
kynþáttafordóma í Durban á ráð-
stefnu Sameinuðu þjóðanna. Þeg-
ar fyrstu drög að lokaályktun
voru rædd á fundi var að sögn
heimildarmanna meðal annars
fjallað um ákvæði um fordæm-
ingu á gyðingahatri, and-
semitisma, um allan heim.
Fulltrúi frá
Asíulandi mun
hafa viljað að
orðalagið yrði
þrengra, hann
vildi að talað
yrði um „evr-
ópskt gyðingahatur“ eins og til að
minna okkur á sektina. En þá
stóð fulltrúi Argentínu upp og
mótmælti, sagði að verið væri að
mismuna þjóðum. „Við eigum líka
okkar gyðingahatara í Argent-
ínu,“ sagði hann móðgaður.
Þeir sem á annað borð sam-
þykkja að senda sitt fólk á slíkar
ráðstefnur eiga að vita að al-
þjóðaráðstefnur eru orðnar að
ræðustól sem menn nota og mis-
nota eftir atvikum. Einhvern veg-
inn get ég ekki að því gert að mér
finnst vonbrigðatal Bandaríkja-
manna vegna ráðstefnunnar
hljóma undarlega. Bjuggust þeir
ekki við því að Palestínumenn
myndu nota tækifærið til að
klekkja eftir mætti á fjendum sín-
um, Ísraelum, og afla sér hjálpar í
áróðursstríðinu?
Sameinuðu þjóðirnar hafa
tvisvar áður efnt til funda um
kynþáttamisrétti, 1978 og 1983,
Bandaríkjamenn og Ísraelar
hunsuðu báða. Ástæðan var að-
allega árásirnar á Ísrael, gagn-
rýni á síonismann, hugmyndina
um þjóðarheimili gyðinga. Og
slagorðin þar sem honum var líkt
við kynþáttafordóma.
Sennilega er stofnun Ísraels
fyrir liðlega hálfri öld og tilvist-
arréttur þess eitt besta dæmið
um þversagnirnar sem óhjá-
kvæmilega koma upp þegar reynt
er að finna upp formúlur fyrir
góðum samskiptum þjóða og
hópa. Ef menn vilja fullt réttlæti
fyrir einhverja merkir það yf-
irleitt að skerða þarf frelsi ann-
arra eða ýta undir ófrið nema
hvorttveggja sé.
Bullið um kynhreinar þjóðir er
engum sæmandi. Ef við lítum á
húðlitinn og önnur útlitseinkenni
sem almennan mælikvarða á gáf-
ur og dugnað getum við alveg
eins gert staðgóða menntun í
stjörnuspeki eða þekkingu á
galdrastöfum að skilyrðum fyrir
embætti seðlabankastjóra.
En sjálf hugmyndin um ríki
gyðingaþjóðarinnar í Ísrael bygg-
ist í reynd á því að þangað megi
aðeins flytjast gyðingar og helst
ekki búa annað fólk, til dæmis
arabar. Þeir leggja enn ofur-
áherslu á að innflytjandi verði að
geta sannað að einhver forfeðr-
anna hafi sótt samkunduhús en
ekki kirkju eða mosku. En eftir
nær tveggja árþúsunda útlegð er
„gyðingaþjóðin“ auðvitað orðin
svo blönduð öðrum að forsendan
er meira eða minna hugarburður.
Gyðingaþjóðin sem slík er ekki
til.
Á móti segja talsmenn Ísraels
réttilega að gyðingar í Evrópu
hafi ekki verið í vafa um þörfina
fyrir öruggt hæli eftir meðferðina
á þeim í ríki nasista, Helförina og
ofsóknir víða annars staðar á
umliðnum öldum.
Við erum fólk en ekki hjarðir í
rétt. Samt hlýtur maður á vissan
hátt að að skilja þankagang Ísr-
aela. Þeir eiga margir svo slæmar
minningar og vilja tryggingar,
treysta fáum. Þeir efast um að
heimurinn sé reiðubúinn að kasta
endanlega fordómum sínum fyrir
róða, hætta til dæmis að tala um
gyðing og meina nirfil eða eitt-
hvað enn verra.
En gyðingdómur er trúar-
brögð. Sem dæmi um flækjurnar
má nefna að þegar Ísraelsríki var
stofnað um miðbik aldarinnar
náðist ekki samkomulag um það
hvort ríkið væri byggt á gyð-
ingatrúnni eða væri veraldlegs
eðlis eins og flest lýðræðisleg ríki.
Annað sem þarft er að rifja upp
er að ráðamenn Ísraels fyrstu
áratugina voru nær undantekn-
ingalaust vinstrisinnaðir guðleys-
ingjar sem aldrei stigu fæti sínum
inn fyrir dyr samkunduhúsa ótil-
neyddir.
Spurningin um trúareðli nýja
ríkisins, þjóðarheimilisins, var
leyst á sínum tíma með því að
hafa engin ákvæði um efnið í
stjórnarskrá, ákvörðun sem Sal-
ómon hefði verið fullsæmdur af.
Ísrael er því, strangt til tekið,
ekki ríki gyðinga heldur eitthvað
annað. Margir heittrúaðir gyð-
ingar hafa frá upphafi verið á
móti stofnun ríkis gyðinga hér á
jörðu og segja að fyrirheitna
landið geti ekki orðið af þessum
heimi. Hugmyndir síonista séu
því and-gyðinglegar í sjálfu sér
og guðlast.
Ísraelar kalla yfir sig ásakanir
um fordóma með því að þver-
brjóta mannréttindi Palest-
ínumanna á sjálfstjórnarsvæð-
unum og mismuna fólki af
arabískum uppruna í landi sínu.
Og grípa því miður sumir tæki-
færið til að saka fólk um gyð-
ingahatur ef það leyfir sér að
efast um réttmæti harðlínustefn-
unnar gagnvart Palestínumönn-
um. Ísraelar taka þátt í sam-
kvæmislífi Evrópuþjóðanna,
syngja í Evróvisjón og keppa um
sæti í heimsmeistarakeppninni í
evrópskum fótboltariðli. Ríkið
nýtur stuðnings sem er að mörgu
leyti skiljanlegur, þar er notast
við lýðræði og stjórnvöld heiðra
betur mannréttindi en gert er í
öllum grannlöndum þeirra,
hversu ótrúlegt sem það kann að
virðast. En einmitt þess vegna
gerum við svo miklu meiri kröfur
til þeirra en arabaþjóða – Ísraelar
geta ekki fengið undanþágur frá
grundvallarreglunum endalaust.
Sem er þegar öllu er á botninn
hvolft líklega afstaða sem byggist
á því að við gerum of litlar kröfur
til araba. Af hverju ætli það sé?
Alveg án
fordóma
Þeir efast um að heimurinn sé
reiðubúinn að kasta endanlega for-
dómum sínum fyrir róða, hætta til
dæmis að tala um gyðing og meina
nirfil eða eitthvað enn verra.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
UM ALLNOKKURT
skeið nú hefur borið á
þeirri skoðun í Evrópu
og Bandaríkjunum að
„heilbrigðiskerfi“ þau
sem þjóðir hins vest-
ræna heims búa við séu í
raun veikindakerfi.
Kerfin séu of miðuð að
því að taka á heilsufars-
vanda eftir að hann er
kominn upp. Ef þetta er
rétt ætti íslenska kerfið
að taka upp veikindafor-
skeytið í stað heilbrigð-
isforskeytisins. Þá yrði
heilbrigðisráðherra að
veikindaráðherra, heil-
brigðisþjónustan að
veikindaþjónustunni o.s.frv. En það
er ástæða fyrir því að þessi þjónusta,
já og þjónusta er hún, er tengd heil-
brigði en ekki veikindum þótt veik-
indin séu í raun helsta viðfangsefni
hennar. Þessi þjónusta sem kostar
landsmenn u.þ.b. 39 milljarða (fyrir
utan almannatryggingar) á ári er
tengd heilbrigði vegna þess að þjón-
ustan stefnir að því að þeir sem til
hennar leita nái heilbrigði. Einnig er
það markaðsvænna og jákvæðara að
tala um þjónustu við heilbrigði en
þjónustu vegna veikinda. En hver er
þá hin eiginlega þjónusta við heil-
brigði? Það eru ekki margir alheil-
brigðir sem leita eftir þjónustu innan
heilbrigðiskerfisins, því að mikill
meirihluti þeirra sem leita til heil-
brigðisþjónustunnar leita þangað
vegna veikinda.
Árið 2000 kom út mikilvægt plagg
frá heilbrigðis- og „veikinda“ráðu-
neytinu, nánar tiltekið heilbrigð-
isáætlun til ársins 2010. Lítið hefur
farið fyrir umræðum um þessa metn-
aðarfullu áætlun. En til þess að gefa
lesendum nasasjón af innihaldinu þá
er þarna m.a. að finna markmið og
leiðir að sjö forgangsmálaflokkum í
heilbrigðismálum til 2010. Á meðal
markmiða til ársins 2010 er að: draga
úr reykingum fólks á aldrinum 18–69
ára niður í 15% (voru 27% 1999),
draga úr slysum og
slysadauða barna um
25%, bið eftir vistun á
hjúkrunarheimili fyrir
eldri borgara verði ekki
lengri en 90 dagar (var
267 dagar 1997), draga
úr tíðni sjálfsvíga um
25% og geðraskana um
10%, draga úr tíðni
heilablóðfalla um 30%,
dánartíðni vegna
krabbameina hjá fólki
yngra en 75 ára lækki
um 10% og dauðaslys-
um fækki um 25%.
Þetta eru aðeins nokk-
ur af allmörgum mark-
miðum stjórnvalda í
heilbrigðismálum til ársins 2010. Fyr-
ir utan forgangsmarkmiðin sjö og
leiðir að þeim hefur ráðuneytið mótað
stefnu byggða á heilbrigðisyfirlýs-
ingu sem samþykkt var á alþjóðaheil-
brigðisþingi WHO 1998. Höfuðmark-
mið þeirrar stefnu er mjög
heilsumiðað en það er „að efla heilsu
allra eins og kostur er“. Á þingi
svæðanefndar WHO í Evrópu sama
ár voru svo sett 21 undirmarkmið og
að þeim er íslenska nálgunin útlistuð í
fyrrnefndri áætlun heilbrigðisráðu-
neytisins.
Alma Atra yfirlýsingin sem WHO
lét frá sér árið 1978 er sennilega ein
fyrsta yfirlýsingin þar sem lagt er út
með heilbrigðiskerfið sem meira en
bara veikindaþjónustu. En yfirlýsing-
in er eftirfarandi: „Heilbrigðisþjón-
ustan má ekki einungis snúast um
lækningar og meðhöndlun sjúkdóma
heldur verður hún einnig að beinast
að grunnheilsugæslu, þ.m.t. forvörn-
um og heilsueflingu, auk endurhæf-
ingar vegna sjúkdóma.“ Í kjölfar
þessarar yfirlýsingar fóru þjóðir
heims að vinna meira með fyrirbyggj-
andi aðferðir og heilsueflingu, þ.e. að
styrkja eitthvað sem væri heilt og
heilbrigt fyrir, þannig fór heilbrigð-
isþjónustan e.t.v. að standa undir
nafni. En auðvelt er að ímynda sér
þessar hugrenningar myndrænt.
(Sjá mynd 1).
Ef heilsan er sett upp á skala frá 0
og upp í 100 þá snýst heilsuefling
(promotion) um það að koma t.d. Jóa
á kontórnum sem býr við heilbrigði
uppá 73 í t.d. 88 með fræðslu, vitund-
arvakningu og öðrum heilsueflingar-
aðferðum. Forvarnir (prevention) og
heilsuefling (promotion) eru þeir
þættir sem unnið er með á meðal
allra, hvar sem þeir standa á skalan-
um frá 0 til 100.
Að mínu mati er stendur heilbrigð-
iskerfið ekki fyllilega undir nafni fyrr
en öllum 5 þáttum þess (sjá mynd 2)
er nægilega sinnt. Þessir þættir eru
frá veikindaendanum: endurhæfing
(rehabilitation), meðferð (treatment),
skoðun (early intervention), forvarnir
(prevention) og heilsuefling (promot-
ion). Ætlum við að ná markmiðum
heilbrigðisyfirvalda þurfa allir að
vinna saman að þeim. Við þurfum að
einblína á þá tvo þætti af fimm sem
minnst hefur verið sinnt en mest
tengjast heilsu, þ.e. forvarnir og
heilsueflingu. Einnig þarf ráðuneytið
að skilgreina betur hverjir eigi að
vinna að markmiðum áætlunarinnar
og átta sig á því að það dugar ekki að
setja innan við 1% af heildarútgjöld-
um til heilbrigðismála til þeirra þátta
sem brýnastir eru. Það er nefnilega
þannig að áætlunin góða er uppfull af
forvarnar- og heilsueflandi markmið-
um, því er ekki nóg að setja fram
markmið og leiðir, það þurfa að fylgja
peningar og pólitískur vilji svo að
þessi markmið megi nást. Eigum við
ekki að standa í sömu sporum eða
verri eftir níu ár þarf að koma þessari
áætlun í framkvæmd því annars er
hún því miður lítið annað en fallegt
hefti uppi í hillu.
Síðasta myndin, sem tengist í raun
mynd 2, er hugmynd að því hvernig
tengja megi þær lýðheilsuhugmyndir
þátta forvarna og heilsueflingar og
koma þeim í framkvæmd með sam-
ræmdu samvinnuátaki ríkis og sveit-
arfélaga. Á ferð minni um Evrópu í
sumar heimsótti ég m.a. höfuðstöðvar
forvarna og heilsueflingardeilda NHS
(National Health Service) í Leeds í
Bretlandi. Þeir aðilar sem ég ræddi
við þar furðuðu sig á þeirri staðreynd
að forvarnir á Íslandi væru svo ósam-
hæfðar og margar sem raun ber vitni
í svo fámennu landi. Því hefur það
lengi verið mín skoðun að koma eigi
forvarnar- og heilsueflingaraðilum
undir eitt þak, frjálsar deildir undir
sama þaki og sanngjörnum fjárveit-
ingum úr sama potti ríkis og sveit-
arfélaga. Að koma slíkri stofnun á
laggirnar á eftir að taka nokkur ár en
þangað til tel ég að það sé heillavæn-
legast að einstök verkefni í forvörnum
og heilseflingu styrki sig, vinni áfram
innan grasrótar-, sveitarfélaga- eða
ríkisrammanna, auki samstarf og
undirbúi sig markvisst undir það að
starfa undir formerkjum lýðheilsu-
stofnunar. Þá fyrst geta öll skipin
siglt fullum seglum að sama marki
með sterka útgerðarmenn sér að
baki. Með þessu, ef rétt er að staðið,
áynnist svo ótal margt og er of langt
mál að fara út í það hér, þannig að ég
læt mynd 3 nægja, enda greinin orðin
fullumfangsmikil.Að lokum vona ég
að þjóðin megi bera gæfu til að upp-
fylla markmið heilbrigðisáætlunar til
ársins 2010. (Sjá mynd 2).
Íslenska veikindakerfið
Héðinn
Unnsteinsson
Heilbrigðiskerfi
Þeir aðilar sem ég
ræddi við þar furðuðu
sig á þeirri staðreynd,
segir Héðinn Unn-
steinsson, að forvarnir
á Íslandi væru svo
ósamhæfðar og margar
sem raun ber vitni í
svo fámennu landi.
Höfundur er verkefnisstjóri
Geðræktar.
Mynd 1.
Mynd 2.